WETENSCHAPSTHEORTETISCHE GRONDSLAGEN VAN DE PEDAGOGIEK
INLEIDING OVER BETROUWBARE KENNIS, WIJSBEGEERTE E N EPISTEMOLOGIE
INLEIDING: FILOSOFIE OF WIJSBEGEERTE
Durf denken gaat hand in hand met leren denken, we gaan samen nadenken over wat je zeker weet.
WAT IS FILOSOFIE
- Geen wetenschap
o Gaat over vragen waarvoor we (nog) geen oplossingsmethode hebben
▪ Bv. Wat is bestaan? Wat is de zin in ons leven? Is abortus ethisch verantwoord?
▪ Veel vragen waar we nu een antwoord op hebben (wetenschapstheoretische kennis)
zijn ooit gestart als een filosofische vraag
o Wetenschappen is nu gebaseerd op: vraag – onderzoeksmethode – betrouwbare kennis
▪ = enige consensus over de antwoorden
▪ Wetenschappelijk onderzoek = methodisch werken = consensus
▪ Bv: student farmacie test de werking van een nieuwe pil door een dubbelblind
placebo gerandomiseerde proef – centrale vragen die eigen zijn aan mens-zijn
o Filosofie is geen wetenschap omdat we geen onderzoeksmethode hebben die een
antwoord bieden op vragen
▪ Deze vragen zijn eigen aan het menszijn
▪ Eigen aan de mens dat we kunnen nadenken en ons vragen kunnen stellen
o Centrale vragen die eigen zijn aan het menszijn
- Filosofische vraagstukken hebben vaak geen methode
o Bv: is euthanasie voor mensen met dementie toelaatbaar? Wat is de zin in het leven?
▪ Ethische vragen (= ethische overtuigingen zijn meestal persoonlijk waardoor er geen
universele consensus bestaat)
- Zo redelijk mogelijk op zoek gaan naar een antwoord
o Een antwoord dat niet gebaseerd is op dwang, omdat anderen het denken, traditie,
intuïtie, waarschijnlijkheid of vooronderstellingen, dogma (religie/sekte), autoriteit…
o Argumenten wikken en wegen
o Veel filosofische vragen worden wetenschappelijke vraagstukken
- Filosofie begint met verwondering, met twijfel
o Je hebt dit nodig om met een filosofische vraag aan de slag te gaan
- Ultieme vragen staan centraal
o Cf. vragen van kinderen: kinderen stellen veel waarom vragen
- Voorgaande of oude ideeën blijven relevant
o Ook al zijn er al nieuwe ideeën, die blijven wel relevant en worden niet zomaar ingewisseld
voor nieuwe ideeën
1
,- Wat we zien in deze lessen zit vooral ingebed in de Westerse traditie
o Vooral westerse filosofen
- Historisch, met nadruk op de zoektocht naar betrouwbare kennis
o Waarheid iets anders is dan betrouwbare kennis
▪ Waarheid is altijd 100% zeker waar
▪ Betrouwbare kennis zit in de wetenschapsfilosofie en is niet altijd 100% waar:
• De kennis is betrouwbaar omdat er een onderzoeksmethodiek wordt
gehanteerd, maar daarom is ze niet WAAR
• Maar hier zit dus een foutmarge in, het beste wetenschappelijk onderzoek
is nog steeds soms een berekende gok
- BOEK:
o Theorieën maken gebruik van begrippen of concepten
▪ Een begrip behoort tot een bepaalde taal, maar ook tot een (sub)cultuur en is dus
ook historisch gesitueerd.
o In het begin van de 20e eeuw ontstaat een pedagogiek die zich niet langer begrijpt als een
praktische wetenschap, maar een zuivere kenniswetenschap wil zijn.
DE EPISTEMOLOGISCHE KWESTIE
De leer van kennis = de zoektocht naar de fundamenten en grenzen van het weten
- Met als volgende vragen
o Hoe weten we dat we iets weten?
o Hoe weten we zeker dat iets waar is?
o Wat is echt, wat is waar?
DE EPISTEMOLOGISCHE VRAAG
- De epistemologische vraag: Wat is echt, wat is waar?
o ~ Funderingsproblematiek
▪ De vraag is op wat funderen we wat we ‘weten’ of wat ‘waar’ is
- Ter illustratie: Freire’s Pedagogy of the Oppressed
o Is de wereld er als er geen mensen zijn om haar te benoemen?
