LEVENSBESCHOUWING: RELIGIE, ATHEÏSME EN WETENSCHAP
Geloof en wetenschap: een spannend duo
INLEIDING
WETENSCHAP
• Levert de voorlopig beste kennis
We leven in een tijdperk en een samenleving waarin wetenschap haar plaats heeft
verworven als dé plek waar we kunnen aankloppen voor ‘de voorlopige beste kennis’
die we hebben over de wereld, de werkelijkheid, de mens...
De wetenschap heeft een plek verworven op basis van haar methodologie
(waaronder bv. peer review). Wetenschap is een sociaal gebeuren, het is het werk
van een gemeenschap niet van een individu. Je moet als wetenschapper bereid zijn
om gecorrigeerd te worden, open staan voor nieuwe kennis en inzichten. Dit is niet
zo evident, bv. ‘ik moet van hem niks meer weten want vorig jaar zei hij dit en nu
zegt hij iets anders’. Dit is juist positief want het feit dat hij verandert van idee wil
zeggen dat hij over nieuwe gegevens beschikt en zijn opvattingen bijstuurt. Het is een
teken dat hij een goede wetenschapper is.
• Is nog steeds aan het evolueren
We aanvaarden wetenschap in onze samenleving als de plek waar we kunnen
aankloppen voor verklaringen en ‘voorlopig beste kennis’ maar misschien wordt deze
kennis morgen wel een beetje bijgestuurd. Het feit dat deze kennis een evolutie is,
betekent niet dat je relativistisch moet doen hierover.
• Kan niet op elke soort vraag een antwoord geven
o Religieuze vragen
bv. Wat is de zin van het leven? Hoewel er mensen zullen zijn die wel vinden
dat je dat kunt beantwoorden met wetenschap maar daar lopen de meningen
wat uiteen.
bv. Wat gebeurt er na de dood? De wetenschap kan wel veel zeggen wat er
gebeurt met ons lichaam na de dood. Vanuit religieus oogpunt gaat men vaak
argumenteren dat de wetenschap niet kan bewijzen dat er leven na de dood
is.
o Esthetische vragen
bv. Wat is mooi? De wetenschap kan wel onderzoeken wat wij mooi vinden
(bv. wat vinden de meeste mannen mooi aan een vrouwelijk lichaam)
o Morele vragen
bv. Wat is goed? In de filosofie spreekt men over het onderscheid tussen ‘is’
(hoe de werkelijkheid is) en ‘ought’ (hoe de werkelijkheid zou moeten zijn)
1
, ð1/3 van de wereldbevolking is christelijk. Dit is een
parapluterm want onder het christendom vallen
verschillende denominaties: protestantisme, katholiek,
(Grieks, Russisch) orthodox, ...
ð1/4 van de wereldbevolking is Moslim. Ook de islam is
een verzamelterm: de soennieten (de grootste groep 80-
85%) en sjiieten (de minderheid, vooral aanwezig in Iran
en Irak, waaronder ook de president van Syrië terwijl het
land voornamelijk soennitisch is).
ð15% Hindoes die bijna allemaal in Indië wonen.
ð 7% Boeddhisten (ook ontstaan in Indië, maar nu vooral in landen rond Indië)
ð 16,3% ‘Unaffiliated’: mensen die zeggen dat ze niet tot één van de traditionele
wereldgodsdiensten behoren (niet hetzelfde als atheïstisch want kunnen bijvoorbeeld
ook aanhanger zijn van het ietsisme).
SECULARISERING = de religie verliest haar greep op de wereld.
Ondanks het feit dat we hier in West-Europa duidelijk kunnen zien dat de invloed van religie
op de samenleving gemiddeld genomen afneemt, is dit niet representatief voor wat er op
wereldvlak gebeurt.
ð Dominante kijk in West-Europa
In West-Europa zijn we in belangrijke mate geseculariseerde regio’s: regio’s waar religie
gemiddeld gesproken veel minder invloed heeft op het publieke leven (bv. onze wetten).
