Politiële en
2023 - 2024
gerechtelijke
organisatie
Prof. Dr. Antoinette Verhage
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
Pagina 1 van 109
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
ALGEMENE INFORMATIE
- Aanwezigheid is vrijwillig
- Prof is Zeeuws Vlaming
- Kennismaken met publieke politiële en gerechtelijke instellingen van ons land
- Duidelijke historische insteek
- Inhoud van het vak:
o Organisatie van politiewezen en gerechtelijke instanties
Hoorcolleges, gastcolleges, schriftelijk examen
Essayvragen, open vragen, invulvragen en termen
Meerkeuzevragen
o Toegepaste focus:
Werkcollege --> leerpad
Leren werken met academische taalvaardigheid
Komt online op 7 maart
Niet verplicht maar op examen ook multiple choice vragen over leerpad
- Cursus staat via ereaders op ufora
o Kan ook op papier aankopen maar niet verplicht
- Slides blijven rode draad, ereader eerder als achtergrond en om te begrijpen
- Donderdag 25 april: maken van voorbeeldexamen + antwoordsleutel
o Probeer niet tevreden te zijn met de grote lijnen, heel gedetailleerd antwoorden
Inhoud
Algemene informatie..................................................................................................................................... 2
1 Politie 7
1.1 Korte geschiedenis van het Belgische politiewezen (1794 – 1987)....................................................................7
1.1.1 Inleiding – Franse tijd...............................................................................................................................7
1.1.2 De Franse en hollandse erfenis (1794 – 1830).........................................................................................8
1.1.3 De eerste fundamenten van een nationaal gecentraliseerd politiesysteem (1830 – 1885)...................9
1.1.4 Militairisering (1886 – 1914)..................................................................................................................10
1.1.5 Nationaal & gemilitariseerde politie......................................................................................................12
1.1.6 probleem van ordehandhaving (1940 – 1945).......................................................................................13
1.1.7 Herstel van het politiebestel (1945 – 1959)...........................................................................................14
1.1.8 Een concurrentieel politiebestel (1960 – 1981).....................................................................................15
1.1.9 Machinale uitbouw v/h politiebestel (1981 – 1987)..............................................................................17
1.2 De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan...........................................................................................18
1.2.1 Inleiding..................................................................................................................................................18
1.2.2 Achtergronden rapport bende – commissie!.........................................................................................19
1.2.3 Het rapport van de bende-commissie!..................................................................................................20
1.2.4 De Pinksterlannen I, II en verder............................................................................................................20
1.2.5 Beleid Dehaene II tot na uitbreken van affaire – Durtoux.....................................................................23
1.2.6 De Impact van zaak – Dutroux...............................................................................................................25
Pagina 2 van 109
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
1.2.7 Het octopus-akkoord..............................................................................................................................27
1.2.8 Het octopus-akkoord en de hervorming van het politiebestel..............................................................28
1.2.9 Wet op de geïntigreerde politie (WGP) 1998........................................................................................30
1.2.10 Interne organisatie van de geïntegreerde politie................................................................................34
1.2.11 Taken Reguliere politie.........................................................................................................................40
2 Tweede echelon: Vervolging...................................................................................................................... 48
2.1 Het Octopus-akkoord en de hervorming van justitie........................................................................................48
2.1.1 Inleiding..................................................................................................................................................48
2.1.2 Aanloop naar octopus............................................................................................................................48
2.1.3 Bevindingen over het problematisch functioneren van justitie uit wetenschappelijk onderzoek........53
2.1.4 De bevindingen en aanbevelingen mbt justitie van enkele parlementaire onderzoekscommissies.....55
2.1.5 Octopusakkoord.....................................................................................................................................60
2.2 Het openbaar ministerie: huidig bestel.............................................................................................................63
2.2.1 Kenmerken en taken van het OM..........................................................................................................63
2.2.2 organisatie van het om...........................................................................................................................66
3 Derde echelon: Straftoemeting.................................................................................................................. 73
3.1 De rechtbanken, Hoge Raad voor de Justitie en de hertekening van het Gerechtelijk Landschap..................73
3.1.1 Inleiding..................................................................................................................................................73
3.1.2 De hoge raad voor de justitie.................................................................................................................73
3.2 Organisatie straftoemeting...............................................................................................................................79
3.2.1 Overzicht................................................................................................................................................79
3.2.2 Personeelsbezettingen...........................................................................................................................80
3.2.3 Kanton (162)...........................................................................................................................................80