▪ Een stoel op zich bestaat niet zonder mensen, ze bestaat omdat wij ze zo benoemen
▪ Idee dat: als je gelooft dat de wereld enkel bestaat als je haar benoemt, dan heb je
als mens de mogelijkheid om de wereld anders te maken
• Andere benamingen geven zorgt ervoor dat je de wereld zelf kan
vormgeven
“There is no true word that is not at the same time praxis. Thus, to speak a true word, is to transform
the world. To exist, humanly, is to name the World, to change it. Once named, the world in its turn
reappears to the namers as a problem and requires of them new naming. Men are not built in silence,
but in word, in work, in action-reflection” (Freire)
2
,1. Te vertrouwen en waar
- Dit opleidingsonderdeel zoekt antwoordEN op vragen zoals:
o Wat is kennis? Wat is waarheid? Wat is weten?
- Drie delen
o A) Wat is wetenschap? B) Wat zijn sociale wetenschappen? C) Wat is wijsgerige
pedagogiek?
▪ Verschillende soorten wetenschappen
▪ Verschillende invullingen in de tijd
▪ Verschillende mensopvattingen
→ Maatschappelijk debat
- Hoe komen we aan kennis? Wat is waarheid, wat is weten?
- Filosofie wordt gedurende de 16e en 17e eeuw voornamelijk epistemologie
o = Een zoektocht naar de fundamenten en grenzen van het weten
o Dit komt door mede de verlichting (18e eeuw), maar vooral door een verandering in het
wereldbeeld
Er ontstaat een open wereldbeeld
- Naar een open wereldbeeld
o Kritisch kijken naar religieuze dogma’s
o Bv. Blaise Pascal 17e eeuw, Franse wis-en natuurkundige, theoloog
▪ Stelt zich de vraag van de plaats van de mens in het universum?
• Dit is feitelijk een zeer filosofische vraag
- De onvrede met de mythische of dogmatische aanpak om vragen te beantwoorden
o Vragen die niet langer enkel door religie beantwoordt worden
o Geen goede basis om ‘zekerheden’ te claimen
o Vanzelfsprekendheid in vraag stellen is van belang
- Eis tot betrouwbaarheid
- Vraag naar kwaliteit van argumentatie
o Dit leidde tot het epistemologische argumenten…
- Streven naar rationaliteit (denken)
o We gaan op zoek naar kennis = gradaties van betrouwbaarheid
▪ Want we hebben altijd wel foutmarge
3
,2. Drang en zoektocht naar KENNIS
- Drang naar kennis is iets zeer menselijk, om de wereld rondom jou te kunnen verstaan of
begrijpbaarder te maken
o Je hebt een goeie basis nodig, een fundament
▪ Dit is iets dat je met zekerheid kan stellen en waarop je je kan baseren, iets waar
niet over te discussiëren valt
- Drang en zoektocht naar kennis
o Hoe ‘kennis’ definiëren?
o ‘Iets’ weten
o Kennis verbindt je met feiten
o Gerelateerd aan ‘waarheid’
o Weten vs. Geloven
o Waar vs. onwaar
o Gebaseerd op…?
