1 SCH: Medische psychologie
Te kennen leerstof uit het handboek ‘Psychology for Medicine and Healthcare’ (2018) + ppt
Inhoud
1 Inleiding ................................................................................................................................................ 4
2 Stress en gezondheid............................................................................................................................ 5
2.1 Wat is stress? ................................................................................................................................ 5
2.1.1 Van stress naar allostase ....................................................................................................... 5
2.1.2 Het ervaren van stress (perceived stress) .............................................................................. 6
2.2 Integratieve modellen die aansluiten bij biopsychosociaal model............................................. 7
2.2.1 Multifactorieel model............................................................................................................. 7
2.2.2 Balansmodel ........................................................................................................................... 7
2.2.3 Ontwikkelingsmodel ............................................................................................................... 7
2.3 Maladaptieve stress ..................................................................................................................... 8
2.4 Fysiologie van stress ..................................................................................................................... 8
3 Toepassing van stress en gezondheid ................................................................................................ 11
3.1 Effecten van maladaptieve stress op de hersenen .................................................................... 11
3.1.1 Plasticiteit en structurele veranderingen ............................................................................. 11
3.2 Effecten van maladaptieve stress op de cardiovasculaire gezondheid (deel 1 van hoofdstuk
12)...................................................................................................................................................... 12
4 Chronische ziekte en dood (hoofdstuk 6).......................................................................................... 19
4.1 Chronisch ziekte, een belangrijk aspect van de geneeskunde .................................................. 19
4.2 Pleidooi van oefening en empathie: de context van de patiënt ............................................... 20
4.3 Modellen voor de impact van de chronische ziekte.................................................................. 21
4.4 Drie elementen die heel vaak voorkomen door de impact van de chronische ziekte ............ 22
4.5 De positieve impact van een chronische ziekte..................................................................... 23
4.5.1 Ziekte als een verhaal -narratief........................................................................................... 23
4.5.2 Levenskwaliteit ..................................................................................................................... 24
4.6 Ziekte en dood ............................................................................................................................ 27
4.6.1 Inleiding ......................................................................................................................... 27
4.6.2 Rouw .................................................................................................................................. 27
4.6.3 Euthanasie ............................................................................................................................ 30
5 ‘Psychosomatiek’: functionele klachten, medisch on-(voldoende) verklaarde klachten (zie aparte
tekst; inleiding op hoofdstuk 11-16) ..................................................................................................... 35
5.1 Inleiding....................................................................................................................................... 35
5.1.1 Prevalentie problematiek in de hele gezondheidszorg ........................................................ 35
1
, 5.1.2 Terminologie......................................................................................................................... 35
5.2 (Medisch) Onverklaarbare lichamelijke klachten OLK .............................................................. 37
5.3 Psychologische verklaringsmodellen van functionele syndromen ........................................... 40
5.3.1 Leertheoretische modellen .................................................................................................. 40
5.5.2 Ontwikkelingsmodellen ........................................................................................................ 41
5.5.3 Systeemtheoretische modellen staat heel dichtbij het ‘sociale’ ..................................... 41
5.5.4 Risicofactoren als psychologisch verklaringsmodel ............................................................. 41
5.5.5 Signaal-filter model .............................................................................................................. 42
5.6 Sociale verklaringsmodellen ...................................................................................................... 43
5.7 Biologisch verklaringsmodel....................................................................................................... 45
5.7.1 Pijngevoeligheid:pijnpoorttheorie – het signal filter model ................................................ 45
5.7.2 De complexiteit van pijn ....................................................................................................... 46
5.7.3 Pijnpoorttheorie ................................................................................................................... 46
5.7.4 Sickness behaviour ............................................................................................................... 50
5.8 Functionele klachten: van diagnose naar behandeling ............................................................. 52
5.8.1 Meer dan een uitsluitingsdiagnose ...................................................................................... 52
5.8.2 Re-attributiemodel ............................................................................................................... 53
5.8.3 Het gevolgenmodel .............................................................................................................. 55
5.8.4 Samenvatting van de behandeling ....................................................................................... 55