Het betekent niet dat religie mag verdwijnen maar het is een evolutie die toont dat er
veel minder aan religie wordt gedaan. Dit is niet in alle landen het geval, het is eigen voor
democratische rechtsstaten. In Vlaanderen heeft het zich vooral voorgedaan binnen de
katholieke kerk. Vroeger was het katholicisme dominant aanwezig (zowel in het
individuele en het publieke leven: bv. nonnen stonden met grote kappen voor de klas ó
nu is er veel te doen rond hoofddoeken op straat).
ð Niet representatief op wereldvlak: tegen 2060 meer
mensen religieus dan vandaag. Het aantal mensen dat
in religieuze tradities staat, wordt groter. In het
Westen kunnen we ervan uitgaan dat er minder
mensen in de toekomst religieus zullen zijn, maar op
wereldvlak moeten we ervan uitgaan dat er meer
mensen religieus zullen zijn dan vandaag.
• Islam sterkst groeiende godsdienst
De islam wordt tegen 2050 even groot als het
christendom. Het is de snelst groeiende religie op
wereldvlak. Deze groei kan je verklaren doordat ze veel kinderen maken. Het
geboortecijfer is iets hoger bij moslims dan bij niet-moslims. Het is ook een jongere
populatie (bv. in vergelijking met de boeddhisten waar er vergrijzing is). Wat betreft
de moslimgemeenschap in West-Europa (dus ook België en Vlaanderen) is het zo dat
gemiddeld gesproken moslimouders meer kinderen hebben dan niet-moslims maar
dat dat na twee of drie generaties wel gelijktrekt.
2
, • Binnen christendom: evangelische kerken sterkst groeiend
Het aandeel van het christendom blijft constant. Het verliest in West-Europa, Canada
en Australië wat aanhang, maar in Zuid-Amerika, Midden-Amerika en een aantal
Afrikaanse landen winnen de Evangelische kerken (snelst groeiende kerken binnen
het christendom) aan zieltjes.
• De ‘Unaffiliated’ wordt een kleiner deeltje van een grotere wereldbevolking
De groep stijgt een klein beetje numeriek maar procentueel gezien daalt het.
In heel wat Westerse landen heeft
secularisering heel duidelijk een evolutie
gebracht in steeds minder religie.
Maar op wereldvlak zijn er heel veel
landen waar ‘God en zijn gebod’ aan de
orde gesteld blijven.
SCIENCE AND RELIGION: debat over geloof en wetenschap is nog steeds van groot belang.
Het is een thema dat heel druk besproken wordt onder academici (theologen, filosofen,
wetenschappers met een interesse in zinvragen, historici want de relatie heeft ook een
interessante geschiedenis). Het zijn zowel gelovigen als ongelovigen die deelnemen aan het
debat, maar de focus ligt voornamelijk op de relatie tussen christendom en wetenschap.
Het debat werd in het begin vooral aangetrokken door wetenschappers die ook een
religieuze overtuiging hadden.
Inbreng van
• Gelovigen
o Zygon: Journal of Religion and Science.
o John Templeton Foundation + Templeton Prize
Wil wetenschap en religie in harmonie met elkaar samenbrengen.
• Ongelovige atheïsten
o Richard Dawkins (met Daniel Dennett, Christopher Hitchens en Sam Harris)
Hij is de belangrijkste vertegenwoordiger van het nieuwe atheïsme (of
wetenschappelijke atheïsme).
Wetenschap en religie zijn incompatibel, hebben een conflictueuze relatie. Je
kan geen authentieke wetenschapper zijn als je niet tegelijkertijd ook het
atheïsme omarmt. Het nieuwe atheïsme is vrij negatief, niet alleen over de
onwetenschappelijkheid van religie maar ook dat religie gevaarlijk is en
mensen kan aanzetten tot geweld. We moeten zo snel mogelijk evolueren
naar een samenleving waarin er zo weinig mogelijk religie is.
3
, o Jürgen Habermas (belangrijke Duitse actueel): positief
Ook seculiere burgers kunnen iets leren van religieuze bijdragen.
Hij is een atheïst en noemt zichzelf religieus onmuzikaal. Maar hij staat ergens
open voor het potentieel aan betekenis die in religieuze tradities aanwezig
kan zijn. Als je als atheïst over religie nadenkt concludeer je meestal dat
religie mensenwerk is. Het zou wel eens best kunnen dat daar interessante
dingen in zitten die ook betekenis kunnen hebben voor religieus niet-muzikale
mensen. Bv. Je hoeft niet gelovig te zijn om de idee die naar voor komt in de
scheppingsverhalen interessant te vinden.