▪ ‘Wetenschap is de enige bron van betrouwbare kennis’
- Plato – nadenken
- Aristoteles – observeren
- Bacon – observeren, experimenteren & voorzichtig concluderen
- Hume – observeren, experimenteren & voorzichtig concluderen
o Zoektocht naar causaliteit, denken de oorzakelijke relaties erbij
o Wetenschap blijft een gok → hypothese
▪ Proef met de biljartbal: we gaan ervanuit dat de botsing van de ene bal tegen de
andere, de andere zal vooruitduwen
- Quine – observeren, experimenteren & voorzichtig concluderen
o Wetenschap = web van overtuigingen → overlevingsinstrument
➔ Interesse in het ontstaan, zekerheid & reikwijdte van de menselijke kennis
Om deze omwenteling in het wetenschappelijk denken te begrijpen, worden drie centrale
filosofische stromingen van naderbij besproken
o Descartes & het rationalisme
o Locke, Hume & het empirisme
o Kant & het idealisme (ethiek, het goede doen = categorisch imperatief)
4
,VERBAND TUSSEN DE MODERNE WIJSBEGEERTE EN WETENSCHAP PEDAGOGIEK –
DESCARTES
WETENSCHAP ALS QUALITY LABEL
- Verwijzingen naar wetenschappelijk onderzoek zijn zeer groot (legio)
o Vandaag de dag gaan we er meteen vanuit dat wetenschappelijke inzichten te vertrouwen
zijn
o Dat ze met andere woorden ‘waar’ zijn
▪ Probleem 1: resultaten gaan richting jouw beslissing (geen ethische discussie meer)
▪ Probleem 2: onderzoek is een poging om iets te weten te komen dus belangrijk dat
er kritisch over nagedacht wordt -> wordt niet meer gedaan
- Maar wat is eigenlijk wetenschap? Wat is kennis? Wat is waar? → Epistemologische vraag
o Wetenschap wordt gezien als iets waar, daarom is het belangrijk dat je inzicht hebt in het
concept wetenschap en de verschillende invullingen daarvan
- Een aantal ontwikkelingen in de moderne wijsbegeerte zijn bepalend geweest voor de manier
waarop we vandaag denken over
o Waarheid
o Kennis
o Zekerheid
- Kortom: over wat goed wetenschappelijk onderzoek is & over wat een goede onderzoeker is
INTERESSE IN HET ONTSTAAN, ZEKERHEID EN REIKWIJDTE VAN DE MENSELIJKE KENNIS
Verlichtingsdenken (18de eeuw)
- Religieus denken nam af
o Mensen nog steeds gelovig maar er kwam ruimte om te denken over de positie van de
mens
- Zoektocht naar de fundamenten en grenzen van het weten
Deze stromingen zijn sceptisch = vragen stellen bij wat we denken te weten
- Descartes (rationalisme)
- Locke & Hume (empirisme)
- Kant (idealisme) → focus op opvoeding en opvoedingswetenschap
→ Filosofie wordt voornamelijk epistemologie – een zoektocht naar de fundamenten en grenzen
van het weten.
5
,DESCARTES & HET RATIONALISME
René Descartes (1596-1650)
- Cartesiaanse filosofie
- Op zoek naar de fundamenten van het weten: hij stelt hem de vraag
o Hoe weet je dat iets waar is?
- Hij stelt dat de enige weg naar kennis via de rede is (denk na)
o Rationalisme
o Zintuigelijke waarneming (-empirie) is voor hem ondergeschikt aan het verstand
▪ Je kan niet vertrouwen op je zintuigen!
o Hij heeft een grote invloed gehad op onze hedendaagse onderzoekshouding
o Hij wou waar en onwaar scheiden om juist te handelen
▪ Dit was zijn beweegreden/motief
o Twee elementen van zijn filosofie
▪ Ging opzoek naar de juiste methode
• Een methode waar de uitkomst 100% juist is + waar je niet over twijfelt
• Dan kom je terecht bij ‘Ik denk dus ik ben’
• Gevolg uitspraak: het subject krijgt een andere rol toegeschreven
▪ & de rol van het subject in het verwerven van ware en zekere kennis (= het individu)
• Subject dat niet ondergeschikt is aan goed, die zelf beslist
o Op zoek naar de juiste methode en de rol van het subject
- Invloed op hedendaagse onderzoekshouding
o Het was het eerste aansporen tot rigoureus onderzoek (nauwgezet/stapsgewijs
onderzoek)
▪ Hij DEED echt onderzoek ipv hem te houden op speculaties
• Je moet nl. wegblijven van speculaties
o Fundamentele aspecten van het hedendaagse dominante onderzoeksmodel
wijze van onderzoek: juiste methode en rol van het subject
- Descartes ideaal is minder gevolgd, het empirisme/ervaring kreeg een veel centralere rol in
wetenschappelijk onderzoek
o Het idee van Descartes dat mensen moeten nadenken is niet doorslaggevend op de dag
van vandaag
“Voor Descartes zijn de vragen “Hoe weet je dat het waar is? En “wat is de grond van je
zekerheid?” essentieel om een studie van de mens wetenschappelijk te noemen.”
→ Kennistheoretische vragen
6
,… HET BELANG VAN DE JUISTE METHODE
Descartes zoektocht naar de ‘ware/juiste methode’
- Zekerheid van kennis
o Hij gaat opzoek naar de ware/juiste methode, maar om waar/onwaar te scheiden van
elkaar stelt hij dat je het volgende nodig hebt:
▪ Een Oordeelscriterium/maatstaf
- De creëert vooral helderheid in zijn eigen hoofd
o Het gaat hem vooral over het vinden van een oordeelscriterium, een maatstaf die hem
toelaat juist te handelen
▪ Zijn doel was om waar en onwaar van elkaar te scheiden zodat hij duidelijk zou
weten wat hij moest doen en een veilige weg zou kiezen in het leven.