6 Immuniteit, bescherming en afweer (hoofdstuk 11) .................................................................... 56
6.1 Inleiding....................................................................................................................................... 56
6.1.2 Specifieke versus niet-specifieke afweer ............................................................................. 56
6.1.3 Verminderde immuunfunctie ............................................................................................... 56
6.1.4 Acute versus chronische stress in het immuunsysteem ...................................................... 57
6.2 De gevolgen van chronische stress ............................................................................................ 57
7 Respiratoire gezondheid (deel 2 hoofdstuk 12) ............................................................................ 61
7.1 Ademhaling en emoties.............................................................................................................. 61
7.2 Bovenste luchtweginfecties ....................................................................................................... 62
7.3 Astma .......................................................................................................................................... 62
8 Gastro-intestinaal systeem + ook alcohol (deel van hoofdstuk 13) .............................................. 65
8.1 Brain-gut axis .............................................................................................................................. 65
8.2 Invloed van emoties/psychologische toestand op de gut......................................................... 66
8.2.1 Maagzweer ........................................................................................................................... 67
8.2.2 Prikkelbare darmsyndroom (IBS).......................................................................................... 68
8.2.3 Inflammatoire darmziekten (IBD)......................................................................................... 68
8.3 Alcoholgebruik ............................................................................................................................ 68
2
, 8.3.1 Nieuwe richtlijnen (2017): .................................................................................................... 68
8.3.2 Problematisch alcoholgebruik en alcohol gerelateerde stoornissen ................................... 70
8.3.3 Screening: CAGE of AUDIT (cf handboek)............................................................................. 71
8.3.4 Gezondheidsproblemen ....................................................................................................... 72
8.3.5 Hoe komt het eigenlijk dat iemand verslaafd wordt? .......................................................... 72
8.3.6 Behandeling van alcoholisme ............................................................................................... 72
9 Voortplanting en endocrinologie (deel van hoofdstuk 14) ........................................................... 77
9.1 Gevolgen van overmatige stress/ negatieve emoties tijdens de zwangerschap ..................... 77
10 Urogenitale geneeskunde (slechts 1 slide te kennen; in het boek puntje 15.1) ....................... 78
10.1 Seksuele gezondheid ................................................................................................................ 78
10.2 Seksuele dwang ........................................................................................................................ 78
10.3 Seksuele problemen ................................................................................................................. 78
10.3.1 Seksuele Responscyclus...................................................................................................... 79
10.3.2 Seksuele gevolgen van chronisch ziek zijn ......................................................................... 80
11 Therapietrouw (deel van hoofdstuk 17.2)................................................................................. 81
11.1 Het begrip ‘therapietrouw’ .................................................................................................. 81
11.2 Het meten van therapietrouw ................................................................................................. 82
11.3 Redenen voor gebrekkige therapietrouw................................................................................ 83
11.3.1 De verschillende componenten van slechte therapietrouw .............................................. 84
11.4 Verbeteren van therapietrouw ................................................................................................ 86
12 Communicatie / klinisch interview / gesprek met de patiënt (hoofdstuk 17.3; hoofdstuk 18) ....... 87
12.1 Belang van goede communicatie ............................................................................................. 87
12.2 Wat is goede communicatie? ................................................................................................... 87
12.3 Doel van de arts-patiënt communicatie .................................................................................. 88
12.3.1 Arts-patiëntrelatie .............................................................................................................. 88
12.3 Gemeenschappelijke medische besluitvorming ...................................................................... 91
12.4 Communicatie in de medische praktijk ................................................................................... 91
12 Het gesprek met de patiënt....................................................................................................... 92
12.1 Verbale communicatie.............................................................................................................. 92
12.2 Non-verbale communicatie ...................................................................................................... 92
12.3 Het gesprek met de patiënt...................................................................................................... 93
12.3.1 Het initiëren van het klinisch interview.............................................................................. 94
12.3.2 Informatie verzamelen ....................................................................................................... 94
12.3.3 Lichamelijk onderzoek ........................................................................................................ 95
Gesprek beëindigen....................................................................................................................... 95
3
,1 Inleiding
Het model is veranderd: Van biomedisch naar biopsychosociaal model.
