Les 1
Lezing CP Snow: The Two Cultures
→ Hij stelde vast dat intellectuelen en schrijvers minder betrokken waren bij exacte
wetenschappen, ze schenen het de moeite niet meer te vinden, ze waren misprijzend over
de wetenschap en de exacte wetenschappers interesseerden zich ook niet voor cultuur.
= Literatuur en wetenschap gaan elk hun eigen weg.
De wetenschappelijk revolutie (late 16de - 17de eeuw)
- Natuurwetenschappen emanciperen zich uit de filosofie en de theologie
- JW von Goethe (1749-1832) was de laatste intellectueel die literatuur en exacte
wetenschap beide op hoog niveau beoefende
- 1543: Copernicus verwerpt het geocentrische wereldbeeld van Ptolemaeus
= heliocentrisme → bevestigd door Kepler en vernieuwde sterrenkijkers
door Galilei → successen astronomie geven sterke impuls aan fysica,
wiskunde, etc. → Newton
- 1543: Vesalius publiceert grondslagen van de moderne anatomie in ‘De
humani corporis fabrica libri septem’ (over de bouw van het menselijk
lichaam in 7 boeken) → observatie van lijken (toen taboe), inzichten uit de
Antieke tijd en de Middeleeuwen worden ter discussie gesteld
Nieuw, modern mens- en wereldbeeld: Bacon (1561-1626) publiceert Novum Organum
Scientiarum = wetenschapsfilosofisch werk waarin hij kennis van (en daarmee macht over)
de natuur propageert op basis van onder andere inductie en het experiment
- ‘Velen zullen passeren en wetenschap zal vermeerderen.’
- ‘Door de zondeval verloor de mens niet alleen zijn onschuld, maar ook zijn
heerschappij over de natuur. Het is een religieuze plicht om deze heerschappij
opnieuw af te dwingen. Hoe? Door kennis te verwerven over de natuur (kennis is
macht). Wie de natuur doorgrondt, wordt ingewijd in de wonderlijke werken van God’
- A posteriori aanpak (empirisme): kennisvergaring door zorgvuldige zintuiglijke
waarneming van de natuur
- ‘A priori ideeën (filosofische vooronderstellingen) zijn hoogmoedig, het zijn
hersenspinsels die Gods schepping oneer aandoen.’ (= kritiek op metafysische
systeembouwers Plato en Aristoteles)
- Nood aan een nieuw instrument/methode voor kennisvergaring: Bacon geloofde dat
de bestaande methoden van de wetenschap, gebaseerd op deductieve logica en
syllogismen zoals uiteengezet door Aristoteles, onvoldoende waren om de ware aard
van de wereld te begrijpen. Hij introduceerde een inductieve methode, waarbij kennis
wordt verkregen door het verzamelen van data en het observeren van
natuurverschijnselen om vervolgens algemene conclusies te trekken.
In plaats van uit te gaan van vooropgezette theorieën, moeten wetenschappers
vanuit de waarneming van de natuur zelf conclusies trekken.
- Zintuiglijke waarneming: Hij benadrukte het belang van zintuiglijke waarneming als
basis voor kennis. Hij stelde dat directe observatie van de natuur cruciaal was voor
het verkrijgen van betrouwbare kennis. Zintuigen kunnen echter misleidend zijn, en
daarom moeten observaties zorgvuldig worden gecontroleerd en herhaald.
- Ontwikkeling van meet- en observatie-instrumenten en specifiek toegeruste plaatsen
(laboratoria): Om nauwkeurige en herhaalbare observaties te kunnen doen,
, benadrukte Bacon de ontwikkeling en het gebruik van gespecialiseerde meet- en
observatie-instrumenten. Deze instrumenten zouden de beperkingen van de
menselijke zintuigen kunnen compenseren en nauwkeurigere gegevens opleveren.
- Natuur gijzelen en in gevangenschap tot bekentenissen dwingen: Hij zag de natuur
als iets dat actief onderzocht en ondervraagd moest worden, bijna als een
gevangene die tot bekentenissen wordt gedwongen. Dit betekende dat
wetenschappers de natuur door middel van experimenten moesten manipuleren om
haar geheimen bloot te leggen. Door de natuur in gecontroleerde omstandigheden te
bestuderen, konden wetenschappers de onderliggende principes en wetten van de
natuurlijke wereld ontdekken.