3.2.4 Gerechtelijk arrondissement..................................................................................................................80
3.2.5 Onderzoeksrechter en onderzoeksgerechten........................................................................................81
3.2.6 Raadkamer/kamer van inbeschuldigingstelling.....................................................................................82
3.2.7 Hof van Assisen......................................................................................................................................82
3.2.8 Rechtsgebied..........................................................................................................................................82
3.2.9 Federaal..................................................................................................................................................83
3.3 Hertekening van het gerechtelijk landschap.....................................................................................................83
3.3.1 Historiek van enkele hervormingsvoorstellen.......................................................................................83
3.3.2 Tot slot....................................................................................................................................................87
4 Vierde Echelon: strafuitvoering................................................................................................................. 89
4.1 Inleiding: gevangenissen en overbevolking......................................................................................................89
4.1.1 Gevangenisbevolking Europa.................................................................................................................89
4.1.2 België als outlier.....................................................................................................................................89
Pagina 3 van 109
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
4.1.3 Overbevolking........................................................................................................................................91
4.2 Justitiehuizen.....................................................................................................................................................91
4.2.1 De oprichting van justitiehuizen.............................................................................................................91
4.2.2 Taken van justitiehuizen (Art 2 KB 13/06/1999 houdende organisatie van de dienst justitiehuizen van
het ministerie van justitie (B.S. 29/06/1999)).................................................................................................92
4.2.3 Belangrijke verandering: Communautarisering.....................................................................................93
4.2.4 Decreet 26/04/2019 houdende de justitiehuizen en de juridische eerstelijnsbijstand (Gewijzigd op
17/03/2023), Art 5..........................................................................................................................................94
4.2.5 Taken van justitiehuizen en VCET vandaag............................................................................................95
4.3 Strafuitrvoeringsrechtbanken...........................................................................................................................96
4.3.1 De situatie voor 1888.............................................................................................................................96
4.3.2 De wet Lejeune van 31 mei 1888...........................................................................................................96
4.3.3 Jaren 1990: Hervorming wordt op gang gebracht.................................................................................96
4.3.4 Tussenstap: commissies VI.....................................................................................................................98
4.3.5 Naar strafuitvoeringsrechtbanken.........................................................................................................98
4.3.6 De strafuitvoeringsrechtbank: strafuitvoering en uitvoering van de internering.................................99
Algemene informatie..................................................................................................................................... 2
1 Politie............................................................................................................................................ 6
1.1 Korte geschiedenis van het Belgische politiewezen (1794 – 1987).........................................................6
1.1.1 Inleiding – Franse tijd........................................................................................................................6
1.1.2 De Franse en hollandse erfenis (1794 – 1830)..................................................................................7
1.1.3 De eerste fundamenten van een nationaal gecentraliseerd politiesysteem (1830 – 1885)............8
1.1.4 Militairisering (1886 – 1914).............................................................................................................9
1.1.5 Nationaal & gemilitariseerde politie...............................................................................................11
1.1.6 probleem van ordehandhaving (1940 – 1945)...............................................................................12
1.1.7 Herstel van het politiebestel (1945 – 1959)....................................................................................13
1.1.8 Een concurrentieel politiebestel (1960 – 1981)..............................................................................14
1.1.9 Machinale uitbouw v/h politiebestel (1981 – 1987).......................................................................16
1.2 De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan................................................................................17
1.2.1 Inleiding...........................................................................................................................................17
1.2.2 Achtergronden rapport bende – commissie!.................................................................................18
1.2.3 Het rapport van de bende-commissie!...........................................................................................19
1.2.4 De Pinksterlannen I, II en verder.....................................................................................................19
1.2.5 Beleid Dehaene II tot na uitbreken van affaire – Durtoux..............................................................22
1.2.6 De Impact van zaak – Dutroux........................................................................................................24
1.2.7 Het octopus-akkoord......................................................................................................................26
