Nieuws en journalistiek
Deel 1: Inleiding......................................................................................................................3
Les 1: Nieuwsgebruik (14/2)............................................................................................ 3
Les 2: Wat is journalistiek? (21/2)...................................................................................... 9
Definitie en profiel van ‘journalisten’ (journalistiek als professie)................................. 9
Functies van de journalistiek (journalistiek als instituut).............................................12
Journalistieke rollen....................................................................................................13
Deel 2: De sociale constructie van nieuws........................................................................20
Les 3: Wat is nieuws? Nieuwswaardetheorie (28/2)........................................................ 20
Definities van nieuws..................................................................................................20
Gatekeeping - David Manning White (1950).............................................................. 20
Galtung & Ruge, 1965 - gatekeepingstudie............................................................... 21
Kritieken op Galtung & Ruge......................................................................................23
Les 4: Gatekeepingtheorie (6/3).......................................................................................31
Hiërarchie van invloeden............................................................................................32
Individuele niveau (intra-individueel).................................................................... 32
- White (1955)................................................................................................. 32
Routine-niveau..................................................................................................... 32
- Galtung & Ruge (1965)................................................................................ 32
Organisatorische niveau.......................................................................................32
- Breed (1955)................................................................................................ 32
Extra-mediale niveau............................................................................................33
- Tuchman (1972), Gans (1979, Fishman (1980)........................................... 33
Ideologische niveau..............................................................................................33
- Gitlin (1980).................................................................................................. 33
- Herman & Chomsky (1988).......................................................................... 34
Externe invloeden op gatekeeping............................................................................. 34
Les 5: Sociale constructie van nieuws: journalisten en hun bronnen (13/3).................... 36
Bronafhankelijkheid.................................................................................................... 36
Herbert Gans, 1979: Deciding What’s News.............................................................. 37
Les 6: Journalistiek bronnengebruik (20/3)...................................................................... 47
Journalisten en bronnen vanuit hegemonietheorie: ‘primary definers’ en media als
hoeders van status quo.............................................................................................. 47
Hegemonie-theorie - Stuart Hall........................................................................... 47
Culturele hegemonie (cultureel overwicht)........................................................... 47
Institutionele bias: bronnenhiërarchie in het nieuws...................................................49
Diversiteit op nieuwsredacties.................................................................................... 53
Deel 3: Epistemologie van de journalistiek....................................................................... 55
Les 7: Objectiviteit (17/4)..................................................................................................55
Epistemologie van de journalistiek............................................................................. 55
Professionele ideologie van de journalistiek.............................................................. 55
Ethiek of deontologie van de journalistiek.................................................................. 55
1
, Code van de Raad voor de Journalistiek................................................................... 56
Het journalistieke ‘objectiviteitsregime’.......................................................................59
Journalistieke objectiviteit als methode................................................................ 61
Objectiviteit als ‘strategisch ritueel’: de strategische doelen van het
objectiviteitsregime............................................................................................... 61
Les 8: Epistemologie van de journalistiek: onpartijdigheid (24/4).................................... 63
Waarheidsgetrouwe berichtgeving?........................................................................... 63
Journalistieke objectiviteit...........................................................................................63
Journalistieke objectiviteit als methode...................................................................... 63
Code Raad voor de Journalistiek............................................................................... 63
Commerciële onafhankelijkheid................................................................................. 64
