HISTORISCHE GRONDSLAGEN VAN HET STRAFRECHT
1. DE OUDSTE SPOREN VAN HET STRAFRECHT IN HET MIDDELLANDSE-ZEEBEKKEN
3 grote redenen waarom we macht aanvaarden (volgens WEBER)
- De rede: als iemand redelijk is in zijn machtsuitoefening à rationele legitimatie
- Charismatische legitimatie à soms aanvaarden we een macht omdat van die macht een charisma uitgaat
bv Lodewijk 14 (zonnekoning)
- Probleem: als ze sterven is het gedaan met de charisma en wie neemt dan de macht over, in de
geschiedenis volgde na een sterfte meestal een crisis
- Vaak wordt er ook gebruikt gemaakt van religie à “mijn macht moet je respecteren omdat god het
wil”
- Traditionele legitimatie à pragmatische, praktische legitimatie, waarom doen we de dingen die we doen,
we aanvaarden de dingen die er zijn omdat ze er nu eenmaal zijn, we stellen het niet in vraag
A. STRAFRECHTSGESCHIEDENIS: BRONNEN
MATERIËLE SPOREN
- Niet zo betrouwbaar (vb. een zwaard)
- Rechtsarcheologie
o Materiële sporen van het recht bekijken: de ‘bodem’ onderzoeken
o Gerechtsgebouwen, schandpalen, zwaarden, tortuurinstrumenten…
- Rechtsiconografie en -iconologie
o Rechtsiconografie = de afbeeldingen van het recht (Als we iets zien, wat betekent dat dan?)
o Rechtsiconologie = vraagt zich af in welke maatschappelijke context dat beeld tot stand gekomen?
o Leerboeken (bv. Joos de Damhouder), gerechtigheidstaferelen1, symbool, …
o Rechtsiconografie: beelden, schilderijen van gerechtigheidstaferelen (leer van de beelden)
Joos de Damhouder
- Leefde in 16de eeuw à eeuw waarin het strafrecht serieus wordt ingezet door de naar absoluut strevende
vorst à strafrecht wordt ontzettend hard
- Heeft rechten gestudeerd à heeft vooral het romeinse recht geleerd (ook heel hard strafrecht)
- Schreef boeken over van Wieland (“de criminele praktijk”)
- Joos heeft heel veel afgeschreven van iemand anders, plagiaat à een generatie voor Joos (rond 1500)
leefde iemand anders die heel belangrijk is voor onze rechtstaal in Vlaanderen en voor het recht in
Vlaanderen à Filips Wieland is de echte grote denker à hij heeft die synthese gemaakt van dat romeins
recht met dat gewoonte recht à hij heeft de boeken geschreven, maar ze zijn nooit gedrukt geweest.
- Internationaal bekend door zijn boeken
- Legt in boek uit stap voor stap hoe een proces gebeurt (grotendeels gelijk aan heden)
- Geleerde recht vertaald naar simpelere taal: hebben belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse rechtsstaal => ontstaan
Nederlandse rechtsstaal
- Toevoegen van prenten à zien hoe recht in die tijd er uit zag à iconografisch belang.
GESCHREVEN BRONNEN
- Belangrijker!
- Meer zekerheid, dat hetgeen dat geschreven is, te vertrouwen is
- Rechtsbronnen = bronnen waaruit het recht ontstaat. ONDERSCHEID:
o Rechtsbronnen: vele MATERIËLE2
o Rechtsbronnen: vijf FORMELE3
1
Kunstwerken gemaakt in opdracht van de rechtbank, met als doel iemand iets bijleren (juridische boodschap overbrengen).
2
Inhoud van rechtsbronnen
3
Formele rechtsbronnen = de vorm waarin recht voorkomt.
1
, - Formele rechtsbronnen?
o Teksten van vroeger die bewaard zijn niet enkel formele rechtsbronnen
1. Wetgeving
§ Probleem: toepassing???
2. Rechtspraak
§ Probleem: verschriftelijkingsgraad???
§ Kijken of de regel wordt toegepast (+ feiten waarover het gaat en toepassing)
§ Probleem: opgelegde veroordelingen worden niet altijd uitgevoerd.
3. Rechtsleer
§ Probleem: de praktijk, standpunt????
