1SCH: Gezondheidspsychologie
Inhoud
Les 1: Sociale en gedragsmatige determinanten van gezondheid ......................................................... 3
1.2 Gezondheid ................................................................................................................................... 3
1.2 Levensverwachting: sociale determinanten en evolutie ............................................................ 3
1.2.1 Sociale determinanten ........................................................................................................... 3
1.2.2 Landen met hoge socio-economische ontwikkelingsstatus (globaal) .................................... 3
1.3 Doodsoorzaken, vermijdbare ziekte en sterfte ........................................................................... 5
1.4 Rol van gedrag .............................................................................................................................. 6
1.5 Biopsychosociaal model van gezondheid .................................................................................... 7
1.5.1 Biomedisch model in 19e eeuw .............................................................................................. 7
1.5.2 Kenmerken biomedisch model............................................................................................... 8
1.6 Gezondheidspsychologie ...................................................................................................... 13
1.6.1 Verscheidene domeinen....................................................................................................... 13
Les 2: Preventie en gezondheidsbevordering ....................................................................................... 14
2.1 Inleiding................................................................................................................................. 14
2.1.1 Doel(groepen), middelen, begrippen, evolutie .................................................................... 14
2.1.3 Kwaliteitsvol werken ............................................................................................................ 15
2.1.2 Beleid en actoren........................................................................................................... 18
2.2 De evidence base voor preventie......................................................................................... 23
2.2.1 Belang en betekenis van evidence-based werken ......................................................... 23
2.2.2 Gedrag verklaren & veranderen .................................................................................... 26
2.2.3 Communicatie- en procesmodellen .............................................................................. 39
2.3 Planmatig werken ................................................................................................................. 41
2.3.1 Inleiding ................................................................................................................................ 41
2.3.2 Planningsmodel van Kok....................................................................................................... 42
Les 3: Roken en alcohol ......................................................................................................................... 47
3.1 Inleiding................................................................................................................................. 47
3.2 Gedragsepidemiologie .......................................................................................................... 48
3.3 Beginnen ............................................................................................................................... 52
3.3.1 Beginnen met roken ............................................................................................................. 52
3.3.2 Beginnen met drinken .......................................................................................................... 55
3.4 Continueren .......................................................................................................................... 56
3.5 Stoppen ................................................................................................................................. 62
1
, 3.6 Terugvalpreventie....................................................................................................................... 64
Les 4: Stress ........................................................................................................................................... 66
4.1 Stress: de basics .......................................................................................................................... 66
4.1.1 Transactioneel model Lazarus & Folkman, 1984 ............................................................. 66
4.1.2 Stress meten? ....................................................................................................................... 70
4.1.3 Fysiologie van stress ...................................................................................................... 71
4.1.4 Dimensies van stress ..................................................................................................... 81
4.2 Stress en Gezondheid ........................................................................................................... 85
4.2.1 Algemene modellen (Selye, McEwen) ........................................................................... 86
4.1.2 Routes ................................................................................................................................... 90
4.1.3 Buffers .................................................................................................................................. 92
Les 5: Pijn ............................................................................................................................................... 96
5.1 Pijn: Biologische aspecten .......................................................................................................... 96
5.1.1 Het traditioneel ziektemodel ............................................................................................... 96
5.2 Rugpijn ........................................................................................................................................ 98
5.2.1 Oorzaken van rugpijn ........................................................................................................... 98
5.2.2 Chronische rugpijn: het probleem........................................................................................ 99
5.2.3 De epidemiologie van rugpijn in België ................................................................................ 99
5.2.4 Beloop van rugpijn................................................................................................................ 99
5.3 Pijn als mentale representatie ................................................................................................. 100
5.3.1 Traditionele ziektemodel / Kabel model ............................................................................ 100
5.3.2 Mentale representatie ....................................................................................................... 100
5.4 Gedragsprocessen..................................................................................................................... 100
5.4.1 Associatieve leerprocessen ................................................................................................ 100
5.5 Cognitieve processen ................................................................................................................ 104
5.5.1 Catastrofale interpretaties van pijn ................................................................................... 104
5.5.2 Pavliovaans leren of Klassieke conditionering ................................................................... 105
5.6 Klinische toepassing ................................................................................................................. 107
5.6.1 Extinctie .............................................................................................................................. 107
..................................................................................................................................................... 107
5.7 Conclusie ................................................................................................................................... 110
Les 6: Symptoomperceptie en ziektegedrag ....................................................................................... 111
6.1 Onverklaarde klachten ............................................................................................................. 111
6.1.1 Ziektemodel ........................................................................................................................ 112
6.2 Experimenteel Onderzoek Onverklaarde klachten ........................................................... 119
2
,Les 1: Sociale en gedragsmatige determinanten van gezondheid
1.2 Gezondheid
= Een toestand van volledig fysiek, mentaal en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van ziekte
of handicap
1.2 Levensverwachting: sociale determinanten en evolutie
1.2.1 Sociale determinanten
De levensverwachting is de belangrijkste sociale determinant voor gezondheid:
De sociaal-economische ontwikkelingsstatus van een land is een enorme determinerende factor: de
armoede, woonomstandigheden, gezondheidszorgsysteem zijn cruciaal voor de levensverwachtingen.