Commerciële en politieke onafhankelijkheid.............................................................. 65
Onafhankelijkheid van interne commerciële druk.......................................................65
Onafhankelijkheid tegenover justitie en politiek......................................................... 66
Onafhankelijkheid van politieke druk..........................................................................66
Indexing theory (W. Lance Bennett, 1990)................................................................. 67
Ideologische en levensbeschouwelijke onpartijdigheid.............................................. 67
Onpartijdigheid in het televisienieuws........................................................................ 68
Het neutraliteitsprincipe - studie Ojala (2021)............................................................ 70
Deel 4: Nieuwseffecten........................................................................................................ 76
Les 9: Agendasetting en polarisering (8/5).......................................................................76
Media-effecten: Agenda-setting en framing................................................................76
Agendasetting-onderzoek: verschillende soorten effecten.........................................76
Evolutie van agenda-setting....................................................................................... 77
Fase 1: McCombs & Shaw (Chapel Hill-studie)................................................... 77
Fase 2: Agenda-setting op 2 niveaus: aandacht voor framing............................. 78
Fase 3: De psychologie van agenda-setting-effecten.......................................... 80
Fase 4: Aandacht voor andere effecten............................................................... 82
Fase 5: Focus op de gevolgen van agenda-setting..............................................83
Les 10: Framing: frame-building en frame-setting (15/5)................................................. 88
Wat is framing?...........................................................................................................88
Framing als proces..................................................................................................... 88
Frames als afhankelijke of onafhankelijke variabele.................................................. 89
(Emphasis) framing als onderdeel van communicatie................................................90
Framing: ‘we wikken en wegen’ (Het Laatste Nieuws)...............................................90
Definitie van framing...................................................................................................90
Emphasis framing (vs. ‘equivalence framing’)............................................................ 91
Voorbeelden van (themaspecifieke, emphasis) frames..............................................91
Soorten frames: advocacy frames vs. journalistieke frames...................................... 91
Mediaframes: episodisch vs. thematisch....................................................................92
Soorten mediaframes: generiek vs. themaspecifiek...................................................92
Gastcollege Priscilla Hau: De mediastorm rond en framing van de zaak El Kaoakibi in
Vlaamse media...........................................................................................................93
Les 11: Overzicht, slot en Q&A (22/5).............................................................................. 95
2
,Deel 1: Inleiding
Les 1: Nieuwsgebruik (14/2)
Hoe komt nieuws de dag van vandaag tot bij ons?
Rol van de krant als ‘news-digest’
We zullen altijd nood hebben aan een ‘nieuwsbundel’. Een pakketje van nieuwsselectie. Of
het nu op papier is of digitaal.
Een overzichtje van de 9 belangrijke verhalen van vandaag ^
Wie bepaalt dat dit het overzicht van de dag is? Journalisten.
Hoe bepalen ze dat dit het overzicht van de dag is? Op basis van nieuwswaarde.
Verschillende kranten kiezen vaak dezelfde verhalen die nieuwswaardig zijn.
Geografische context speelt onder andere een rol. Wat wil het publiek lezen?
Abonnementstoegang tot nieuws
Frustratie van journalisten: mensen geven commentaar op het gratis deel van journalistiek,
terwijl journalisten vaak het onderwerp wél genuanceerd hebben weergegeven in betaalde
artikels.
3
,Meer en meer nieuws komt tot bij ons via sociale media. Toegang tot het nieuws start bij
sociale media. Algoritme van sociale media komt hier ook in tussen. Als een bericht weinig
geliked wordt, zal het ook minder getoond worden. Sociale media bepaalt wat wij te zien
krijgen.
Nieuws bereikt ons: overal, overvloedig, onophoudelijk, ongeordend, ontbundeld,
ongevraagd…
Cijfers omtrent nieuwsgebruik:
➢ Imec Digimeter: jaarlijkse survey bij panel van +/- 2000 Vlamingen (15+)
Nieuwsconsumptie in 3 lagen:
- Laag 1: nieuws via klassieke media (TV, radio, krant)
Veel mensen gebruiken nog steeds de klassieke kanalen. Ook bij jongeren zijn die 3
lagen nog steeds aanwezig. TV en radio (laag 1) zijn nog steeds aanwezig bij
jongeren, kranten en magazines steeds minder wel.
4
, - Laag 2: online nieuws (nieuwssites, nieuwsapps, Google search)
Smartphone wordt gebruikt in combinatie met andere kanalen. Vooral papieren
kanalen krijgen klappen.
- Laag 3: nieuws via sociale media (Facebook, Instagram, TikTok, Whatsapp) =
steeds meer centraal in en vertrekpunt van nieuwsgebruik
➢ Reuters Institute Digital News Report: jaarlijkse survey in 40 landen wereldwijd
Digital News Report: enkel eerste hoofdstuk van rapport kennen (zie online
document op Blackboard bij les 1). Tendensen goed kennen: Belang van TikTok is
toegenomen wereldwijd. Steeds lagere bereidheid om te betalen voor nieuws.
Mensen komen perfect rond met wat er gratis beschikbaar is. Er is geen behoefte
aan meer nieuws, wel aan positiever nieuws. Er is ook een grote nieuwsmoeheid.
Mensen gaan nieuws bewust vermijden.