1.2.8 Het octopus-akkoord en de hervorming van het politiebestel.......................................................27
Pagina 4 van 109
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
1.2.9 Wet op de geïntigreerde politie (WGP) 1998.................................................................................29
1.2.10 Interne organisatie van de geïntegreerde politie...........................................................................33
1.2.11 Taken Reguliere politie...................................................................................................................39
2 Tweede echelon: Vervolging........................................................................................................ 46
2.1 Het Octopus-akkoord en de hervorming van justitie............................................................................46
2.1.1 Inleiding...........................................................................................................................................46
2.1.2 Aanloop naar octopus.....................................................................................................................46
2.1.3 Bevindingen over het problematisch functioneren van justitie uit wetenschappelijk onderzoek.51
2.1.4 De bevindingen en aanbevelingen mbt justitie van enkele parlementaire onderzoekscommissies
53
2.1.5 Octopusakkoord..............................................................................................................................58
2.2 Het openbaar ministerie: huidig bestel.................................................................................................61
2.2.1 Kenmerken en taken van het OM...................................................................................................61
2.2.2 organisatie van het om...................................................................................................................64
3 Derde echelon: Straftoemeting.................................................................................................... 70
3.1 De rechtbanken, Hoge Raad voor de Justitie en de hertekening van het Gerechtelijk Landschap.......70
3.1.1 Inleiding...........................................................................................................................................70
3.1.2 De hoge raad voor de justitie..........................................................................................................70
3.2 Organisatie straftoemeting....................................................................................................................76
3.2.1 Overzicht.........................................................................................................................................76
3.2.2 Personeelsbezettingen....................................................................................................................77
3.2.3 Kanton (162)....................................................................................................................................77
3.2.4 Gerechtelijk arrondissement..........................................................................................................77
3.2.5 Onderzoeksrechter en onderzoeksgerechten................................................................................78
3.2.6 Raadkamer/kamer van inbeschuldigingstelling..............................................................................79
3.2.7 Hof van Assisen...............................................................................................................................79
3.2.8 Rechtsgebied...................................................................................................................................79
3.2.9 Federaal...........................................................................................................................................80
3.3 Hertekening van het gerechtelijk landschap.........................................................................................80
3.3.1 Historiek van enkele hervormingsvoorstellen................................................................................80
3.3.2 Tot slot............................................................................................................................................84
4 Vierde Echelon: strafuitvoering.................................................................................................... 85
4.1 Inleiding: gevangenissen en overbevolking...........................................................................................85
4.1.1 Gevangenisbevolking Europa..........................................................................................................85
4.1.2 België als outlier..............................................................................................................................85
4.1.3 Overbevolking.................................................................................................................................87
Pagina 5 van 109
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
4.2 Justitiehuizen.........................................................................................................................................87
4.2.1 De oprichting van justitiehuizen.....................................................................................................87
4.2.2 Taken van justitiehuizen (Art 2 KB 13/06/1999 houdende organisatie van de dienst justitiehuizen
van het ministerie van justitie (B.S. 29/06/1999))..........................................................................................88
4.2.3 Belangrijke verandering: Communautarisering..............................................................................89
4.2.4 Decreet 26/04/2019 houdende de justitiehuizen en de juridische eerstelijnsbijstand (Gewijzigd
op 17/03/2023), Art 5.....................................................................................................................................90
4.2.5 Taken van justitiehuizen en VCET vandaag.....................................................................................91
4.3 Strafuitrvoeringsrechtbanken................................................................................................................92
4.3.1 De situatie voor 1888......................................................................................................................92
4.3.2 De wet Lejeune van 31 mei 1888....................................................................................................92
4.3.3 Jaren 1990: Hervorming wordt op gang gebracht..........................................................................92
4.3.4 Tussenstap: commissies VI..............................................................................................................93
4.3.5 Naar strafuitvoeringsrechtbanken..................................................................................................94