Van het klassiek dualistisch denken naar de ‘psyche’ en het lichaam die onlosmakelijk met elkaar in
connectie staan
De houding is veranderd: Van paternalisme naar autonomie en gemeenschappelijke besluitvorming:
vaak wordt er paternalisme verwacht (het deel dat ouder is, een ander opleidingsniveau, op een
andere manier met hun gezondheid omgaan, geen internet hebben: die verwachten voornamelijk
paternalisme. Maar de geneeskunde vandaag de dag is geëvolueerd naar een autonomie
bevorderend).
Momenteel het tegenovergestelde van paternalisme: het zelfbeschikkingsrecht staat centraal! Patiënt
is zijn eigen ervaringsdeskundige. Maar als arts heb je uiteraard een rol die meer is dan alleen
informatie geven, je moet ook begeleiden : gemeenschappelijke besluitvorming.
Evoluties in geneeskunde: doel:
• Vroeger ging het om de patiënt ziektevrij, symptoomvrij of symptoomverbetering
maar nu de focus minder om symptomen weg te nemen maar vermindering.
• Levenskwaliteit (QoL)
• Functioneren: professioneel / maatschappelijk / sociaal (met vrienden,..) / als partner
of als ouder
• Herstel: als een samenspel van de 4 factoren
Persoonlijk herstel: Focus verlengen naar de dingen
die WEL nog haalbaar zijn: nieuwe ‘zin’ en nieuwe
betekenis in het leven.
Vb.: Iemand in de psychiatrie voor een langere tijd
met Schizofrenie. Vroeger ging men juist kosten wat kost die wanen en hallucinaties gaan verbanden
door antipsychotica en psychotherapie de symptomen zoveel mogelijk gaan reduceren. gevolg:
patiënt nam een hoge dosis antipsychotica, was symptoomvrij maar had veel bijwerkingen van de
medicatie de levenskwaliteit en herstel heel laag. Patiënt is zo geïnvalideerd door de medicatie: het
doel ligt verkeerd! Patiënten willen vaak niet symptoomvrij zijn, maar de hoogste prioriteit is om zich
goed te voelen en goed te kunnen functioneren. Doel van de behandeling wordt dus bepaald met de
patiënt zelf.
4
,2 Stress en gezondheid
2.1 Wat is stress?
Homeostase: vermogen van een organisme om het interne milieu constant te houden. Bij stress wordt
de homeostase bedreigd.
Stressor: interne of externe verandering of gebeurtenis die de homeostase van een organisme bedreigt
en stressrespons uitlokt
Stressrespons: psychische (cognitief + affectief + gedragsmatig) en fysiologische veranderingen die
een reactie zijn op een stressor. Het helpt ons om die homeostase te behouden.
Voorbeeld: We komen buiten in de koude: fysieke stressrespons (we gaan meer bewegen,..) om de
optimale lichaamstemperatuur te behouden zodanig dat de bedreiging van de homeostase (koude)
tegen te gaan.
= adaptief: het geeft meer overlevingsvoordelen door ons op een goede manier aan te passen aan de
nieuwe omstandigheden
2.1.1 Van stress naar allostase
Allostase = het steeds weer zoeken naar stabiliteit door (fysiologische en gedragsmatige) verandering.
Stressrespons is vaak adaptief: de stressrespons biedt het hoofd aan de bedreigende situatie (de
stressor), vaak door een vecht-, vlucht- of ‘bevries’-reactie (fight, flight or freeze) om weerstand te
bieden aan de stressor en daarbij de homeostase te herstellen = COPING cf ‘resistance’ (general
adaptation syndrome, Selye in het handboek)
Zo streeft een organisme dat blootgesteld wordt aan een stressor door zijn stressreactie herstel van
de homeostase na: coping.
Stressor stressrespons ‘vecht-, vlucht- of bevries-reactie’: je weegt af welke reactie het meeste
overlevingsvoordeel zal opleveren.