➢ Nieuwsgebruik.be: gebaseerd op Belgische data uit het Digital News Report
Belangrijkste slide voor examen:
“Wat zijn de belangrijkste tendenzen in nieuwsgebruik?” - mogelijke examenvraag
Onderbouwen met cijfers en verwijzen naar Digital News Report. Hoe meer details je kan
geven, hoe meer punten. Linken aan les over agenda-setting. Verbanden leggen.
5
,Welk onderwerp van het nieuws is zoveel dagen later nog relevant voor jou? Het neemt veel
mentale ruimte in, zonder dat het impact heeft op jouw dagelijkse leven. Bijna alles wat we
zien blijft niet lang bij en heeft niet veel waarde.
Kennis over het Vlaamse nieuwsmedialandschap:
- DPG Media
- Mediahuis
- Roularta Media Group
- VRT
- HLN
- VTM nieuws
- Het Nieuwsblad
- De Tijd
- VRT nws
- Het Journaal
- De Zondag
- Gazet Van Antwerpen
- HUMO
- De Morgen
- Het Belang van Limburg
- Krant van West-Vlaanderen
Tekst 2: Donsbach, 2013
Oorzaken van dalend mediavertrouwen en trend van nieuwsmijding. Door groeiende
desinteresse van burgers in de publieke sfeer? Of door commercialisering van de media en
hun neiging om in te spelen op ‘wat verkoopt’ eerder dan op ‘wat burgers nodig hebben’?
6
,Kritisch voor journalistiek, maar ook kritisch voor burger. Doordat we meer en meer keuze
hebben, wordt de nieuwsconsumptie meer en meer gefragmenteerd. Hierdoor zijn we niet
meer steeds over dezelfde dingen op de hoogte. -> Wantrouwen.
Desinteresse van jongeren voor politiek en democratie, ze willen liever entertainment.
Verplichte lectuur: Newman, Nic. Reuters Institute Digital News Report 2023 (12th
edition), Reuters Institute for the Study of Journalism, Oxford University,
https://reutersinstitue.politics.ox.ac.uk/digital-news-report/2023.
(te kennen: Section 1, pp10-29, zie pdf op Blackboard)
1) Ongeveer de helft (47%) van de mensen neemt helemaal niet deel aan het nieuws.
In het VK en de VS is het percentage actieve deelnemers sinds 2016 met meer
dan 10 procent gedaald. Deze groep bestaat meestal uit mannen, beter
opgeleiden en mensen met sterk partijdige politieke opvattingen.
2) Het vertrouwen in het nieuws is in het afgelopen jaar met nog eens 2 procent
gedaald, waardoor de winsten die tijdens de hoogtepunten van de coronavirus
pandemie in veel landen werden geboekt, teniet zijn gedaan. Gemiddeld zegt vier
op de tien mensen (40%) dat ze het meeste nieuws het grootste deel van de tijd
vertrouwen. Finland blijft het land met het hoogste vertrouwen (69%), terwijl
Griekenland (19%) het laagste vertrouwen heeft.
3) Openbare mediakanalen behoren in veel Noord-Europese landen tot de meest
vertrouwde, maar hun bereik onder jongere doelgroepen neemt af. Dit is belangrijk
omdat deze diensten vaak worden gebruikt door mensen die het meest
geïnteresseerd zijn in nieuws.
4) Ondanks de hoop dat het internet het democratische debat zou kunnen verbreden,
zien we dat er nu minder mensen deelnemen aan het nieuws.
5) Er is een groeiend scepticisme over algoritmen als het gaat om nieuws.
TikTok’s krachtige gepersonaliseerde contentfeed heeft de aandacht gevestigd op
de manier waarop algoritmen onze mediadiëten kunnen beïnvloeden.
6) Mensen in veel landen zijn minder tevreden over de selectie van content door
zowel algoritmen als journalisten.
7) Wat betreft het specifieke gebruik van nieuws, blijft Facebook het belangrijkste
netwerk (28%), maar dit is nu 14 punten lager dan het hoogtepunt in 2016 (42%).
Facebook heeft zich al een tijdje van het nieuws gedistantieerd.
8) De groeiende interesse voor multimediaformaten in online nieuws wordt ook
besproken. Hoewel de meerderheid nog steeds de voorkeur geeft aan het lezen
van nieuws (57%), geven jongere mensen (onder de 35) er de voorkeur aan om
naar het nieuws te luisteren (17%).