- Daarnaast is het ook een vorm van emancipatie
o Wat is waar en wat is onwaar?
▪ Door deze emancipatie kunnen we nu ook verschillende zaken in vraag stellen zoals
religie, vooroordelen, …
o Hangt samen met existentiële bekommernissen
▪ “Men had mij namelijk met zoveel twijfels en dwalingen overladen dat mijn poging
om iets te leren mij niet verder gebracht scheen te hebben dan dat ik meer en meer
van mijn onwetendheid overtuigd geraakt was”
- Hij wil voornamelijk afrekenen met oude fundamenten en met principes die hij in zijn jeugd heeft
laten inprenten met het oog op een beter (geregeld) leven
o Hij zegt daarnaast ook dat vele problemen in onze maatschappij voortkomen uit het feit
dat de mens niet nadenkt
▪ Het ‘zeker weten’ is voor Descartes ook een manier van emancipatie en ontvoogding
• Het zou ook een manier kunnen zijn om bijgeloof, vooroordelen… te
overwinnen en zo verdeeldheid en conflict te kunnen voorkomen
Hij haalde de mosterd bij de wiskunde
- Mathesis universalis idee
o = Hij is dus op zoek naar onbetwijfelbare en evidente uitgangspunten
o De wiskunde geeft ons helderheid en zekerheid: dit wou hij ook voor de kennis van de
werkelijkheid
- Constructieve werkwijze
o Van de ene zekerheid naar de andere
- Juiste orde van denken (stapsgewijs) → methodologische regels
o Ware/zekere kennis kan enkel achterhaald worden mits een juiste orde gehanteerd wordt
o Hij stelt zelf: ‘Mits men de juiste onderzoeksstappen volgt en op een systematische wijze
te werk gaat, is er niets wat niet ontsluierd kan worden’
o Bv. je doet een interview: eerst literatuurstudies, onderzoeksvragen opstellen, …
Cf. (pedagogisch) onderzoek vandaag:
- Opdeling onderdelen/componenten en verbanden/relaties leggen
- Deel – geheel discussie (cf. hermeneutische cirkel hfst3)
7
,… EEN ONBETWIJFELBAAR & EVIDENT UITGANGSPUNT
Om dit te vinden past Descartes een bepaalde techniek toe nl: de methodische twijfel.
Techniek: de methodische of epistemologische twijfel
- Als we de werkwijze van de wiskunde toepassen op al onze kennis van de werkelijkheid; dan
verkrijgen we de zekerheid en de helderheid in de wereld
o Op zoek naar zekerheden
o Hij wil deze zekerheden ook generaliseren (generalisatie)
- Enkele stappen
o 1. Inzichten van filosofen en wetenschappers => dwalingen => uitsluiten
▪ Alle inzichten van filosofen en wetenschappers kunnen we niet op vertrouwen,
omdat men niet bezig was met die kennistheorethische vragen
▪ Vroegere inzichten waren voor Descartes een kluwen en dwalingen vol
tegenstrijdigheden
o 2. Zintuigen: hiermee kan je volgens Descartes niets mee aanvangen: redenen: =>uitsluiten
▪ 2.A. Argument van de illusie
• Je kan zintuigen niet vertrouwen, want ze bedriegen ons
• Bv: steek een stok in het water en kijk ernaar. Het lijkt of hij gebroken is,
maar dit is niet zo…
o Daarnaast generaliseert hij fel; en denkt hij van ‘ja stel dat deze
illusie voor al onze zintuigen waar is, en dat je op een manier
altijd wel bedrogen wordt’
▪ 2.B. Argument van de droom
• Ook dit stelt zintuigen in vraag: we weten dat we soms dromen, maar kan
het dan ook niet zijn dat we continu in een droom leven?
o 3. Denken
▪ 3.A. Voorwerp van het denken - Malin Génie = de kwade geest = twijfel
• Met de inhoud van het denken gaan we ook niet tot de waarheid geraken
omwille van de Malin Génie
o Wat we denken is misschien ook niet voor de volle 100%
betrouwbaar, omdat we mss zijn overgenomen door zo’n kwade
geest
▪ 3.B. Twijfelen – activiteit van het denken = enige zekerheid
• In deze stap vindt hij zijn ABSOLUUT onbetwijfelbare en evidente
uitgangspunt!!!