PERSPECTIEF
We gebruiken geen theologische bril maar een religiewetenschappelijke bril. Deze cursus
heeft geen enkele bedoeling je van een levensbeschouwelijke waarheid te overtuigen. Dit
verschilt dus van de godsdienstlessen op school die wel vertrekken van geëngageerde
levensbeschouwelijke vakken.
Religiewetenschappen
• Antropologie – (kunst)geschiedenis – sociologie – archeologie – tekstkritiek
• Geen theologie
• Teaching about religion, geen teaching into religion
• Religie en levensbeschouwing wordt bestudeerd als ervaarbaar en bestudeerbaar
fenomeen: le fait religieux
• Niet over ‘de ware’ islam, ‘het ware’ christendom
Buitenperspectief
Het perspectief dat we aannemen is het buitenperspectief. Religies verschijnen aan ons als
een verzameling van heel diverse opvattingen en praktijken.
• Europees Hof: met respect voor ‘pluralism, criticism and objectivity’
Het Europees Hof zegt dat je omwille van de godsdienstvrijheid geen mensen kunt
verplichten een vak te volgen waarin er teaching into religion wordt gedaan. In
officiële scholen waar iedereen welkom is (dus geen katholieke scholen), kan je een
vrijstelling aanvragen voor godsdienstige vakken. Als je voor een katholieke school
kiest, kan dat niet.
Maar wanneer je erin zou slagen om godsdienst ter sprake te brengen in een vak dat
niet aan teaching into religion doet maar dat zich organiseert op basis van pluralisme
en een kritische en objectieve benaderding van het fenomeen godsdienst, hoef je
daar geen vrijstelling voor te geven. Het zou schending zijn van de rechten van het
kind om die informatie achter te houden. Als school heb je de plicht om jonge
mensen te confronteren met de voorlopige beste kennis die we hebben met als doel
mensen in staat te stellen om geïnformeerde keuzes te maken.
• Levensbeschouwing en religie verschijnen als een zeer divers (intern & extern),
dynamisch en ambivalent fenomeen
4
, o Variëteit
Vanuit het binnenperspectief zijn dingen vaak de logica zelf. Vanuit het
buitenperspectief kunnen deze dingen zeer bevreemdend zijn. Deze
diversiteit toont zich ook binnen elke godsdienst. Het christendom en de
islam zijn paraplubegrippen. Maar zelfs los daarvan wordt religie op een heel
individuele manier in de praktijk gebracht. De ene moslim is niet de andere
moslim, er bestaat heel wat variëteit.
o Ambivalentie
Religie verschijnt in de menselijke geschiedenis als een zeer ambivalent iets.
Religie is in staat om mensen tot heel speciale dingen te motiveren. Maar hoe
dit dan uitdraait op ethisch vlak kan heel verschillend zijn. Tot wat godsdienst
juist motiveert kan heel uiteenlopend zijn (positief en negatief).
Bv. Je kan vanuit de Koran de Twin Towers invliegen en je kan vanuit de Koran
je solidair opstellen en de armen helpen.
Bv. vergelijking met een geneesmiddel: je kan er mensen mee genezen maar je
kan er ook mensen mee vergiftigen.
o Dynamisch
Levensbeschouwelijke tradities hebben vaak een bron, een ontstaanscontext,
maar op een bepaald moment komt daar een soort aftakking. Religie en
levensbeschouwelijke tradities verschijnen vanuit het buitenperspectief als
zeer dynamische gegevens. Je moet je afzetten tegen het essentialisme
waarbij men zou zeggen: ‘de islam is dat’ en ‘het christendom is dat’.
Bv. het christendom ontstaat omdat er een aantal mensen zijn in het
toenmalige Palestina die Joods waren en als Jood in Jezus de Messias zien. Zo
ontstaat eerst het joods-christendom. Uiteindelijk is de Joodse religie veel
kleiner dan de enorme stroom die daaruit is voortgevloeid.
