Samenvatting
Architectuurtheorie II
Academiejaar 2023-2024
Stan De Baerdemaeker
Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur
< kies Afdeling, Dienst of Vakgroep. > . < naam afdeling, dienst of vakgroep >
< Onderzoeksgroep … >
E < e-mail [voornaam.achternaam@ugent.be] >
T < telefoon [+32 9 000 00 00] >
M < mobiel [+32 400 00 00 00] >
< Campus…, gebouw >
< Straat 123 c > , < 0000 Gemeente >
www.ugent.be
,Inhoudsopgave
Inhoudsopgave 2
1 THEORIE 4
1.1 De kansen van de architectuurtheorie 4
1.2 De crisis van de moderniteit 14
1.3 Alles is architectuur. Is alles architectuur? 19
2 VERSNELLING 33
2.1 Een wereld in transitie 33
2.2 Welkom in het Antropoceen 57
2.3 Architectuur in tijden van versnelling 62
3 DE MACHINE 69
3.1 De Toekomst Verbeelden 69
3.2 Structuren en capsules 77
3.3 Architectuur en de machine vandaag 87
4 GEHEUGEN 91
4.1 Context 91
4.2 Aldo Rossi 93
4.3 Het geheugen vandaag 107
5 TEGENSPRAAK 111
5.1 Robert Venturi 111
5.2 Complexity and contradiction in architecture, 1966 114
5.3 Projects 133
5.4 Tegenspraak vandaag? 137
6 COMMONS 144
6.1 Plaatsloosheid 144
6.2 Identiteit 152
6.3 Theorieën over de commons 162
6.4 Ontwerp maken van de commons 170
7 PARTICIPATIE 178
7.1 Auteurschap 178
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 2/308
,7.2 ‘Populistische’ impulsen in de architectuur 179
7.3 Giancarlo de carlo en zijn pleidoor voor participatie 185
7.4 Lucien Krol 193
7.5 Participatie vandaag 197
8 KRITISCH REGIONALISME 206
8.1 The Presence Of The Past 206
8.2 Kritisch regionalisme: Kernbegrippen 210
8.3 Historische projecten 222
8.4 Kritisch regionalisme vandaag 236
9 TRANSFORMATIE 244
9.1 Introductie 244
9.2 Veroudering versus behoud 246
9.3 Hermann Czech 255
9.4 Transformatie vandaag 262
10 VEERKRACHT 277
10.1 De goede voorouder 277
10.2 Nederlands structuralisme 280
10.3 Megastructuur en architectuur 291
10.4 Veerkracht vandaag 296
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 3/308
,1 THEORIE
1.1 De kansen van de architectuurtheorie
1.1.1 Wat is architectuurtheorie?
Adolf Loos: “De architect is een metselaar die Latijn heeft geleerd.”
o Ambacht van de architectuur was echt een ambacht: de stiel van metselaar leer je op de werf
en niet op de universiteit
o Architect(uurtheorie) = denken, discussiëren en schrijven over de architectuur (<-> metselaar)
Meervoudige definitie van architectuurtheorie
Begrippen:
“Architectuurtheorie is het geheel van ideeën en concepten dat de architect een basis biedt voor de
ontwikkeling van een verantwoorde praktijk. De architectuurtheorie houdt zich bezig met de specifieke
onderdelen van de architectuur, haar constructieve, formele en ruimtelijke middelen.”
o Begrippen die omgezet kunnen worden in de praktijk
o ~ Vitruvius
Positionering
“Architectuurtheorie definieert wat architectuur is en geeft inzicht in de essentiële kenmerken ervan.
De architectuurtheorie reflecteert op de rol van de architectuur in de samenleving en beschrijft de
culturele en maatschappelijke betekenis ervan.”
o Rol van de architect: verschuift heel vaak (mogen we nog bouwen, hoeveel mogen we nog
bouwen, betonstop, maatschappelijke betekenis,…?)
Kwaliteitsnormen
“De architectuurtheorie ontwikkelt ook kwaliteitsnormen waaraan de architectuur, die haar naam
waardig is, moet voldoen. Daarbij impliceert het ook standaarden waarmee projecten en gebouwen
kunnen worden geëvalueerd.”
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 4/308
, ➔ Architectuurtheorie =/ architectuurgeschiedenis
3 grote uitdagingen van de architectuurtheorie (Hoe architectuurtheorie gebruiken bij
ontwerp?)
1) Een ontwerpmethode (Hoe wil ik ontwerpen?)
o Een reeks benaderingen van het project
o Een reeks regels voor de compositie
➔ Bv. Giancarlo De Carlo: “Hoe kan je participatie binnenbrengen in de architectuur?”