• Volgens Descartes gaat het niet over de inhoud van ons denken, maar over
het denken op zich!
• In die zin gaat het dus meer over twijfelen = de activiteit vh denken → dit
is volgens Descartes onze ENIGE zekerheid!
o Het feit dat je bestaat: niet om wat je denkt, maar door het feit
dat je denkt!
o Het gaat dus niet om de inhoud, maar over de activiteit zelf
8
,… HEROPBOUW VAN ZEKERHEDEN
1. Systematische heropbouw
- 1. Zekerheid van de wiskunde – doet teniet aan de Malin génie
- 2. Zekerheid van de buitenwereld – doet teniet aan de Droom
- 3. Zekerheid van de zintuigen (enkel zintuigen die vanuit de fysica gefundeerd zijn) – doet teniet
aan de Illusie
→ Hij stelt dat er naast de zekerheid die twijfel ons geeft, er nog andere zekerheden zijn
2. In volgorde van zekerheid
- Twijfel – bewustzijn – God – buitenwereld
o Over twijfel is hij zeker
o Het bewustzijn komt erna,
o De buitenwereld (waarnemen) komt helemaal op het einde, zelfs God gelooft hij meer
Denken komt voor waarnemen volgens Descartes
- In tegenstelling tot vandaag; vandaag is het common sense om aan te nemen dat wat we
waarnemen (zintuigelijk) zekerder is dan wat we denken
- Het is common sense om te denken dat waarneming boven denken staat
o Fout volgens Descartes! → wat we kunnen denken is veel meer zekerder dan wat we
waarnemen
… EEN ONBETWIJFELBAAR UITGANGSPUNT
Activiteit van het denken
- Gaat niet over de inhoud, ‘wat ik denk’, maar over de activiteit/ het denken op zich
= onbetwijfelbaar en evidente uitgangspunt
“Wanneer ik twijfel, ben ik absoluut zeker dat ik aan het twijfelen ben.“
“Cogito, ergo sum” – “ik denk, dus ik ben”
Gaat uit van een ontlichaamd bewustzijn
- Scheiding tussen denken en lichaam
- Scheiding tussen ik (als denkende instantie) en lichaam (als uitgebreidheid van dat ik)
- Mens = de denkende en de lichamelijke tezamen
o Cartesiaanse dualisme ‘ik’ of ‘subject’ (geest & lichaam)
o Psychofysische dualiteit (psycho-duaal bewustzijn)
▪ Diepgeworteld idee in onze cultuur
▪ Cv. Behaviorisme, houding tav natuur
9
, DE WAARDE VAN DE FILOSOFIE VAN DESCARTES
De wending naar het subject
- Subject = eerste vertrekpunt én criterium van zekerheid
o IK denk dus IK ben → je vertrekt vanuit het IK nl. het subject en daarnaast wordt het ook
een criterium, een vereiste, een voorwaarde
- Bepalende verandering in de geschiedenis van de Westerse filosofie/samenleving
o Bepaalde de wijze van de kennisverwerving
o De burger/het subject heeft een actieve, constituerende rol van kennisverwerving
▪ Kennis moet je niet ergens gaan zoeken en leren, jij als individu moet de kennis
vergaren en hem opbouwen!
- Juist & correct denken kan alleen als het autonoom denken is (auto-nomos)
o Idee dat je als individu kan gaan denken en dat de waarheid en de kennis in het subject zit
en niet zozeer aan het object te wijten valt! Jij moet de kennis maken (- idee van de
maakbaarheid vd wereld)!
- Door de wending naar het subject komt de individu zéér centraal te staan in de kennisverwerving
én in de wereld!
- Manier van kijken naar de werkelijkheid
- ‘Ervaring’ is nu niet iets wat het subject ontvangt, maar overdenkt.
o Zo krijgt het subject een actieve rol in het proces van kennisverwerving
➔ Descartes voerde met dit alles ook een strijd tegen vooroordelen, dit is uiteindelijk uitgemond
in een enge opvatting over onderzoek: objectiviteit & subjectiviteit
10
