Samenvatting Sociale en Politieke Wijsbegeerte
Inleiding:
- Normatieve vragen staan centraal: ‘Hoe zou de SL moeten functioneren, en nt per se hoe functioneert
de SL?’
- Hoe kan de SL democratisch georganiseerd worden?
- …
Hoofdstuk 1: Thomas Hobbes over het eigenbelang
16de eeuw als belangrijk kantelpunt/cruciale breukmoment
- Tijd waarin we vanaf 16de eeuw leven = Moderne tijd; Belangrijk inzicht in sociale en politieke
filosofie
- Vragen van nu gelijken op de vragen die men zich vanaf de 16de eeuw stelde Continuïteit
- Premoderne filosofie: Oudheid en middeleeuwen
Nieuwe politieke orde?
Premoderne samenleving (< Oudheid en middeleeuwen)
o Dominantie vh aristotelisch-thomistisch wereldbeeld: Samengaan van descriptieve en
normatieve orde
Hele werkelijkheid w beschouwud als een schepping vn God waarin elk zijnde
een door God bepaalde essentie heeft
Dit wereldbeeld staat centraal
Alle dingen die bestaan hbb een natuurlijke plaats in de kosmos (< Idee dat
teruggaat nr Aristoteles)
Telos: Doeloorzaak
o Duidelijke rollenpatronen en taakverdelingen
o Ook de politieke orde als ‘natuurlijke’ orde, ondersteund door een gedeeld religieus
wereldbeeld
o God staat garant voor de legitimiteit vd politieke machtsuitoefening
o In middeleeuwen: feodale orde (Zie piramidestructuur in de SL)
o Wereld ziet eruit als een ‘gecodeerde puzzel’; We moeten nr de wereld kijken en zo zien
we hoe we ons moeten gedragen
Mens is een politiek dier / Mens is rationeel
Er zijn mensen die van nature zwak zijn, en mensen die van nature sterk zijn; Die
natuurlijke orde moeten we ook in onze democratische orde respecteren
Dus: Legitimeren van de slavernij!
o De orde der dingen is bovendien ook geschapen, en dus gewild, door God
Samengaan van het descriptieve en het normatieve
o Het democratisch systeem w gelegitimeerd door een natuurlijke orde die bovendien de
wil van God is
De legitimiteit van de macht
Veranderingen vanaf 16de eeuw
o Geloof dat de sociale en politieke orde vd SL gegrond kan w op de autoriteit en wil vn
God komt zwaar onder druk
o Prof: Belangrijkste is misschien de opkomst vd moderne wetenschap = Mechanisering vh
wereldbeeld
Nieuwe natuurwetenschap van Galileo en Newton, Copernicus, (later Darwin) …
Natuur als een strak wetmatige geordende mechaniek waarin de notie
van ‘telos’ of doeloorzaak elke betekenis verliest
De moderne fysica
1
, Volledige nieuwe beschrijving vd natuurlijke werkelijkheid; De werkelijkheid is
een soort wiskundige mechaniek, MAAR de dingen gaan nt ‘van nature’ ergens
naartoe
o Opkomst van religieus pluralisme (m.n.: Protestantisme vanaf 1517)
o Onttovering vd wereld: Geen natuurlijke betekenissen en rolverdelingen in de natuur
(Is-ought fallacy): Redeneerfout of natuurlijke fout; Daaruit volgt niets voor het
normatieve
Hoe de dingen zijn, moeten we zelf beslissen, en dit kunnen we niet
afleiden uit hoe de werkelijkheid is
o Kadert binnen een breder proces vn rationalisering
Bv: Opkomst vd mechanistische wetenschap; Het ontstaan v/e kapitalistische
economie
Ook op religieus vlak w er allerlei vragen gesteld, door de opkomst vh protestantisme (16de eeuw)
Als gevolg vn deze ontwikkelingen < Nieuw beeld van/Nieuwe visie op het menselijk subject:
o De mens wordt autonomer
o Zingeving staat los van de ‘natuurlijke orde’
o Het private (‘het goede leven’) w onderscheiden van het publieke (‘het rechtvaardige’)
o In premoderne tijd moest individu slechts zijn rol binnen SL vervullen (= Voornaamste
taak)
Het probleem van de maatschappelijke orde als gevolg vh religieus pluralisme en toenemende
klemtoon op de autonomie vh individu:
o Volgens welke regels moeten mensen met verschillende waarden en visies op het goede
leven samenleven?
o Hoe rechtvaardigen we die regels zonder gedeelde religie of gedeelde God?