➔ Bv. Herman Czech: “Hoe maak je op een methodologische manier een concept voor je
project en de compositie?”
2) Een visie op architectuur en maatschappij (Welke architectuur wil ik ontwerpen?)
o Een wereld van referenties
o Een visie op het belang van de architectuur in relatie tot de uitdagingen van de
samenleving
3) Een sociaal-professionele positie (Welke architect wil ik worden?)
o Een positie ten opzichte van de gemeenschap
o Een positie in de samenleving
➔ Werken bij een groot/klein bedrijf? Werken bij overheid zodat de stedelijke context klaar is
voor goede fundamentele architectuur te maken? Ga ik onderzoeken? Ga ik lesgeven?
Doel lessen architectuurtheorie II
o Het bewustzijn vergroten van de geschiedenis van de architectuur in de late 20e eeuw.
o De hedendaagse praktijk beter begrijpen in het licht van de recente geschiedenis.
o Kritische en analytische vaardigheden ontwikkelen die nodig zijn om de sociaal-politieke
context waarin de architectuurpraktijk opereert, te begrijpen.
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 5/308
, o Ontwikkelen van onderzoeks-, schrijf- en spreekvaardigheden, en het vermogen om een
argument te construeren, en groepsdiscussie te initiëren en te ondersteunen.
Architectuurtheorie kan zich ook uiten in:
o Tijdschriften: bv. Oase als complement aan het onderwijssysteem aan TU Delft of A+
➔ Tijdschriften geven ons inzichten in wat goede architectuur kan zijn
o Tentoonstellingen: Bv. De grote internationale architectuurbiënnale in Rotterdam (2022) →
urgentie waarmee we moeten nadenken over klimaatsverandering en architectuur
Grenzen van de definitie
1) Het uitganspunt van de architectuurtheorie is per definitie normatief: wat niet volgens deze
regels wordt gemaakt is onvolmaakt of helemaal geen architectuur.
o Deze visie sluit bepaalde vormen van architectuur of gebouw uit of het is in ieder
geval moeilijk om er een plaats voor te vinden.
▪ Wat met kleine of ‘experimentele’ architectuur?
▪ Wat met minder essentiële aspecten van architectuur?
▪ Wat met architectuur zonder auteur, met meerdere auteurs, met een
onbekende auteur?
▪ Wat met architectuur zonder plan of methode?
2) Omgekeerd vinden een aantal problemen of vragen over architectuur moeilijk hun plaats in
deze definitie.
o Hoe wordt architectuur gezien, ervaren en geïnterpreteerd?
➔ Deze definitie denkt vanuit het standpunt van de auteur. Dit lijkt te impliceren dat er een direct
verband bestaat tussen de intentie van de auteur en de manier waarop zijn/haar werk wordt
gezien of ervaren, of betekenis krijgt. Is dat waar?
3) Ten slotte sluit de nauwe onderlinge bepaling van architectuur en theorie een aantal vragen
over het statuut zelf van de theorie.
o Wie praat er met wie en waarom?
➔ Deze vragen zijn essentieel. Zoals we zullen zien, wordt de schijnbaar homogene traditie van
het vakgebied van de architectuurtheorie gevormd door teksten met uiteenlopende doeleinde,
auteurs, agenda’s. Het lijkt op zijn minst relevant om rekening te houden met deze
verschillende mogelijke standpunten.
M.a.w., deze veelvormigheid is zeer goed zichtbaar in de hedendaagse ‘architectuurtheorie’.
Wie zich verder verdiept in het architectuurtheoretische discours moet zich bewust zijn van de
positie die hij/zij inneemt en het normatieve karakter van zijn onderneming. Net als in de
kritiek is er een specifiek oordeel, een selectie uit de beschikbare teksten en uitspraken. Elke
tekst is a priori ideologisch gekleurd.