Daarom heeft de WHO als speerpunt opgesteld dat de beschikbaarheid van de gezondheidszorg in elk
land aanwezig moeten zijn voor iedereen in elk land. Als mensen ziek zijn moet de gezondheidszorg
beschikbaar zijn voor hun op een manier dat ze daar niet door in armoede terechtkomen; er moeten
middelen beschikbaar zijn zodanig dat iedereen recht heeft op de gezondheidszorg.
WHO probeert landen te empoweren om dat op de best mogelijke manier te doen; goede praktijken
delen, tools ter beschikking stellen om het systeem te analyseren, zaken te monitoren en te evalueren
over de tijd heen en expertise ter beschikking stellen. op globaal niveau
West Europa heeft de hoogste categorie van levensverwachting maar tussen landen op zich zijn er ook
enorm grote variaties. Vb.: de waarschijnlijkheid dat je als man tussen 15 en 60 jaar zal sterven in een
land, is heel laag in Zweden (8,2%) en hoger in Rusland (48,5%), en nog hoger in Lesotho (84,5%).
1.2.2 Landen met hoge socio-economische ontwikkelingsstatus (globaal)
Binnen landen in Europa, en binnen landen die niet heel veel verschillen tussen socio-economische
landen zijn er grote verschillen. Oost Europese landen hebben een lagere levensverwachting: vb.:
mannen uit Litouwen hebben een gemiddelde levensverwachting die 8 jaar later is dan het gemiddelde
dat heeft vooral te maken met levensstijl en armoede.
Het probleem is niet the health coverage, de gezondheidsvoorzieningen maar juist de armoede
waardoor ze zich minder gezond gaan gedragen (depressies, suïcides, alcoholgebruik).
Sociale klasse // socio-economische status ‘composite constructs’ belangrijke determinant van
gezondheid afhankelijk van:
- Het inkomen: hoe lager je inkomen, hoe
groter de kans dat je vroegtijdig overlijdt.
Zelfs in landen waar een goede
gezondheidzorg beschikbaar is en landen die
het economisch heel goed doen (Vb.: USA)
maar wanneer de inkomensongelijkheid heel
hoog is komt er meer criminaliteit voor en
een lagere levensverwachting voor. Het doel
is eigenlijk om de inkomensongelijkheid te
verminderen!
Ted talk: ze zegt dat de sociale
determinanten moeten aangepakt
worden van de gezondheid om ons gezondheidssysteem te verbeteren, ons huidige
gezondheidssysteem (in Amerika) werkt niet. Zij was vroeger een wees en leefde op de
straten maar ze werd opgevangen waardoor ze van de straat is geraakt, ze werd geplaatst
3
, in een Afro-Amerikaanse familie en ze leerde voor het eerst liefde kennen, daardoor vindt
ze dat de sociale determinanten moeten aangepakt worden! Weeskind heeft haar geleerd
dat tederheid en liefde een leven kan redden, ze weet alles over ongelijkheid, veroordeling,
enz.. maar niet alle kinderen waren gelukkig zoals zij, zij weet dat er nog steeds veel armoede
bestaat! En hier moet geïnvesteerd worden door het gezondheidssysteem. Uiteindelijk is ze
fysioloog geworden. Het geld in de gezondheidszorg van de VS wordt verkeerd
geïnvesteerd: er moet meer geïnvesteerd worden in de sociale service: armoede
verminderen, opleidingsmogelijkheden en werkmogelijkheden creëren!