4.3.6 De strafuitvoeringsrechtbank: strafuitvoering en uitvoering van de internering..........................95
Pagina 6 van 109
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
1 POLITIE
1.1 KORTE GESCHIEDENIS VAN HET BELGISCHE POLITIEWEZEN (1794 – 1987)
1.1.1 INLEIDING – FRANSE TIJD
1.1.1.1 WAAROM STILSTAAN BIJ DE GESCHIEDENIS?
1) Inzicht in het verleden draagt bij aan inzicht in de complexiteit van het heden:
‘…niet alleen de manier waarop het politiewezen momenteel is georganiseerd, is in hoge mate de
vrucht van tal van beslissingen die in het (verre) verleden onder druk van alle mogelijke
omstandigheden zijn genomen, maar ook de manier waarop er momenteel door beleidsmakers wordt
gesproken over zijn verdere reorganisatie, laat zien hoe sterk het verleden doorwerkt in de
vormgeving van de toekomst’ (Fijnaut 1995: v)
Leert ons kijken naar de toekomst
2) Opdrachten van politie én de organisatie van - én toezicht op - het politiebestel, steeds gesitueerd in
een ruimere socio-politieke en economische context:
‘Een wettekst over structuren lijkt een neutraal technisch vertoog over de organisatie van de
opdrachten van de politie. Daarachter schuilt echter een ideologisch geladen debat over de plaats van
de politie in de samenleving over het moeilijk te vinden evenwicht tussen (staats)orde en individuele
rechten en vrijheden’ (Eliaerts 1999: 39).
Helpt ons verklaren wrm een politiestel is hoe ze is
1.1.1.2 DRIE VOORAFGAANDE BEMERKINGEN
- De geschiedenis van het politiewezen is een rijke en complexe geschiedenis (waar we slechts
fragmentair en selectief aandacht aan kunnen besteden in het licht van deze cursus).
- De geschiedenis van het politiewezen is niet enkel – en zelfs niet primair – een geschiedenis van de
misdaadbestrijding; openbare ordehandhaving had een grote invloed op politie
- De geschiedenis van het politiewezen kan niet losgekoppeld worden van de Belgische politieke en
sociale geschiedenis.
1.1.1.3 RODE DRADEN DOORHEEN POLITIEGESCHIEDENIS
- Een politiebestel gekenmerkt door een grote verscheidenheid enerzijds en een onevenwichtige
ontwikkeling anderzijds.
o Verscheidenheid = verschillende politiediensten, vroeger werd het bestel door meerdere
politiediensten gevormd en was er geen geintegreerde politie zoals we die vandaag kennen
o Onevenwichtige ontwikkeling = de rijkswacht groeide heel sterk en gemeente politie bleef
heel klein
- Spanning tussen centrale aansturing enerzijds en lokale (gemeentelijke) autonomie anderzijds.
- Spanning tussen streven naar efficiëntie en effectiviteit in politieoptreden enerzijds en legitimiteit en
democratische controle anderzijds.
- Diverse politie-instanties met eigen ontwikkelingsdynamiek die samen de politiezorg moeten
verzorgen – maar hoe?
Pagina 7 van 109
,Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
1.1.2 DE FRANSE EN HOLLANDSE ERFENIS (1794 – 1830)
1.1.2.1 DE FRANSE TIJD (1794 – 1814)
Belgisch politiebestel zal nog lang (tot aan de hervorming) de kenmerken van het Franse model hebben
Frans model:
- De burgerlijke republiek (1794-1799) –
politie hoort herkomst te vinden in burgerij
- Het militair Napoleontisch regime (1799-1814): “politiestaat” = SL waarbij de politie een instrument is
van de overheid en er moet voor zorgen dat OH zijn macht behoudt
Gericht op openbare ordehh en politieke informatie
Kenmerken: militarisering, centralisering, verscheidenheid:
1. Militarisering= discipline en hiërarchie -> gendarmerie, weinig beslissingruimte voor
politiemensen, gwn ordes opvolgen (zo georganiseerd) = manier hoe de politie op dat
moment functioneert
2. Centralisering: uitbouw gendarmerie, nationale wetgeving
Uitvoerende macht (ministerie van politie) oefent controle uit (niet de rechterlijke!!).
