Gezinspedagogiek: Opvoeding- en gezinsondersteuning
1 Opvoedingsondersteuning versus gezinsondersteuning
Opvoedingsondersteuning: het geheel van maatregelen, voorzieningen en structuren en
activiteiten die erop gericht zijn de mogelijkheden van het (primaire) opvoedingsmilieu aan te
spreken, te verrijken en/of te optimaliseren ten einde kinderen en jeugdigen optimale opvoedings-
en ontwikkelingskansen te bieden. Opvoedingsondersteuning is op intentionele wijze steun bieden
aan ouders (ouderfiguren) bij hun opdracht en taak als opvoeders.
Verschillende componenten opvoedingsondersteuning:
● Maatregelen
○ Alle voorwaarden die geschapen kunnen worden door het beleid
○ Hele regelgeving rond opvoedingsondersteuning, die opvoedingsondersteuning
mogelijk maakt binnen Vlaanderen
○ Bv.: oprichting EXPOO
● Voorzieningen en structuren
○ Organisaties die opvoedingsondersteuning aanbieden
○ Personeel, gebouwen en middelen voorzien, beleid uitwerken rond
opvoedingsondersteuning
● Activiteiten
○ Wat er echt op de werkvloer gebeurt
○ Interactie met ouders
Uitgangspunten van opvoedingsondersteuning:
● Erkenning van belang van opvoeding in gezinsverband voor kinderen, volwassenen en
samenleving
○ Ook samenleving heeft iets te zeggen over opvoeding
○ Ouders zorgen voor opvoeding, maar we leven in maatschappij die ervan uitgaat dat
opvoeden meer is dan enkel ouder-kindrelatie
○ Opvoeding is ingebed in maatschappij, maatschappij moet meehelpen met opvoeding
○ “It takes a village to raise a child”
● Erkenning pedagogische verantwoordelijkheid, verlangen en bekwaamheid van ouders
om relatie met kind op verantwoordelijke wijze vorm te geven
○ Ervan uitgaan dat ouders wel degelijk verantwoordelijkheid willen opnemen om voor
kind te zorgen
○ Jeugdzorg: verantwoordelijkheid soms niet te zien, optreden om kind te beschermen
● Erkenning dat ouders bij het gewone opvoeden vragen en onzekerheden hebben, en
recht op steun
○ Vragen hebben is iets normaal
○ Onzekerheden bij ouders getuigt niet van slechte ouder zijn, maar juist van het
tegendeel
○ We moeten ouders hierin ondersteunen, ze hebben hier recht op
● Recht van gezinnen op aandacht van de samenleving voor de realisatie van
randvoorwaarden voor opvoeding
○ We kunnen van ouders niet verwachten dat ze goed opvoeden als we er niet voor
zorgen dat er voldoende financiële middelen, aanbod voor werkgelegenheid,
kinderopvang, studieaanbod, … aanwezig is
○ Structurele ondersteuning is NODIG om ouders goed te kunnen laten opvoeden
○ Als niet aan randvoorwaarden voldaan wordt, is opvoedingsondersteuning vaak niet
de eerste zorg bij ouders
1
,Werkingsprincipes van opvoedingsondersteuning:
● Ondersteuning van dagelijkse opvoedingsvragen: geen intensieve en specifieke
interventies
● Werken vanuit een groeimodel
○ Ervan uitgaan dat ouders goede intenties hebben en verantwoordelijkheid willen
opnemen in de opvoeding
○ Men kan ouders ondersteunen en stimuleren naar goed-genoeg-ouderschap: de
perfect ouder bestaat niet, benadrukken van goede intenties
○ Vertrekken vanuit goede wil (tegenovergestelde van preventiemodel in literatuur)
■ Defensieve preventie: iets onwenselijk onmogelijk willen maken
(probleemgericht, men wil problemen vermijden)
■ Offensieve preventie: gericht op versterken competenties/vaardigheden die al
aanwezig zijn (uitbreiden handelingsmogelijkheden) → meer te linken aan
groeimodel
■ KANTTEKENING: niet iedereen gelukkig met term preventie, ze vinden dit
een negatieve kijk
● Vraaggestuurd werken
○ Niet in de plaats van ouders beslissen wat moet gebeuren rond
opvoedingsondersteuning, maar hen zelf vragen laten stellen
○ VALKUIL: soms hebben we ideeën over wat belangrijk is en doorgegeven moet
worden, maar het is even belangrijk vanuit ouders vraag te laten komen, en via
regelmatig behoefte-onderzoek te polsen naar wat ouders echt willen en waar ze
nood aan hebben
