ETHIEK
WAAROM ETHIEK?
- Traditioneel: is altijd zo geweest
- Inhoudelijk: recht heeft de ambitie om normen te zetten, waar komen
deze vandaan?
- Recht & rechtvaardigheid + Maatschappelijke ordening
EXAMEN ETHIEK
- Schriftelijk
- Open vragen
- 1 grote open vraag, hele pagina antwoord
- Kleinere vragen
- Citaten, namen, begrippen die je kort moet toelichten
- 1 vraag dat aansluit bij actualiteit
DEEL I: ETHIEK EN PRAKTISCHE
INFO
INLEIDING: WAT IS ETHIEK? WAT IS PRAKTISCHE FILOSOFIE?
TERMINOLOGISCHE VERDUIDELIJKING
ETYMOLOGISCHE AANLOOP = manier waarop woorden in het Nederlands
gebruikt worden
- moraal – moreel – moraliteit (latijns)
- ethos – ethisch – ethiek (grieks)
- zeden – zedelijk – zedelijkheid (germaans)
Verschillende gevoelswaarden in deze woorden. Een cluster van woorden die
allemaal in dezelfde richting lijken te wijzen, wijzen naar vergelijkbare
fenomenen en toch zitten er verschillen in. Ze verwijzen allemaal naar
hetzelfde veld in ons taalgebruik.
Theorie: ze zijn geen synoniemen & verwijzen naar verschillende niveaus van
reflectie
Praktijk: ze worden in praktijk gebruikt als synoniemen.
Bron: Grieks
ETHOS 1 = woon- of verblijfplaats van dieren, vandaar: gewoonte (wonen),
manier waarop wij ons gedragen. Afspraken in de samenleving.
1
,ÈTHOS 2 = karakter, persoonlijke overtuiging, innerlijke beweegredenen
waarom je iets doet.
MORAAL (HET ETHOS) = wat objectief beschrijfbaar is, systeem van
gedragsregulering mbt wat goed of slecht is, geoorloofd of verboden bij
individu of groep.
MORALITEIT = hier wordt de klemtoon gelegd op het kwalitatief niveau of
gehalte van handelen en handelingsbewustzijn. Dit is de innerlijke
overtuiging. Standpunt van het subject.
ETHIEK = een systematisch-kritische reflectie over moraal en moraliteit
Van Dale definieert ethiek als: praktische wijsbegeerte die handelt over
zedelijke begrippen & gedragingen, over wat goed en kwaad is <->
theoretische wijsbegeerte: weten om het weten, de werkelijkheid zoals ze
zou moeten zijn.
VORMEN VAN ETHIEK
DESCRIPTIEVE ETHIEK = ethiek die probeert te beschrijven hoe morele
normen in een samenleving aanwezig zijn, hoe deze normen evolueren, tot
stand komen… dit treffen we vaak aan in de menswetenschappen:
- Adam Smith – 18e E: Economie
- Max Weber – 19-20ste E & Durkheim – 19e- 20ste E: Sociologie
- W. Wundt – 19e E: Psychologie
Wetenschappers zijn belangrijk voor de ethiek. Het risico echter, is dat
wetenschappers de neiging hebben om van loutere beschrijvende benadering
naar een normatieve benadering. Dit is een soort bias/ vooringenomenheid.
Dit illustreren we aan de hand van Kohlberg.
Case L. Kohlberg (het heinz-dilemma): hij hield zich bezig met hoe morele
ontwikkeling gebeurde. Kohlberg was als psycholoog zo belangrijk, dat zijn
experimenten gebruikt werden bij aanwerving Amerikaanse leger. Ze konden via
zijn testen kijken naar het morele aspect van mensen.
Hij legde aan zijn proefpersonen dilemma’s voor. Het is hier niet van belang
wat het juiste antwoord is, maar wel welke positie mensen in nemen.
Het heinz dilemma: meneer Heinz is apothekersassistent. Zijn echtgenote
wordt ernstig ziek, er is geen afdoende medicatie voor zijn vrouw. Hij weet dat
er geen medicijn beschikbaar is en ziet dat de kans groot is dat zijn vrouw niet
lang zal leven. Op een bepaald ogenblik krijgt Heinz een nieuw medicijn in zijn
apotheek tegen dat soort kanker. Maar dit is zo duur. Het dilemma is:
2
,Mag Heinz dit medicijn stelen om zijn vrouw te laten genezen of niet?
Hier krijg je stadia van de morele ontwikkeling. Er komt een patroon uit alle
antwoorden van de proefpersonen. Er zijn bepaalde stappen die altijd opnieuw
terugkomen. Hij maakt een empirisch onderbouwde typologie van de morele
ontwikkeling.