3 grote antwoorden in de vroegmoderne politieke filosofie op de vraag nr het fundament van
politieke legitimiteit: Wanneer is politieke macht legitiem?
o Thomas Hobbes (1588-1679): Eigenbelang
Niet omwille van een natuurlijke orde, of van religie, mr omwille van
eigenbelang, moet ik de politieke orde aanvaarden (de koning…)
Tracht politieke orde te funderen en te legitimeren obv eigenbelang vd burgers
o John Locke (1632-1704): Natuurrechten
Founding Father/Grondlegger van het liberalisme of de liberale traditie
Wij hebben sinds onze geboorte individuele bestaansrechten en vrijheden
Legt nadruk op onaantastbare individuele vrijheidsrechten die aan elke mens van
nature toekomen
o Jean-Jacques Rousseau (1712-1778): De wil van het volk
Legitiem als ze uitlegging geeft aan de wil van het volk
Grondlegger vd moderne democratie en zal hoogste autoriteit toekennen aan de
wil van volk
Thomas Hobbes (1588-1679) Grondlegger vd moderne politieke filosofie
Zoon van Engelse dominee; In dienst van graaf van Devonshire
Contacten met o.a. Galileo en Descartes
Vlucht naar Frankrijk tijdens de Engelse burgeroorlog (1642-1651)
Pessismistische en materialistische wereldbeeld
Keert terug tijdens het protectoraat van Cromwell (1653-1658)
o Tijdelijk geen koning, maar even een republiek onder Cromwell
o Hoe de macht legitimeren en chaos vermijden, was dus een zéér acute
vraag
2
, Verdediger vd absolute macht vd ‘soeverein’ als enige garantie tegen chaos en instabiliteit
Verdacht van atheïsme
Grote lijnen
o Hobbes heeft een louter materialistische ontologie (vs dualisme van Descartes)
Dualisme tussen lichaam en geest w verworpen door Hobbes!
o Hij verwerpt het teleologische wereldbeeld
De mens en de wereld werken volgens mechanistische principes
De mens heeft geen ‘telos’, maar streeft enkel naar zelfbehoud
Moraliteit zit niet ingebakken in de menselijke natuur
o En verdedigt een contracttheorie mbt de legitimiteit van politieke macht
Grondlegger vh contractarianisme: Morele verplichtingen en politieke autoriteit
komen tot stand obv een vrijwillig sociaal contract tss individuene die enkel hun
eigenbelang nastreven
Morele verplichtingen zijn het resultaat v/e vrijwillig sociaal contract tss
individuen die enkel hun eigenbelang nastreven
De keuze voor het contract is een keuze vd rede voor het minste kwaad
Het contract moet afgedwongen w door een almachtige soeverein, de
‘Leviathan’
Strikt seculier: Almacht vd vorst w gefundeerd en gelegitimeerd obv het
eigenbelang vd burgers zelf
Natuurtoestand
o Menselijke natuur:
Egoïstisch en enkel gericht op eigen overleven en op eigen belangen
Mensen hebben elk een eigen visie op het goede leven (subjectivisme)
o De natuurtoestand als gedachtenexperiment
Hobbes vraagt zich daarbij af hoe de wereld er zou uitzien indien er geen wetten
en geen politieke instellingen/ovehreid om de orde te handhaven
We streven allemaal enkel onze eigen belangen na
Dit leidt tot een ‘oorlog van allen tegen allen’, waarin de mens een wolf is voor
de andere mens (homo homini lupus est), waarin het leven vr iedereen ‘solitary,
poor, nasty, brutish and short’ is
Het leven is vr ied: Eenzaam, arm, gemeen, brutaal en kort
We hebben een eigen keuze < Menselijke vrijheid staat centraal; Vrijheid die
begrepen moeten worden als een egoïstische vorm
o Deze oorlog van allen tegen allen is het resultaat van
Een competitieve strijd om schaarse natuurlijke hulpbronnen (‘gain’); Er is
voortdurend een (meedogenloze) competitie
Ons wantrouwen tav anderen die ‘pre-emptive strikes’ noodzakelijk maakt
(‘safety’)
Bv: ‘Mijn buurman kan mijn zaken komen stelen’; Misschien moet ik hem
preventief de kop inslaan?