1.1.2 De oorsprong en de ruimtes van de architectuurtheorie
De ruimtes van de architectuurtheorie
o Traktaat
o Manifest
o Kritische geschriften
o Essay
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 6/308
, o Periodieken
o Tijdschriften bv. Oase als complement aan het onderwijssysteem aan TU Delft
o Boeken
o Tentoonstellingen bv. De grote internationale architectuurbiënnale in Rotterdam (2022)
o Installaties
o Lezingen
o Onderwijs
o Papieren architectuur
1.1.2.1 Marcus Vitruvius Pollo (90-20BC): De Architettura dieci libri
o “Om mijn persoonlijke kennis van de kwaliteit van de gebouwen aan de keizer te
onthullen. Het is de transmissie van de kennis door te schrijven.”
o Firmitas, utilitas, venustas
o Enige architectuurboek uit klassieke oudheid
▪ Opkomst vertalingen van dit boek valt samen met opkomst
architectuurtheorie: 15e eeuw: architectuurvak wordt opgericht
• Opslitsing tussen vrije & mechanische kunsten
Vrije kunsten:
o Grammatica
o Dialectica/logica
o Retorica
o Aritmetica
o Geometria
o Musicaa
o Astronomia
➔ Kennis doorgegeven via universiteiten, klaslokalen,… vanaf 15 e eeuw
Mechanische kunsten:
o Vestiaria (weverij)
o Agricultura (landbouw)
o Militia en venatoria (oorlog, jacht, vechtkunst) Niet super belangrijk, is gwn om
o Mercatura (handel) aan te tonen dat architectuur eerst
o Coquinaria (koken) een mechanische kunst was.
o Metallaria (smederij, metallurgie)
o MAAR OOK architectura (architectuur, metselarij)
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 7/308
, ➔ Kennis doorgegeven binnen families, op de werf,…
Verandering in 15e eeuw: Sommige architecten beginnen liberale kunsten op te eisen voor de
architectuur
o “Architectuur moet behoren bij de groep met rekenkunde en geometrie als referentie”
➔ Verandering in standpunt van wie de architect is: emancipatie van de ambachtsman
(architect)
o Ambacht leren op school: architectuurtheorie om architect verder te krijgen dan de
status van een ambachtsman om te gaan nadenken over zijn vak
1.1.2.2 Leon Battista Alberti (1404-1472): De re aedificatoria libri decem
➔ Eerste moderne vertaling van Vitruvius:
“De slechte smaak van mijn tijdgenoten, die er mij toe aanzetten om een ander boek te schrijven, om
een beter georganiseerd boek te schrijven, gebaseerd op betere argumentatie over waar architectuur
zou moeten gaan.”
o Firmitas, utilitas, venustas nog steeds centraal in het boek, maar structureert de hoofdstukken
volledig verschillend
o Boek dat volgens Alberti een handboek is voor mede-architecten om te gebruiken.
o Harmonie: De relatie tussen verschillende elementen binnen een project
1.1.2.3 Andrea Palladio (1508-1590): I quattro libri dell’architettura
➔ Eerste persoon die traktaat van Vitruvius illustreert
o Vond inspiratie door overgeleverde Romeinse gebouwen en bood heel systematisch regels
en plannen aan
o Gebruikte vaak eigen projecten
o 1e boek: bouwmaterialen en technieken, 2e boek: stadswoning, 3e boek: stadsplanning
analyse 26 tempels
o Opnieuw: “Wat is goede architectuur?”
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 8/308
,1.1.2.4 Sebastiano Serlio (1475-1554): I sette libri di architattura
➔ Pragmatische, populistische benadering voor de architectuurtheorie (<-> elitaire
Michelangelo)
o Pionier van hoogwaardige illustraties ter aanvulling bij de tekst
o Schreef in Italiaans: volkstaal (<-> Vitruvius, Alberti)
1.1.2.5 Origines van de architectuurtheorie
1) “Schrijven over architectuur is lange tijd gescheiden gehouden van de architectuurpraktijk.”
o Het bouwen op de bouwplaats stond los van het leren over architectuur in een opleiding
o Overgang van studie van teksten naar combinatie van kennis van gebouwen door te schrijven
en gebouwen te gaan bestuderen
2) “Het is door de architectuurtheorie dat de architect een publiek persoon wordt.”
o Architectuurtheorie wordt een onderhandelingsinstrument van gesloten wereld van
specialisten naar een bredere wereld van het grotere publiek (opdrachtgevers, gebruikers,…)
Tijdschriften
➔ Avant-garde tijdschriften:
▪ G: Wolkenkrabber van Mies Vanderrohe
• Papieren ontwerp om positie van de architect te claimen
▪ Espirit Nouveau: Le Corbusier
• Avant-garde photoshop: culturele positie tonen & klanten aanwerven
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 9/308
, ➔ Na-oorlogse tijdschriften
▪ Grote tijdschriften zijn jaloers & beginnen ook architectuurtheorie te
publiceren
Voordeel tijdschriften: Kortere artikels met kern van het denken van de architecten
➔ Hedendaagse architectuurtijdschriften
o Minder interessant, maar kan nog steeds handig zijn
Titel Pagina
Samenvatting Architectuurtheorie II 10/308