Niveau 1: pre-conventioneel: gedrag dat gericht is om straf te vermijden
1. Regels vormen uit gehoorzaamheid tov autoriteiten (niveau kleuters)
2. Goed is eigenbelang volgen, als je de regels volgt heb je zelf minder
miseries (boetes…)
Niveau 2: conventioneel: sociale erkenning door conformiteit
3. Goed is de verwachtingen van anderen vervullen en loyaal zijn
4. Goed is de wetten respecteren zijn plichten vervullen, je doet dingen
die maatschappelijk aanvaard zijn
Niveau 3: postconventioneel: zich richten op algemene principes vanuit het
oog voor algemeen maatschappelijk belang of vanuit inzicht in de geldigheid
van algemene morele principes.
5. Zich houden aan onderlinge afspraken en vermeerdering van het
nut voor zoveel mogelijk mensen
6. Goed is het volgen van autonoom gekozen, universele
rechtvaardigheidsprincipes
Een conclusie van Kolberg: mannen geraken tot niveau 6, vrouwen tot niveau
4. Mannen zijn moreel hoogstaander dan vrouwen.
Een probleem van deze ontwikkeling van Kohlberg: we voelen aan dat het niet
kan dat mannen moreel hoogstaander zijn dan vrouwen. Hier is een bias. Hij
zegt dat een bepaald type van moreel gedrag hoger is dan een andere type (bv
6 is beter dan niveau 4). Kohlberg doet dus meer dan hij mag: hij doet morele
conclusies uit een wetenschappelijke vaststelling.
de kritiek kwam vooral vanuit feministische hoek. Waarom zou care aandacht
hebben voor individuele concrete mens naast mij?
NORMATIEVE ETHIEK: hier ligt onze focus: waarop steunen morele normen?
Het is een filosofische reflectie op het morele die op zoek gaat naar de
legitimering van de morele normen. Hier wordt antwoord gegeven op de
‘waarom- vraag’.
- Bv: je mag niet liegen: waarom is dat zo?
- Bv: je mag niet moorden: waarom is dat zo?
- Hierbij gaan we verder dan ‘dat is zo omdat ik dat zo aanvoel’.
3
,META-ETHIEK = reflectie over de reflectie. Nadenken over de manier
waarop binnen de ethiek wordt gesproken en gedacht. Dit legt zich toe op de
logica van morele uitspraken (moeten de regels van de logica aangepast
worden in de morele regels: bv: is mogen tegengesteld aan niet mogen). Men
analyseert de taal van de normatieve ethiek. Je hebt ook de semantische
invalshoek: hierbij gaat men kijken naar de betekeniswaarde van woorden. (bv:
onozel heeft geen positieve connotatie, maar vroeger betekent dit: onschuldig.
De morele lading van woorden kan dus verschuiven.)
Week 2
VORMEN VAN NORMATIEVE ETHIEK
ALGEMENE EN BIJZONDERE ETHIEK:
Algemene ethiek wil kijken naar alle domeinen. Bijzondere ethiek gaat
kijken naar een specifiek domein.
INDIVIDUELE EN SOCIALE ETHIEK:
Individuele gaat vaak vallen onder algemene ethiek, en sociale ethiek valt
ons bijzondere ethiek.
HOOFDSTUK 1: PROBLEMEN VOOR EEN NORMATIEVE
ETHIEK
LEGITIMERINGSCRISIS
De fundering/ grondslag voor een normatieve ethiek is vandaag niet
vanzelfsprekend. De fundamenten van ethiek komen onder kritiek te staan.
DE PARADOX VOOR EEN ACTUELE ETHIEK
Een paradox is een schijnbare tegenstrijdigheid. Het lijkt onmogelijk maar is
dat echt zo? We stellen vast dat het statuut/ de aanspraak van een normatieve
ethiek in een paradoxale situatie zijn terechtgekomen.
Er zijn altijd al crisissen geweest: economische, politieke, culturele crises, MAAR
ook een morele crisis. Dit is een crisis die te maken heeft met die
normativiteit.
Die morele crisis moeten we niet te oppervlakkig inschatten:
- Een loutere aantasting van traditionele waarden: ‘vroeger was het beter’
o Onze wereld evolueert, en veranderd: een aantal mensen kunnen
niet volgen. Hoe sneller onze samenleving evolueert hoe groter het
risico dat niet iedereen in staat is om nog mee te kunnen.
4
, - Het ontbreken van een dergelijke herformulering: we hebben geen
basisformulering van wat we als moreel belangrijk beschouwen, waar het
morele minimum wordt uitgedrukt.
Wat we dan wel beschouwen als ene morele crisis, kunnen we uitleggen aan de
hand van de PARADOX VAN APEL: (is heel belangrijke leerstof)
Een universele, dwz. Intersubjectief geldige ethiek op basis van solidaire
verantwoording schijnt tegelijk noodzakelijk en onmogelijk te zijn.
Universeel = tussen alle mensen, een ethiek die in zekere mate kan
beargumenteerd worden, die lijkt vandaag tegelijk noodzakelijk &
onmogelijk. Dit is de paradox. In onze wereld vandaag, hebben we een grote
nood aan een universele ethiek en we kunnen hier niet aan voldoen
(universeel & ethiek gaan niet samen).