Onze zorg vr onze eigen reputatie (‘glory’): Mens streeft steeds nr grotere glorie
Je reputatie bevestigen < Recht vd sterkste; Die reputatie wil je hbb in de
natuur
Gewelddadige, onaangename situatie / ‘Oorlog van allen, tegen allen’
o De natuurtoestand is niet louter hypothetisch
‘Primitieve’ stammen (in Amerika, Afrika… < Zijn van nature allemaal
gewelddadig… < Kolonialen in relaiteit gewelddadiger? – Prof)
(Engelse) Burgeroorlog (lag toen nog maar juist achter de rug)
Internationale relaties tussen landen (< Realisme)
Conflicten tss landen – Er staats niets boven om dit conflict op te lossen
3
, We leven vandaag nog steeds in de natuurtoestand van Hobbes < ‘Wie is
de sterkste?’
Mensen dragen wapens, doen huizen op slot… = Bewijs dat wij anderen NIET
vertrouwen
o Vooronderstellingen/Aannames bij de beschrijving van de natuurtoestand:
Mensen zijn ongeveer gelijk wat betreft hun fysieke en intellectuele kracht zodat
niemand sterk genoeg is om alle anderen te domineren
Er is geen regering en geen staatsmacht
Iedereen is drager v/e Right of Nature, dwz dat iedereen zonder enige beperking
zijn eigen belangen mag nastreven, zelfs ten koste vh leven van anderen
Dus: Zelfs ten koste vd bezittingen, het welzijn of zelfs het leven vn
anderen
o De natuurtoestand is dus een zeer onaantrekkelijke toestand voor iedereen
o Gelukkig toont onze rede ons een uitweg, nl. die vh sociaal contract
Het sociaal contract
Het sociaal contract (convenant):
o Betreft de overgang vd natuurtoestand naar het leven in de ‘commonwealth’ (< De staat)
o Betreft vrijwillige overeenkomst tss alle burgers die wederzijdse morele verplichtingen
creëert
o Deze overgang w vereist door de wetten vd natuur (< ‘Laws of nature’)
o Geen historische realiteit: Gedachtenexperiment dat legitimiteit van staat verklaart
De natuurtoestand en het sociale contract verwijzen nt noodzakelijk nr echte
historische gebeurtenissen, mr toch maken zij als gedachtenexperiment duidelijk
waaraan de staat haar legitimiteit te danken heeft
Laws of nature:
= Natuurwetten, die aangeven hoe wij ons als redleijke mensen moeten gedragen
o Dit zijn prudentiële wetten, dwz dat het wetten zijn die ons vertellen hoe we ons
eigenbelang kunnen maximaliseren
o Zij zijn gekend obv onze menselijke rede (< Moraal als wetenschap)
o Het gaat meer bepaald om een vorm vn instrumentele rationaliteit
o Wil in analogie met de opkomende natuurwetenschappen ook vd moraal en de politiek
een soort strikt rationele morele wetenschap maken
o Deze wetten zijn gebaseerd op onze kennis vd objectieve oorzakelijke verbanden die
gelden in de materiële werkelijkheid
o Zij stellen grenzen aan onze vrijheid (aan ons ‘Right of Nature’)
First Law: Seek Peace We moeten naar vrede streven
o That every man ought to endeavour peace, as far as he has hope of attaining it, and when he
cannot obtain it, that he may seek and use all helps and advantages of war (Leviathan, XIV, 4)
- Dat elke persoon zou moeten streven nr vrede, zover als hij hoop heeft het te bereiken, en
wnr hij het nt kan verkrijgen, dat hij alle middelen en voordelen vn oorlog mag zoeken en
gebruiken
Second Law: Lay Down the Right of Nature Hoe we die vreden zouden kunnen realiseren
o That a man be willing, when others are so too, as far-forth as for peace and defense of
himself he shall think it necessary, to lay down this right to all things, and be contented with
so much liberty against other men, as he would allow other men against himself - Dat een
persoon bereid moet zijn, wnr anderen dat ook zijn, zover als voor vrede en ter verdediging
vn zichzelf noodzakelijk w geacht, dit recht op alle dingen neer te leggen en tevreden te zijn
met zoveel vrijheid tegenover andere mensen als hij andere mensen tegenover zichzelf zou
toestaan
4