9) Het document bespreekt de impact van de kosten-van-leven crisis op
nieuwsabonnementen. Ondanks dat de algemene niveaus grotendeels
onveranderd zijn, is er veel onderliggende verandering, grotendeels gedreven door
kosten druk. Ongeveer een op de vijf nieuwsabonnees (23% gemiddeld) zegt dat
ze minstens een van hun lopende nieuwspublicaties hebben geannuleerd, terwijl
een vergelijkbaar aantal zegt dat ze een goedkopere prijs hebben onderhandeld
(23%).
10) In kwalitatieve reacties kwam de kosten-van-leven crisis naar voren als de
belangrijkste reden voor annulering.
11) De huidige economische crisis, die heeft geleid tot ongebreidelde inflatie,
baanonzekerheid en stijgende armoedeniveaus, heeft de overgrote meerderheid
getroffen. Onze gegevens tonen aan dat meer dan de helft (52%) zich wendt tot
mainstream media of specialistische bronnen voor informatie over persoonlijke
7
, financiën en/of de economie.
12) Hoewel mensen sterk afhankelijk zijn van mainstream media voor financieel
en economisch nieuws, zegt een aanzienlijk deel dat ze het moeilijk vinden om
te begrijpen. Dit geldt vooral voor mensen die de informatie het meest nodig
hebben.
13) Dit jaar wilden we meer onderzoeken over degenen die momenteel niet betalen
voor online nieuws in onze 20 markten om te zien of er iets was dat hen kon
overtuigen om dat wel te doen. Bemoedigend genoeg zeiden sommigen dat ze
misschien zouden betalen als de inhoud meer onderscheidend was (22%), als
er een advertentievrije optie was (13%) of als de prijs goedkoper was of meer
flexibiliteit bood (32%).
14) Onze gedetailleerde onderzoeken dit jaar in markten benadrukken hoe belangrijk
nieuwsabonnementen zijn voor sommigen, maar ook hoe fragiel de regeling is
voor anderen. In landen zoals het VK en de VS abonneren veel mensen zich op
basis van een langdurige relatie, of het gevoel dat het medium tot hen spreekt en
voor hen spreekt.
15) Het document bespreekt de impact van de oorlog in Oekraïne op het
nieuwsverbruik. Sommige mensen vermijden nieuws over de oorlog om hun
mentale gezondheid te beschermen of omdat ze zich al goed geïnformeerd
voelen.
16) Politieke polarisatie en bittere debatten dragen bij aan het vermijden van
nieuws. In de VS vermijden consumenten bijvoorbeeld vaker onderwerpen zoals
nationale politiek en sociale rechtvaardigheid.
17) Het document benadrukt dat het vermijden van nieuws een uitdaging vormt voor
de nieuwsindustrie en de democratie. Nieuwsorganisaties proberen dit aan te
pakken door nieuws toegankelijker te maken, een breder nieuwsaanbod te
bieden, meer inspirerend of positief nieuws te brengen, of constructieve
journalistiek te omarmen.
18) Het document merkt op dat nieuwsconsumenten minder geïnteresseerd zijn in
de laatste ontwikkelingen van grote nieuwsverhalen en meer geïnteresseerd
zijn in positief of oplossingsgericht nieuws.
19) Het vertrouwen in het nieuws blijft dalen, met uitzonderingen in landen zoals
Finland en Portugal, die hogere vertrouwensniveaus hebben. In de VS is het
vertrouwen in het nieuws het afgelopen jaar met 6 procentpunten gestegen.
20) Kritiek op de media, vaak afkomstig van politici en gewone mensen, draagt bij aan
het lage vertrouwen in het nieuws. Sociale media worden het meest genoemd als
bron van mediakritiek.
21) Het document bespreekt ook de druk op openbare omroepen en hoe het publiek
deze diensten waardeert. In landen met een sterke leestraditie, zoals Finland en
het VK, geeft ongeveer 80% de voorkeur aan het lezen van online nieuws. In
landen als India en Thailand geeft ongeveer 40% de voorkeur aan het kijken naar
nieuws online.
22) Tot slot wordt de groeiende belangstelling voor multimediaformaten in online
nieuws besproken. Hoewel de meerderheid nog steeds de voorkeur geeft aan het
lezen van nieuws (57%), geven jongere mensen (onder de 35) er de voorkeur aan
om naar het nieuws te luisteren (17%).