Deze noodzakelijkheid & onmogelijkheid heeft te maken met groeiende
invloed wetenschap & technologie. Heel de ethiek beweegt ons in de
tegenstelling tussen noodzaak & onmogelijkheid.
Dezelfde oorsprong/ oorzaak (wetenschap & technologie) zorgt ervoor dat we
meer ethiek nodig hebben en die oorzaak (wetenschap & technologie) zorgt er
ook voor dat dit niet kan. Apel zelf heeft uitgelegd hoe dat komt door te
verwijzen naar macroniveau (op wereldschaal).
In de wereld van vandaag, hebben we ontdekt dat alles met alles te maken
heeft. We hebben een planetaire verantwoordelijkheid (over heel de aarde).
Het Braziliaanse regenwoud wordt grotendeels omgehakt. We moeten ons
hier zorgen om maken omdat het Braziliaanse regenwoud de groene long van
deze wereld is, we hebben het nodig voor zuurstof. Het omhakken hiervan heeft
dus een effect op de rest van de wereld.
Wij hebben ons eigen regenwoud ook gekapt (2000 jaar geleden), toen was heel
dit gebied België ook bebost. Er is een soort besef: als wij onze bossen gekapt
hebben, waarom zouden de Brazilianen dat dan niet doen?
Een ander voorbeeld gaat terug op 1986, waar een kerncentrale in Tsjernobyl
ontplofte. Het was interessant te zien hoe de wereld hierop reageerde. Deze
ontploffing had effect op ons: wolken met kernafval gingen in richtingen die niet
eens voorzien waren. Kerncentrales worden geplaatst aan de grens, denk aan
Doel: grens met Nederland.
Dankzij wetenschap en technologie, bestaat kernenergie. Tegelijk
confronteert het ons met een toenemende verantwoordelijkheid. Hoe meer
we economisch produceren op basis van wetenschappelijke wetenschap en
kennis, hoe meer de noodzaak om hier ethische afspraken over te maken.
5
, De rampen uit de vorige twee voorbeelden, we kunnen zeggen we rijden
allemaal wel is met een auto. Een auto wordt gebouwd met componenten
vanuit heel de wereld. Het is het voorbeeld van planetair object. De manier
waarop we vandaag dingen maken, produceren en gebruik van maken, spelen
zich af op wereldschaal.
De manier waarop we de wereld organiseren, is economisch in groot geheel
samenhangend. Dit is de evolutie. Om de wereld in goede banen te houden/
leiden hebben we een duidelijk afsprakenkader nodig om dat goed te doen.
De paradox suggereert: hoe meer het nodig is, hoe meer het onmogelijk is.
Dit komt omdat de oorsprong dezelfde is, namelijk wetenschap en technologie.
Als je positief wetenschappelijk onderzoek wil doen heb je wiskundige
kennis nodig. Het kenmerk van wiskunde is ligt erin dat het geen inhoud heeft.
Symbolen kunnen gelijk wat voorstellen. De kracht van de wiskunde, is omdat
ze geen inhoud heeft zo algemeen (en dus universeel) kan worden toegepast.
De wijze waarop we vandaag produceren, wetenschap en technologie, doet de
noodzaak naar ethiek toenemen, ze is universeel maar zonder inhoud.
Door het feit dat wetenschap & technologie geen inhoud hebben, formeel
zijn, zijn ze universeel toepasbaar. Als je nu 1+1 = 2 zegt in Brazilië of in
China, blijft het hetzelfde: het is universeel maar zonder inhoud.
We hebben meer en meer nood aan een universele ethiek, maar die nood
wordt gevoed door wetenschap & technologie, en die draagt op een formule die
zonder inhoud is. Een kenmerk van ethiek is dat het niet universeel is.
Er is dus een botsing tussen het individuele van de ethiek en het universele
van de wetenschap.
Nu is de vraag hoe kunnen we deze 2 in verband brengen met elkaar? Waar
vinden we universaliteit in de ethiek? Want is ethiek niet iets dat subjectief
is?
Je kan dit ook aangeven op microniveau: tussen relatie tussen mensen. Apel
liet zien dat wat zich op wereldschaal afspeelt, ook op microniveau kunnen laten
zien. In de mate mensen in direct contact staan met elkaar.
Een voorbeeld. Stel dat je tegen iemand aanbotst. Dat heeft niet zoveel effect:
er is niets erg gebeurd, er is niets verloren, als je met de auto botst: wel schade
zelfs al zijn er geen gewonden: we zien hoe meer we in technologische wereld
komen: hoe meer effect het zal hebben.
Dit paradox voor actuele ethiek ligt erin dat we geconfronteerd worden met
wereld dat we dankzij technologie: wereld ontspannend, maar tegelijk vinden
we deze taal in de wiskunde/ wetenschap maar in deze taal komen de
6