Sociale ongelijkheid inzake gezondheid is niet iets specifiek in de VS, ook in Europa: in
Londen wanneer je de metro neemt van West naar Oost is daar een sociale gradiënt
aanwezig, bij elk metrostation daalt de levensverwachting.
- Opleiding: voor mensen van 25 jaar Vlaanderen: hoeveel jaar verwachten we dat deze persoon nog
in gezonde toestand kan voortbrengen? Dat zijn grote verschillen in naarmate van welk diploma ze
hebben:
o Iemand met een Hoger Onderwijs diploma: 46 jaar langer
o Iemand met een Hoger secundair diploma: 41 jaar langer
o Iemand met een lager secundair diploma: 39 jaar langer
o Iemand met een lager onderwijs diploma: 36 jaar
o Iemand zonder diploma: 27 jaar langer
MAAR Hoe komt dat nu?: onderstaand een werkmodel die dat probeert te begrijpen
In Vlaanderen is de ongelijkheid en de sociale determinant ervan heel sterk aanwezig! In dit
werkmodel zie je dat gedragingen een heel belangrijke en centrale ro spelenl: mensen met
een lagere sociale economische status gedragen zich minder gezond omdat ze minder
kennis en/of middelen en kansen hebben om zich gezond te gedragen.
Een andere belangrijke factor is geslacht: vrouwen leven langer dan mannen. Voor Europese
landen is er een gender gap (de geslachtskloof) in levensverwachting in elk land. Vb.: in
België leven vrouwen ongeveer gemiddeld 6 jaar langer dan mannen. Vrouwen leven langer
maar ze leven minder lang in goede gezondheid dan mannen. In bepaalde landen doet dat
4
, fenomeen zich sterk voor, in andere landen minder sterk of juist omgekeerd: dit suggereert
dus dat het niet te maken heeft met genetische factoren maar meer met gedrag!
Gendergap of de geslachtskloof in Vlaanderen tussen mannen en vrouwen in
leeftijdsverwachting neemt stilaan af omdat het gedrag van vrouwen in de evolutie is
veranderd en zich stilaan meer en meer zijn gaan beginnen gedragen als mannen (werken,
roken). In de jaren ’70 zijn vrouwen ook meer gaan roken meer longkankers, vrouwen
zijn ook meer buitenshuis gaan werken dus de verschillen tussen man en vrouw in
levensverwachting verkleinen alsmaar meer. MAAR deze verleinende gendergap verschilt
dan ook weer naarmate opleidingsniveau: gendergap neemt opnieuw toe naatmate hoger
het opleidingsniveau. Het evrschil neemt toe naarmate het opleidingsniveau.
In ons land neemt de levensverwachting toe, dat heeft waarschijnlijk te maken met de
gezondheidsuitgaven in ons land (die ook blijft groeien) dat is een beetje het kostenplaatje
van onze hoge levensverwachting. MAAR is dit wel houdbaar?
Evolutie in mortaliteit (van vorige eeuw), de mortaliteit daalt door nieuwe ontwikkelingen in
de geneeskunde. Maar het percentage van het Bruto Nationaal Product dat naar
gezondheid gaat (wat heel hoog is in België) we gaan steeds meer uitgeven voor steeds
een kleinere winst in gezondheid.
- Woonomstandigheden, buurt waarin je woont,..
Samengevat: de levensverwachting
Op globaal niveau is die levensverwachting voornamelijk bepaald door de welvaart van een
land, gezondheidsuitgaven, gezondheidszorgsystemen
Op lokaal niveau, of binnen landen met een goede welvaart: sociale ongelijkheid, ook in
België, sociale ongelijkheid. We gaan steeds meer spenderen aan gezondheidsuitgaven aan
een steeds kleinere gezondheidswinst: hoe gaan we dit oplossen en op welke manier kunnen
we onze gezondheid nog verder verbeteren?