- Verheerlijking van techniek en uitvinders: overtuiging dat de mens door middel van
wetenschap en technologie zijn lot kon verbeteren en de natuur kon onderwerpen
- Argwaan tegenover (mensen)taal: hij vond dat taal vaak ambigu en
misleidend was, en daardoor een slechte basis vormde voor het
overdragen van nauwkeurige en objectieve informatie → pogingen om een
‘zuivere’ kunsttaal te maken
- The New Atlantis (1627): utopische roman van Bacon, waarin hij zijn visie op een
ideale samenleving beschrijft die volledig toegewijd is aan de vooruitgang van kennis
en wetenschap
Verlichting (18de eeuw)
- Een verschuiving van een wereldbeeld gebaseerd op religie en traditie naar een
wereldbeeld gebaseerd op rede, wetenschap, en de overtuiging dat de mensheid in
staat is de wereld te begrijpen en vorm te geven door eigen inspanning en intellect,
de moderne mens ziet zichzelf als een autonoom denkend en handelend wezen dat
de wereld en de natuur ongelimiteerd kan exploreren en kan veroveren (ook
koloniseren)
- Sapere aude (Kant): durf te weten, durf vastgeroeste zienswijzen en dogma’s in
twijfel trekken en uzelf te bevrijden uit uw eigen onmondigheid, emancipeer uzelf
De industriële revolutie (19de eeuw)
- Crystal Palace - The Great Exhibition (1851) = eerste wereldtentoonstelling
- Aanzwellende tegenmelodie → Romantiek
Romantiek (vanaf eind 18de eeuw)
- Artistieke poëtica (o.a. sublieme) in opkomst
= vergaarbak van artistieke, maar ook maatschappelijke, filosofische en
politieke ideeën → invloed tot vandaag
- Veel van het publieke debat vandaag kan nog altijd worden begrepen als een
confrontatie van ideeën uit de Verlichting met ideeën uit de Romantiek
- Typische romantische motieven
→ Verwerping rationalisme: romantici vrezen dat een te groot geloof in de
rede leidt tot een verlies van creativiteit, spiritueel besef en
gemeenschapsgevoel
→ Tegenover de rede plaatst de Romantiek de verbeelding:
basisbestanddelen van deze verbeelding zijn emotie en intuïtie (subjectief,
individueel, spontaan, voelen)
, → Romantiek waarschuwt dat geloof in techniek kan leiden tot
ontmenselijking alsook tot vernietiging van de natuur en gemeenschappen
→ Klacht dat het universalisme van de Verlichting culturele diversiteit
verdringt
→ Tegenover de vernieuwingsdrang van de rationele/verlichte moderniteit:
nostalgie, belangstelling voor het verleden, bezinning
- Frankenstein, or the modern Prometheus (1818), Mary Shelley = kritiek op de
moderne wetenschap: hoogmoed van de wetenschapper, treedt in de plaats van God
als schepper van menselijk leven, maar ontloopt zijn verantwoordelijkheden en loopt
weg van zijn creatie (Frankenstein = ontspoorde Vesalius, prutst aan lijken)
- Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1886), RL Stevenson = geen Romantiek in artistieke zin,
maar thematisch wel: Dr. Jekyll wil wetenschappelijke formule om het kwade van het
goede te scheiden (= hoogmoed, want mens mag niet eten van de boom van de
kennis van goed en kwaad), experiment ontspoort, mens geen controle meer over de
moderne wetenschap
- Rossum's Universal Robots (1921), Karel Capek: wetenschappers creëren
artificiële mensen om het probleem van de arbeid op te lossen, robots
komen in opstand en roeien de mens uit → Romantici zou zeggen stop,
Verlichting zou proberen te verbeteren
- Klassieke dystopische romans spelen vaak in op:
→ De angst voor techniek en doorgeslagen wetenschap
→ De angst voor onderdrukking van het individu door opgelegde
uniformiteit, mechanisering, automatisering, etc.
→ De angst voor de verdwijning van de natuur
→ De angst voor de verdwijning van cultuur (kunst en literatuur)
Les 2
Exacte wetenschappen
- Principes van verifieerbaarheid en falsificatie
- Op zoek naar natuurwetten
- Strikte scheiding tussen bestudeerd object en observator
- Kennisaccumulatie
- Gericht op verklaren
Geestes-/literatuurwetenschappen
- Dilthey (1833-1911) = sterk beïnvloed door Romantiek, wil theoretische basis geven
aan de geesteswetenschappen
- Zijn wetenschappen die niet met dezelfde criteria kunnen worden beoordeeld als de
exacte wetenschappen
- De scheiding tussen bestudeerd object en onderzoekend subject is minder strikt te
maken dan in de exacte wetenschappen (bv: de ervaring van literatuur beïnvloedt de
bestudering ervan)
- Historische en culturele context doet ertoe: ervaringen worden erdoor beïnvloed, ze
zijn niet universeel
- Gericht op begrijpen