Vb.: Katatonie = psychiatrisch ziektebeeld dat voortkomt bij psychose, depressie of
hersenschade (neurologische aandoeningen): in zich zelf gekeerd, kleine repetitieve beweging,
mutistisch (niet meer spreken), geen verbale reactie meer, verstoorde motoriek, bepaalde
bewustzijnsdaling. Heel hevige activatie van het autonoom zenuwstelsel, na een bepaalde
stressor. Deze mensen krijgen ook als medicatie angstremmers.
De fight/flight/freeze reactie heeft ons heel veel voordeel en diensten opgeleverd in het verleden: wat
je nodig had om te overleven in een omgeving waar natuurlijke selectie plaatsvond, waar veel acute
bedreigingen waren. Vandaag de dag, in de hedendaagse omstandigheden leven we niet meer in de
levensbedreigende stress maar nog steeds hebben we deze mechanismen ontwikkelt (we zijn zodanig
evolutionair geprogrammeerd). Stress werkt vandaag de dag averechts en doet meer kwaad dan goed.
Stress zal de spiertonus doen toenemen, ademhaling versnellen en de alertheid verhogen maar voor
andere zaken kan stress contra-productief zijn (aangezien je niet meer hoeft te vechten of te vluchten),
de bloeddruk en hartslag stijgt, trombocyten worden geactiveerd (lichaam is klaar voor te bloeden, de
aggregatie is meteen klaar) en wanneer die een lange tijd aanhoudt zal deze stress het lichaam zwaar
gaan belasten. Stress doet vandaag de dag meer kwaad dan goed: de reactie van het lichaam matcht
niet met ons West-Europees leven = maladaptief.
5
, 2.1.2 Het ervaren van stress (perceived stress)
(Negatieve) stress: de persoon beleeft de stressoren (demands) als (mogelijk) groter dan wat hij/zij
aankan (resources tot cope): vrees dat vermogen om dit het hoofd te bieden overstegen zal worden
Positieve stress: de persoon beleeft de stressor als een uitdaging die binnen zijn mogelijkheden ligt (I
can cope with it)
Dus afhankelijk hoe je het beleefd! Sommige gaan voor een auditorium staan zien als een
horrorscenario (ik heb niet de middelen om daar mee te copen in die bepaalde situatie
anticipatie angst dysfunctioneel worden). Een andere persoon die die stress als iets positiefs
ervaart zal ook reacties in het lichaam krijgen (zweten, toegenomen aggregatie, bloedruk,
hartslag..): dit gebeurt automatisch en dit is ook maladaptief.
Adaptief en maladaptief: nadruk ligt niet zozeer op beleving, maar meer objectief:
– Effectiviteit van stressreactie
– Positieve of negatieve gevolgen voor individu / soort (evolutionair perspectief)
De negatieve impact op het lichaam is minder bij de positieve stress.
2.1.3 Stress: positief of negatief, adaptief of maladaptief?
Of stress positief/negatief of adaptied/maladaptief is hangt dus af van de situatie:
- Nieuwe stressor / situatie geeft meer stress
- Onvoorspelbaarheid en de mate van controle
- Mate van controle over stressor / situatie
- Duur van stressor / mate waarin stressreactie effectief is
Daarnaast is het ook afhankelijk van persoon (interindividuele variatie):
- Coping stijl: iedereen heeft een bepaalde stijl aangeleerd om problemen op te lossen
- Stressreactiviteit: mate van fysiologische respons (genetisch + intra-uterien + eerste
levensjaren / hechting). Sommige mensen zijn veel stress-reactiever dan anderen. De stress
reactiviteit is verschillend bij persoon tot persoon: genetisch bepaald / intra-uteriene factoren:
dus wat je hebt meegemaakt toen je in de uterus (baarmoeder) zat als baby. De mate waarin
stresshormonen van de moeder en voedingsstoffen via de placenta naar de foetus gaan
bepaalt de stress-reactiviteit. Ook in het geval van aangeleerde hulpeloosheid:
depressieachtige toestand, mensen hebben geleerd dat ze geen controle hebben rond hun
omstandigheden en trekken zich na een tijd terug. Ze hebben geleerd dat ze de speelbal zijn
van het lot die hen overkomt; maladaptieve stress reactie.
MAAR hoe komt dat juist dat de ene persoon gevoeliger is voor stress dan de andere persoon?
6