Bv. je laat een buitenaardse journalist even rondlopen in het Vaticaan (16e
eeuw) en laat hem dan nadien het nieuwe testament lezen. Je vraagt aan hem
of het één met het andere te maken heeft. Hij zal waarschijnlijk zeggen dat ze
niks met elkaar te maken hebben. Jezus predikt helemaal niets dat te maken
heeft met materiële rijkdom, hij had ook helemaal geen bezittingen. En toch
kan je niet zeggen dat het christendom van de 16e eeuw niets met het
katholicisme te maken heeft; het was het christendom van die tijd.
Niet neutraal inzake wetenschap & democratie
• De wetenschappelijke gemeenschap biedt ons de voorlopige beste kennis over het
ontstaan van de soorten: evolutietheorie (niet evolutieleer want dat heeft de indruk
dat het een soort geloof is die je kunt aanhangen of niet aanhangen).
• Het democratisch systeem is het voorlopig beste systeem om het samenleven te
ordenen. Dit kan soms op gespannen voet komen te staan met bepaalde
levensbeschouwelijke overtuigingen.
5
,CONFLICT-HYPOTHESE
Wetenschap en religie staan op gespannen voet met elkaar: levert discussies
= niet nieuw maar de spanningsrelatie is wel intenser en uitdagender
Geen enkel tijdvak waarin wetenschap en geloof/religie dusdanig op gespannen voet staan
als nu. De religieuze wereldbeelden zijn enorm uitgedaagd (soms op specifieke punten).
Ondanks het feit dat geloof en wetenschap in bepaalde punten op een spanningsrelatie
staan met elkaar, betekent dat niet dat religie en wetenschap altijd al incompatibel zijn
geweest met elkaar. Er zijn heel veel periodes waarin ze twee handen op één buik waren en
waarin men helemaal niet zag waar de frictie zou kunnen zitten.
• Betekent niet dat religie altijd al tegen wetenschap is geweest, dat ze altijd
incompatibel waren
• Betekent niet dat de Kerk altijd al tegen wetenschap/het verzamelen van voorlopig
beste kennis is geweest…
• Bepaalde elementen van de religie kunnen in spanningsrelatie staan met bepaalde
elementen uit de wetenschap.
o Mirakels/wonderen (bv. op het water lopen, brood tot het lichaam van
Christus maken: de hostie, de openbaring zelf).
o Leven na de dood, bestaan van God, de vraag of er een ziel is
o Soms algemene conclusie getrokken dat religies de wetenschap hebben
tegengewerkt (veroordeling Galilei, weerstand evolutietheorie, neurologie)
• Vaak spelen ook politiek-ideologische elementen
o Cf. discussie over evolutietheorie in VS
In de Sain-Sulpice (tweede grootste kerk in Parijs) vind je een
meetinstrument om op basis van de zon vrij precies de tijd te kunnen
aflezen (om bv. te weten wanneer men de klokken moesten luiden,
wanneer het Pasen is, wanneer het Ramadan is...)
In de kathedraal in Straatsburg (1570-1574) staat een
astronomisch uurwerk om tijd te berekenen, om de
positie van planeten te bekijken enz.
We hebben hier in Vlaanderen ook een enorm rijk
abdijleven gekend. Al van in de vroege middeleeuwen
werd er gebeden en aan arbeid gedaan maar ze waren
ook in belangrijke mate de verzamelpunten van de
toenmalige voorlopige beste kennis. Men had daar het
geld om manuscripten te kopen. De kennis die er toen
was werd verzameld in abdijen en werd er ook
gekopieerd (er was nog geen boekdrukkunst dus het
werd met de hand letter per letter overgeschreven).
6
, Universiteiten, kathedraalscholen, colleges ...
De eerste scholen en universiteiten zijn bijna allemaal
religieus gemotiveerd. Dat gaat een beetje in tegen de intuïtie
die vandaag sterk leeft dat men denkt dat godsdienst tegen
kennis is. Men deed vanuit de godsdienst aan
kennisverzameling, kennis kopiëren en kennisoverdracht.
1. GELOOF, REDE EN WETENSCHAP: VROEGER EN NU
DRIE TYPOLOGISCHE POSITIES
Ian Barbour: verhouding tussen wetenschap/rede/filosofie en geloof/openbaring/theologie
• Conflict (battlefield-positie)
• Onafhankelijkheid (nothing in common-positie)
• Dialoog en integratie (togetherness-positie)
BATTLEFIELD-POSITIES
= tegenstelling tussen geloof en wetenschap.