● Geloven in en aansluiten bij sterktes ouders
○ Empowerment, emancipatorische visie
○ Ouders versterken in het maken van hun eigen beslissingen
○ Opvoeding niet overnemen door te handelen in de plaats van ouders, maar ouders
versterken in hun eigen handelen
● Dialoog over opvoeden met en tussen ouders bevorderen
○ Ouders proberen samenbrengen in (in)formele ontmoetingsvormen waar ze met
elkaar kunnen spreken over opvoeding
○ Niet alleen over aanpak, maar ook over waarden, normen, hun verhaal laten doen, …
● Ruim en gedifferentieerd aanbod, rechtstreeks en vrijwillig toegankelijk
○ GEEN drempels om opvoedingsondersteuning te kunnen krijgen, ze zouden er niet
mogen zijn
○ GEEN toegangspoort nodig om er gebruik van te kunnen maken
○ Verschillende vormen: individueel, in groep, …
● Maatschappelijke knelpunten en noden signaleren aan beleid
○ Wat zijn thema’s die leven bij ouders?
○ Waar kan beleid iets extra aan doen of investeren?
2
,Schema: opvoedingsondersteuning en aanverwante begrippen
Kader verwijst naar veld van gezinsondersteuning, een ruim begrip waar andere termen onder
kunnen vallen, zoals opvoedingsondersteuning
● Opvoedingsvoorlichting
● Sociale ondersteuning
○ Valt deels samen met opvoedingsondersteuning
○ Proberen in groep samen te brengen
○ Het stimuleren van ontmoeting
● Ontwikkelingsstimulering
○ Ontwikkelingskansen geven aan ouders
○ Valt niet samen met opvoedingsondersteuning: men kan ontwikkeling stimuleren
zonder dat er direct opvoedingsondersteuning aan te pas komt, maar indirect
stimuleert opvoedingsondersteuning ook de ontwikkeling van een kind
● Omgevingsfactoren
○ Factoren uit de bredere omgeving
○ Bv.: gezonde woning, kinderopvang, …
Verband tussen elementen!
Grote noemer: opvoedingsondersteuning als ruim begrip
Gezinsondersteuning: het geheel van alle (beleids)maatregelen en -voorzieningen die gericht zijn
op het bevorderen van het welzijn van gezinnen en gezinsleden, waarbij activiteiten gericht op de
voor de opvoeding relevante contextfactoren naast opvoedingsondersteuning deel uitmaken van
gezinsondersteuning.
Er was een tijd waar men sterk enkel op opvoedingsondersteuning inzette → sinds kort weer verruimd
en volledige gezinsondersteuning terug bij genomen
Besluit: gezinsondersteuning is een koepelbegrip
3
, 2 Theoretisch kader voor opvoedingsondersteuning
Opvoeden is…
● Een zelfsturend proces
○ Geen opleiding nodig, verloopt meestal goed
○ Er kan een vraag/probleem zijn, maar aanwezigheid van protectieve factoren lost dat
meestal vanzelf op
● Een transactioneel proces
○ Gaat over ouder-kind-interacties
○ Bidirectioneel: ouder beïnvloedt kind, maar kind beïnvloedt ook ouder
● Ingebed in context
○ Ook ruimere omgeving speelt mee in en heeft een impact op opvoeding
● Cumulatief risicomodel
○ Opstapeling van teveel moeilijkheden in gezin of omgeving in combinatie met weinig
protectieve factoren = onevenwicht
○ Opvoedingsondersteuning als een van de middelen om dit terug in balans te krijgen
Opvoedingsondersteuning speelt in op…
● Zelfregulatie: tools in handen geven om opvoedingssituatie terug aan te pakken
● Opvoedingsrelatie versterken
● Contextfactoren
● Balans tussen protectieve en risicofactoren
Het uiteindelijke doel van opvoedingsondersteuning
● Opvoedingssituatie van kinderen verbeteren
● Optimale ontwikkelingskansen bieden aan kinderen en jongeren
4
, 3 Functies van opvoedingsondersteuning
Hermanns (1995) ligt aan de wieg van opvoedingsondersteuning → onderscheidde 4 functies:
● Preventie
● Voorlichting
● Advisering
● Signalering
Vandemeulebroecke (2000) = bijdrage aan internationale richtlijnen
Opvoedingsondersteuning als continuüm:
● Education/support: het aanspreken en verrijken (gewone opvoedingssituatie)
● Enrichment: preventie (opvoeding onder druk)
● Intervention: optimaliseren (problematische opvoedingssituatie of opvoedingscrisis)