Duidelijke aansturing vanuit de staat (censuur, arrestaties, politie = instrument
Invoering onderscheid tussen administratieve en gerechtelijke politie (1795)
Bestaat nog steeds, maar wordt wel geregeld in vraag gesteld
Administratieve
Gerechtelijke politie
(bestuurlijke) politie
Opsporen van misdrijven, vaststellen, bewijzen
Openbare orde handhaving
verzamelen
Voorkomen van misdrijven (preventief toezicht) Misdadigers voor het gerecht dagen (repressief)
Obv politiereglementen Wie? Politiecommissarissen, veld- en
boswachters, vrederechters, luitenanten en
kapiteins gendarmerie
Joseph Fouché en de idee van de ‘haute police’.
- Fouché was minister van Algemene Politie (v.a. 1799) => eerste minister
- Oprichting Police Secrète (Openbare Veiligheid van vandaag)
o Taak: inwinnen, analyseren en gebruiken van inlichtingen door middel van
informanten en infiltranten
o Reden: nood aan verzameling politieke informatie
- Politie wordt instrument in handen van machthebbers en wordt verwacht de samenleving in
het oog te houden
= Haute police (politieke inlichtingen) (itt police basse – focus op criminele inlichtingen)
Pagina 8 van 109
, Politie - De weg naar het Octopus-akkoord – Pinksterplan
3. Een verscheiden politieapparaat met als belangrijkste korpsen:
- ‘Corps de la Gendarmerie Nationale’ (1798-1809), daarna ‘Gendarmerie Impériale’ (elitekorps) =
centraal korps
- ‘Police municipale’ = lokale politie die vooral lokaal actief was (vanaf 1789); zij moesten « zorgen voor
een vlot en veilig verkeer, openbare rust bewaken, handhaven orde bij festiviteiten, controleren van
maten en gewichten, treffen van maatregelen bij brand, besmettelijke ziekten,.. En het verhinderen dat
geesteszieken en dolle dieren ongelukken veroorzaken » (Vandewalle, 1992)
o Administratieve en gerechtelijke taak (niet complexe taken)
o Commissarissen, veldwachters
o Belangrijke rol voor lokale overheid : burgemeester, want verantwoordelijke voor lokale
politie
- ‘Garde Nationale’, opgericht tussen 1800 en 1810 (voorloper burgerwacht – openbare orde en
grens/kustbewaking)
Drie korpsen
- Gendarmerie imperiale
- Police municipale
- Garde national
Nadeel 3 verschillende korpsen: communicatie doordat je niet communiceert en geen info
uitwisselt kan het leiden tot problemen, ook al zijn taken goed afgelijnd
1.1.2.2 HOLLANDSE TIJD – INTERBELLUM (1815 – 1830)
- Overname Franse erfenis, maar in mildere vorm; afzwakking van de ‘politiestaat’.
- Niettemin: handhaving van idee van ‘haute police’.
- Politieorganisatie:
o Maréchaussée (= gendarmerie, maar de term werd vervangen wegens beladen) werd
centrale korps in de Nederlanden
o Gemeentelijke politie (commissarissen en veldwachters)
Toename gemeentelijke autonomie van 1815 (maar weer afzwakking v.a. 1825)
o Burgerwacht of ‘schutterij’ = groepen burgers die zich organiseren met als doel veiligheid te
gaan nastreven voor specifieke buurten of wijken, gaan professionaliseren en gaan meer een
militaire rol opnemen
In deze tijd vr het eerst veel ongerustheid over de politiekorpsen en de slechte verstandhouding tssn
de overheid en de politiekorpsen; eerste barsten van verscheidenheid
1.1.3 DE EERSTE FUNDAMENTEN VAN EEN NATIONAAL GECENTRALISEERD POLITIESYSTEEM
(1830 – 1885)
De eerste fundamenten (1830-1885) van een Belgisch politiebestel:
- 1830: Belgische onafhankelijkheid -> naar een sterke, gecentraliseerde staat
met gemeentelijke autonomie
- 1831: grondwet
- 2e helft 19e eeuw: industriële ontwikkeling
- Industriële crisis tussen 1873 en 1885: disciplinering van werkende klasse
- Stakingen en sociale onrust
Pagina 9 van 109