Theologen hebben geprobeerd rede compatibel te maken met het geloof en theologie (bv.
Augustinus heeft geprobeerd om Plato compatibel te maken met het christendom en
Thomas van Aquino heeft een belangrijke inspanning gedaan om Aristoteles compatibel te
maken met de christelijke boodschap). In de islam ligt dat toch iets anders. Van buitenaf
bekeken is er een sterkere traditie aanwezig die het geloof in tegenstelling zag met de
filosofie en de wetenschap en er zijn mensen die beweren dat dat er mee voor gezorgd heeft
dat de islam vandaag op vlak van wetenschap minder vooruitgang heeft geboekt.
“JERUZALEM VERSUS ATHENE” – TERTULLIANUS
Hij zegt dat we de filosofie van de Grieken moeten afzweren en dat het christendom de
nieuwe waarheid is die we moeten aanhangen. Hij contrasteert Jeruzalem (staat voor de
godsdienst, het christendom) met Athene (staat voor filosofie, kritisch nadenken). We
moeten af van Athene, hij verwerpt de heidense kennis (kennis van niet-gelovigen).
AL-GHAZĀLĪ
Al-Ghazali is een beetje de Tertullianus van de islam. Hij zegt dat dat wat de filosofen
vertellen helemaal niet lijkt te kloppen en dat ze dat ook niet allemaal kunnen aantonen. We
moeten het geloof absolute autoriteit geven en plaatsen boven de rede en de filosofie.
Causaliteit is slechts schijn, alles gebeurt door de wil en de hand van God. Het is de
standaardopvatting in de orthodoxe islam.
CREATIONISME
Scheppingsverhalen moeten letterlijk gelezen worden. Als het scheppingsverhaal botst met
de evolutietheorie moeten we het scheppingsverhaal boven de wetenschap plaatsen.
7
, NEW AGE
Biedt een alternatief voor het materialistische en wetenschappelijke mens- en wereldbeeld.
NIEUW (OF WETENSCHAPPELIJK) ATHEÏSME (‘The Four Horsemen’)
Negatief: religie is gevaarlijk en incompatibel met de wetenschap. Voor wie wetenschap
ernstig neemt, is atheïsme de enige logische positie.
NOTHING IN COMMON-POSITIES
= geloof (om morele en zingevingsvragen te beantwoorden) en wetenschap (om de wereld
te begrijpen) hebben niets met elkaar gemeen, ze bestaan zonder conflict naast elkaar
NOMA-PRINCIPE VAN S.J. GOULD & TAALSPELEN VAN WITTGENSTEIN
Zie H2
FIDEÏSME
Geloof vergt een ‘sprong’ voorbij de rede.
• Pascal
Voor het geloof moeten we geen beroep doen op de rede, maar op onze innerlijke
intuïties. Het hart heeft redenen om te geloven die de rede zelf niet kent, je moet
niet proberen met de rationaliteit tot bij het geloof te komen, geloven is iets dat je
met je hart doet
• Kant
Wat we kunnen weten (menselijke kennis), beperkt zich tot de verschijnselen en de
objecten van ervaring: de fenomenen. Zonder de ervaring hebben we dus geen
legitieme kennis. Kennis is ervaring die ook meteen gemedieerd is door categorieën
en we kunnen dus niet anders dan de werkelijkheid ervaren doorheen de tijd. Wat
we kennen zijn enkel fenomenen: de dingen voor zover ze aan ons verschijnen in de
tijd-ruimte categorieën die wij met onze rede gebruiken om de werkelijkheid te
structureren. Volgens Kant kunnen we het ding an sich (los van onze ervaring) niet
kennen. Dus we kunnen niets met de rede zeggen over God. Dit leidt bij Kant niet tot
het atheïsme, het sluit niet uit dat mensen niet kunnen geloven.
• Kierkegaard
• James
TOGETHERNESS-POSITIES
= geloof en wetenschap integreren in een globale visie op hoe de werkelijkheid in elkaar zit.
Er is geen spanning tussen geloof en wetenschap, ze kunnen gezien worden als twee handen
op 1 buik. Het is de meest dominante strekking binnen de geschiedenis van het christendom.
8