We leven lang en alsmaar langer, maar stijging gezondheidsuitgaven onhoudbaar
Cruciale vragen:
1. Waar kan er nog gezondheidswinst geboekt worden?
2. Hoe gezondheidszorg betaalbaar houden?
1.3 Doodsoorzaken, vermijdbare ziekte en sterfte
Waar sterven mensen dan juist aan en van waar worden ze ziek?
In armere landen (zoals in Afrika) sterven ze meer aan infectieziekten. In West-Europa en Amerika sterven
ze eerder aan niet overdraagbare ziekten (hart en vaataandoeningen, kanker,..: welvaartziekten). Hoe
hoger het inkomen in een land hoe meer mensen sterven aan chronische niet-overdraagbare ziekten. In
landen met lage inkomens sterven meer mensen aan overdraagbare ziektes en infectieziektes.
Hoe kunnen we gezondheidswinst hebben? we moeten daarvoor kijken naar vermijdbare sterfte
Vermijdbare sterfte:
Doodsoorzaken (en ziektes) die hetzij door preventieve maatregelen, hetzij door medische interventies
theoretisch zouden kunnen voorkomen worden. Hierbij baseert men zich op de meest recente medische
en epidemiologische kennis en veronderstelt men ideale omstandigheden.
5
, We moeten ook kijken naar hoeveel iemand gezonde levensjaren verliest door ziek te worden. verloren
potentiële levensjaren: hoeveel van de jaren sterf je eigenlijk vroegtijdig?
DALY= disability adjusted life years
= verloren gezonde levensjaren: de levensjaren die iemand verliest omdat je vroegtijdig ziek wordt en
ook vroegtijdig sterft
= Jaren van het leven kwijt, plus jaren verloren aan invaliditeit
De DALY combineert in één maat de tijd die met een handicap leefde en de tijd die verloren ging als
gevolg van vroegtijdige sterfte. Eén DALY kan worden beschouwd als één verloren jaar van 'gezond'
leven en de ziektelast als een maat voor de kloof tussen de huidige gezondheidstoestand en een ideale
situatie waarin iedereen ouder wordt
OF
Verloren potentieel gezonde jaren door vermijdbare sterfte en vermijdbare ziekte
Vb.:; de meeste van de welvaartziektes ontwikkelen zich op relatief jonge leeftijd en men loopt daar
redelijk lang mee rond.
Mensen met een chronische aandoening: veel comorbiditeit.
Besluit
Welvaartziektes zijn de belangrijke bron van:
Vroegtijdig sterven (verloren potentiële levensjaren)
Vroegtijdig en chronisch ziek worden (potentieel gezonde levensjaren / DALY)
Maar wat kunnen we daar aan doen en wat is juist het aandeel van het menselijk gedrag in het
ontwikkelen van die ziektes?
1.4 Rol van gedrag
Wat is het aandeel van gedrag in tot stand komen van ziektes?
Hoeveel van onderstaande 7 gedragingen stel jij ?
Elke dag minstens 30 minuten lichaamsbeweging
Matig met alcohol <14 consumpties per week
Niet roken
Minstens 8 uur per nacht slapen
Geen tussendoortjes eten
Elke dag ontbijten
Aangepast gewicht behouden
Op korte termijn maakt het nog niet zoveel uit hoe gezond jij jou gedraagt: bij jongere mensen voorspelt
dat eigenlijk niet veel maar naarmate mensen ouder worden zie je dat verband wel duidelijk verschijnen.
Op oudere leeftijd maakt het wel degelijk uit. Aandeel van gedrag op gezondheid = 46% = meer dan je
genetica.
Het aantal jaar dat iemand verliest door vroegtijdig te sterven is veel kleiner dat het aantal gezonde
levensjaren dat iemand verliest door bepaalde gedragingen. Het gedrag is ook belangrijk om op welke
m leeftijd je een bepaalde welvaartziekte zal ontwikkelen.
Bepaalde gedragingen hebben een belangrijke invloed op het ontstaan van bepaalde welvaartziekten:
Die 4 sleutelgedragingen zijn:
1. Tabakgebruik
2. Ongezond dieet
3. Fysieke inactiviteit
4. Overmatig alcoholgebruik
6