○ Overschrijden voor stuk grens van opvoedingsondersteuning
○ Gaat meer over orthopedagogische interventies waar men problematische
opvoedingssituaties gaat optimaliseren
3.1 Wat is de verhouding tussen preventie en opvoedingsondersteuning?
Traditionele preventie:
● Soms gezien als anti-emancipatorische
● Paternalistisch: men zegt dat men iets moet doen om kinderen/ouders te beschermen
● Overheid/organisatie gaan veel opleggen
● Dit is NIET wat opvoedingsondersteuning zou moeten doen
Contextgerichte preventie:
● Opvoedingsondersteuning
● Vraaggestuurd werken
● Het gaat hier eerder om offensieve preventie: versterken competenties/vaardigheden die al
aanwezig zijn
3.1 Een continuüm van functies
Opvoedingsondersteuning
● Richt zich op alle ouders
● Wordt in algemene voorzieningen aangeboden
● Takenpakket opvoedingsondersteuning
○ Aanspreken en verrijken van opvoedingsmilieu
○ Bewaren en opnieuw in evenwicht brengen van balans tussen risico- en protectieve
factoren
○ ‘Onthaal’, ‘doorverwijzing’ en ‘oriëntering’ naar gespecialiseerde begeleiding
Opvoedingshulp
● Richt zich op ouders met vragen die een intensieve, gespecialiseerde aanpak vragen
● Wordt in gespecialiseerde voorzieningen aangeboden
Soms moeilijk om grens te leggen tussen opvoedingsondersteuning en opvoedingshulp, want soms
wordt in residentiële voorzieningen ook opvoedingsondersteuning aangeboden
5
, 4 Vormen van opvoedingsondersteuning
Verschillende indelingen zijn mogelijk:
● Volgens functie
○ Het aanspreken en verrijken van het opvoedingsmilieu
○ Preventie
○ Optimaliseren
● Volgens activiteit
● Volgens werkvorm
● Volgens doelgroep
● Volgens intensiteit van de benadering
● …
Men kan verschillende activiteiten inrichten:
Activiteit Voorbeelden werkvormen
Voorlichting of informatieverstrekking over: ● Massamedia en audiovisuele media
● De kinderontwikkeling zoals tijdschriften, web, video
● De leefwereld van kinderen/jongeren ● Individuele contacten, bezoeken,
● Opvoedingsgedrag consultaties
● Opvoedingscontext ● Voordrachten
● … ● Posters, folders
● …
Door kennis en inzichten te geven wil men
eventueel attitudes aanpassen of gedrag
aanpassen
Instrumentele steun Ter beschikking stellen van:
● Diensten (babysitter, kinderopvang)
Meer praktische hulp die vooral de opvoeding ● Materiaal (speel-o-theek, uitleendienst)
van de ouder ten goede komt ● Opvoedkundige documentatie
(bibliotheek, videotheek)
Emotionele en/of beoordelingssteun ● Individueel (bijvoorbeeld gesprek met
opvangpersoon)
Heel belangrijk als activiteit → een van dingen ● In groep (bijvoorbeeld
die ouders meest nodig hebben volgens oudergespreksgroep)
behoefte-onderzoek
Nood aan erkenning van situatie
Advies ● Individueel (bijvoorbeeld
opvoedingstelefoon)
Meer gespecialiseerde hulp, vaak over ● In groep (bijvoorbeeld thematische
handelen van ouders en wat ze nog kunnen groep)
aanpassen om een bepaald
probleem/moeilijkheid aan te pakken
Training van vaardigheden ● Individueel (bijvoorbeeld tijdens
huisbezoek)
Intensiever dan advies, heel gefocust op het ● In groep (bijvoorbeeld oudercursussen)
inspelen op een aantal
opvoedingsvaardigheden
6