• Rechtsleer als bron van recht is ook niet echt te vertrouwen want als Joos de
Damhouder iets schrijft over het recht is dat zijn persoonlijk standpunt
4. Gewoonterecht (ongeschreven)
5. Algemene rechtsbeginselen (ongeschreven)
- Rechtstoepassingen: in vonnissen, contracten, brieven e.a. documenten
§ Vanaf de late middeleeuwen zijn veel vonnissen bewaard
§ Probleem betrouwbaarheid/ representativiteit: dark number
§ Probleem: strafrecht:
• Dark number
o = alle criminaliteit die niet geregistreerd is.
o Weten we altijd wie de dader is
o Heeft het slachter altijd aangifte gedaan
o Als er aangifte gedaan wordt is er niet altijd vervolging
o Als er vervolgt wordt kan het zijn dat het openbaar ministerie zegt dat er
een minnelijke schikking zal zijn à in ancien regime heette dat de
compositie
B. DE OUDSTE RECHTSTEKSTEN
- Middellandse Zee: bakermat van onze West-Europese cultuur
o Religie (Jeruzalem)
o Ratio (Athene)
o Recht (Rome)
- Waarom?
o Schriftstelsels (spijkerschrift; hiërogliefen)
o Eerste steden à taakverdeling à ontstaan school à leren schrijven
Waar?
o Vruchtbare halve maan
- Rechtsteksten in vruchtbare halve maan:
o Wanneer: ong. 2000 v.Chr.
o “wetten”? “wetboeken”?
o Wel aandacht voor “publiekrecht”
o Toepassing?
§ Gevaar voor Hineininterpretierung à Met onze ideeën van vandaag oude teksten begrijpen
• Hedendaagse kennis projecteren op oorspronkelijke context
• Daarom interesseert het de inhoud van die wetten ons niet
- Belang voor LEGITIMATIE (= iets aanvaard maken) van recht en macht
o Legitimatie = goddelijke wil
o NIET de REDE, geen rechtswetenschap (rationeel)
o WEL (M. Weber: OZ “Hoe slaagt een macht erin zich te legitimeren, waarom aanvaarden onderworpenen de
macht?”):
§ Openbaring (charismatisch)
2
, § Gewoonte (traditioneel)
§ Soorten machten:
• Rationele macht (vanaf 18de eeuw)
• Charismatische macht = een macht wordt aanvaard/ gelegitimeerd door de onderworpenen
omdat er van die macht charisma uitgaat.
o Uitstraling is nodig à macht door uitstraling
o Vb. Poetin, Napoleon
• Traditionele macht
o Macht aanvaarden uit gewoonte (het was vroeger ook zo)
o Geen vragen stellen, gewoon overnemen
C. CODEX HAMMOERABI
Codex Hammoerabi
- Wanneer? 18de E.v.Chr.
- Waar? Stèle in Susa (Iran) (vandaag Louvre)
- Wie? Hammoerabi à bouwt na militaire veroveringen gecentraliseerd rijk uit (eerste dynastie van Babylon)
- Inhoud? Wereldlijk!
- Legitimatie?
o Samas, groot rechter van hemel en aarde, dicteert
o Het zijn geen religieuze normen, het zijn maatschappelijke normen à maar ze werden gelegitimeerd
omdat ze van god kwamen
Wetboek? ‘Codex’?
- Nee: noch formeel, noch materieel exhaustief
- Niet systematisch
- Geen concepten, maar casuïstiek geen overkoepelden concepten, werkt kleiner; per gevallen/ casussen).
o Een wetboek is een boek met wetten, maar alle wetten die in dat wetboek staan gaan over een
bepaalde rechtstak (er is altijd 1 tak dat volledig behandeld wordt in dat wetboek)
§ Onze wettenboeken vandaag zijn niet echt
§ Het idee is dat het systematisch is (logisch geordend)
§ Een echt wetboek is formeel exhaustief
• Exhaustief = uitputten, het bevat alles, volledig
• Je kan materieel niet alles regelen, maar je kan wel formeel alles regelen
o Een wetboek bevat voldoende regels om alle mogelijke problemen op telossen
(je zal moeten interpreteren)
o Zowel wetten als gewoonte
CODEX HAMMOERABI: ENKELE CITATEN
- Strafrecht: TALIO-principe: oog om oog: je mag niet meer doen dan dat jou is aangedaan
o (= eerste beperking eigenrichting, beperking onbeperkte wraak):
§ Als een kind zijn vader geslagen heeft, zal men zijn hand afhakken bij de pols.
§ Als iemand een been gebroken heeft van een vrij man, zal men hem eveneens een been
breken.
Standenmaatschappij: slaven en vrije mensen met verschil in rechten (ongelijkheid)
o Als een metselaar een huis voor iemand gebouwd heeft, en als hij zijn werk niet verstevigd heeft, en als
het huis instort, en als de eigenaar van het huis daarbij gedood wordt, dan zal de metselaar worden
omgebracht.
o Indien het een slaaf van de eigenaar van het huis is, die de dood vindt door de instorting, dan zal de
metselaar de eigenaar een gelijkwaardige slaaf bezorgen.
3