(nog na te kijken)
8
,Les 2: Wat is journalistiek? (21/2)
Mogelijke examenvragen:
➢ Definitie en profiel van ‘journalisten’ (de journalistiek als professie)
- Beschermde titel van beroepsjournalist
- Profiel en werkvoorwaarden van de Belgische beroepsjournalist
- De journalistenbond VVJ
- Bescherming van de persvrijheid: Wet bronnengeheim,
Anti-SLAPP-maatregelen
➢ Functies van de journalistiek (de jounalistiek als instituut)
- Sociale functies van journalistiek: validatie en gedeelde werkelijkheid
- Politieke rollen van journalistiek in een democratie (Hanitsch & Vos)
- Andere rollen van journalistiek (in het dagelijks leven) (Hanitsch & Vos)
Definitie en profiel van ‘journalisten’ (journalistiek als professie)
Gemiddelde journalist in België is man, wit en rond de 45 jaar.
Wie mag er aan journalistiek doen? Iedereen mag journalistiek bedrijven (bloggers,
influencers…). Iedereen mag nieuws verzamelen en publiek maken (vrije meningsuiting). Er
zijn wel beroepsjournalisten, deze officieel erkende journalisten hebben een perskaart.
De journalistiek is geen beschermd beroep (niet zoals een advocaat of dokter met
getuigschriften en erkenning) en je hebt geen specifieke training nodig. Wel een ‘de facto
professie’. Je kan als journalist wel erkend worden (beroepsjournalist), maar het is geen
voorwaarde om aan journalistiek te doen. Iedereen mag een plakkaatje ‘journalist’ op zijn
gevel hangen.
Tekst van Donsbach pleit ervoor om nog meer het professioneel beroep van journalist te
herwaarderen (journalisten beter opleiden). Influencers en bloggers hebben namelijk niet
altijd juiste informatie en hierdoor is er vaak fake news.
Wet van 1963 betreffende de erkenning en bescherming van de titel ‘beroepsjournalist’:
- 21 jaar en 2 jaar actief in de journalistiek
- In hoofdberoep en tegen bezoldiging werken voor een publiek medium (redactionele
berichtgeving)
- Geen enkele vorm van handel drijven en geen op reclame gerichte werkzaamheid
uitoefenen: beroepsjournalist mag bijvoorbeeld niet tegelijkertijd copy writer zijn in
een reclamebureau (belangenvermenging)
Enige uitzondering is: uitgever zijn van eigen blad (handel drijven).
Persfotografen mogen niet ook trouwfoto’s of bedrijfsfoto’s maken als bijverdienste -
moeilijke discussie!
- Erkenning door een erkenningscommissie
Elke 5 jaar moeten journalisten hun perskaart vernieuwen en laten verlengen. Kijken of ze
nog steeds in aanmerking komen.
9
, Voordelen perskaart
- Toegangsticket tot door politie afgebakende plaatsen, betogingen, festivals,
voetbalwedstrijden, persconferenties…
- Bescherming in oorlogssituaties: in principe wordt hier rekening mee gehouden
tijdens de oorlog (net zoals bij medisch personeel), maar geen garantie
- Gratis/goedkoper reizen met de trein en het vliegtuig (ze moeten overal kunnen
geraken om nieuws te maken)
- Telecom aan goedkoper tarief
- Je wordt lid van de VVJ (Vlaamse Vereniging van Journalisten) als je wil en die
behartigen jouw belangen als journalist
Beroepsvereniging - VVJ (Vlaamse Vereniging van Journalisten)
- Journalistenbond: beroepsverening van de in Vlaanderen actieve journalisten;
Vlaamse afdeling van de federale AVBB
- Meeste leden zijn beroepsjournalisten
- De VVJ behartigt de professionele, sociale en intellectuele belangen van de Vlaamse
journalisten (op vlak van de erkenning tot beroepsjournalist, arbeidsvoorwaarden,
auteursrechten, persvrijheid…) Onder meer via het journalistenloket.
- Ledenblad gratis elke maand: De Journalist
Hoeveel erkende beroepsjournalisten (algemene nieuwsmedia) hebben we in België?
2417 (+ 172 journalisten van beroep (vakpers)). Dit blijft al jaren erg stabiel.
Profiel van de Belgische journalist (2023)
- 5-jaarlijke survey bij alle Belgische beroepsjournalisten (UGent - ULB)
- Conclusie 2023: weinig divers (genderongelijkheid, migratie-achtergrond
ondervertegenwoordigd), loonkloof, grensoverschrijdend gedrag
10
