Inhoudsopgave
1 Algemeen....................................................................................................................................................3
2 Inleiding: veiligheid en risicobeheersing als cultuurfilosofisch thema.........................................................3
2.1 Analyse artikel ‘Het recht op veiligheid: fundamenteler dan een sociaal grondrecht’..................................3
2.1.1 Hoe is de toenemende obsessie o.v.v. veiligheid te verklaren?.................................................................4
3 Het paradigmatisch arrest / Het OSMAN vs. UK – arrest...........................................................................24
4 De zaak Fouat Belkasen tegen België........................................................................................................29
5 Risicotaxatie en dreigingsanalyse..............................................................................................................32
5.1 Risicojustitie................................................................................................................................................33
5.2 Risicostrafrecht...........................................................................................................................................34
6 Daadstrafrecht en intentiestrafrecht........................................................................................................39
6.1 Wat is daadstrafrecht en intentiestrafrecht?..............................................................................................39
6.2 Hoe wordt hierover gedacht in het algemeen en in de ideeëngeschiedenis van de strafrechtsfilosofie en de
rechtsfilosofie?...............................................................................................................................................39
6.3 Uitzonderingen............................................................................................................................................40
6.4 Actualiteit...................................................................................................................................................40
6.5 Subjectivering van het strafrecht................................................................................................................42
6.6 Gevaren.......................................................................................................................................................45
7 Tijdelijke wet bestuurlijke maatregelen terrorismebestrijding in Nederland............................................46
7.1 Rapportage tijdelijke wet bestuurlijke maatregelen terrorismebestrijding.................................................48
7.1.1 Inhoud van het rapport............................................................................................................................48
7.1.2 In beroep tegen een bestuurlijke maatregel............................................................................................53
7.2 De rol van veiligheidsdiensten en het geheime karakter van informatie van die veiligheidsdiensten.........54
7.3 De toepassing van de wet...........................................................................................................................55
7.4 Casus Nederlandse haatimam....................................................................................................................56
7.5 Casus van het fictieve meisje.......................................................................................................................57
8 Belgische antiterrorisme wetgeving..........................................................................................................58
8.1 Wat is strafbaar?........................................................................................................................................58
8.1.1 Wat is een terroristisch oogmerk?...........................................................................................................59
9 Terrorisme in de Verenigde Staten van Amerika.......................................................................................60
9.1 Algemeen....................................................................................................................................................60
9.2 Historisch....................................................................................................................................................60
9.3 The war against terrorisme.........................................................................................................................60
9.3.1 Reactie op de war against terrorisme......................................................................................................61
9.3.2 Uitgevaardigd uitzonderingsrecht: de AUMF en The Patriot Act..............................................................72
10 Het internationaal recht van gewapende conflicten...............................................................................80
10.1 The Lieber Code.........................................................................................................................................81
Les 8, 21/11/2019.............................................................................................................................................92
10.2 Protocol additional I to the Geneva Conventions......................................................................................92
11 Relevante rechtspaak van het Supreme Court........................................................................................94
11.1 Het arrest Hamdi v Rumsfeld....................................................................................................................94
11.2 Het arrest Rasul v Bush.............................................................................................................................96
11.2.1 De Detainee treatment act (DTA)...........................................................................................................99
11.3 Het arrest Hamdan v Rumsfeld.................................................................................................................99
11.3.1 Military Commisions Act (MCA).............................................................................................................99
11.4 Boumediene v Bush...................................................................................................................................99
12 Foltering................................................................................................................................................103
1
,12.1 Artikel Liberalism and the ticking bomb van David Luban.......................................................................103
12.1.1 Argumenten tegen foltering.................................................................................................................104
12.1.2 Klassieke redenen om foltering goed te praten...................................................................................104
12.2 De normalisering van foltering................................................................................................................110
12.2.1 Verschuiving van de guilty knowledge.................................................................................................112
12.2.2 Standpunt van Alan Dershowitz...........................................................................................................112
12.3 Thicking bomb-theorie als noodweer......................................................................................................113
13 The convention against torture + reservation.......................................................................................113
14 Drones (geen examenleerstof)..............................................................................................................115
15 De Luftsicherheitsgesetz in Duitsland....................................................................................................115
16 Gastcollege: The seduction of terrorism................................................................................................117
16.1 Inleiding..................................................................................................................................................117
16.2 De benadering van extremisme..............................................................................................................118
16.3 Existentialisme........................................................................................................................................119
16.4 Verlangen naar ultieme betekenis..........................................................................................................120
16.5 Verlangen naar glorie.............................................................................................................................121
16.6 De wens om erbij te horen......................................................................................................................122
16.7 Passie voor rechtvaardigheid..................................................................................................................123
16.8 Extremisme als overstijgende ervaring...................................................................................................124
16.9 Ontgoocheling.........................................................................................................................................125
16.10 Duurzame betrokkenheid......................................................................................................................126
2
,Les 1, 03/10/2019
1 Algemeen
Dit vak gaat niet enkel over terrorisme. Het gaat meer over terrorisme dan wat
vroeger het geval was, maar het gaat zeker niet alleen daarover.
De invalshoek van dit vak is eerder rechtsfilosofisch. De prof is een
rechtsfilosoof en een rechtstheoreticus, daarnaast houdt de prof zich bezig met
ideeëngeschiedenis van het recht. Afgezien van dit eerste college en later
wanneer het over oorlogsrecht zal gaan in relatie tot terrorismebestrijding zal
dit vak voornamelijk gesitueerd worden in de actualiteit. Hierbij gaat het om de
actualiteit in de brede betekenis van het woord. In een aantal colleges zal het
gaan over wat er in de verenigde staten gebeurd is na 9/11, wat dus geen
recent gebeuren meer is maar dit is wel een belangrijk gegeven om
terreurbedreiging en terrorismebedreiging te kunnen bestuderen/analyseren
en de manier waarop daarop gereageerd wordt, wat dat met een
democratische rechtsstaat doet en kan doet en dat daarbij gevaren zijn. Het zal
dus niet enkel gaan over wat zeer recent in Europa is gebeurd.
Het vak heet veiligheid, terrorisme en mensenrechten. Aan deze drie luiken zal
aandacht besteed worden en vaak ook in relatie tot elkaar.
Elke week zal er een mededeling met literatuur van de prof op Canvas komen.
De literatuur moet gelezen worden tegen de daaropvolgende les. Dit is
belangrijk, want dit is een masterniveau en er moet dus aan zelfstudie worden
gedaan. Studenten dienen zich op voorhand goed voor te bereiden zodat de
prof interactie kan doen ontstaan in de collegezaal.
2 Inleiding: veiligheid en risicobeheersing als cultuurfilosofisch
thema
2.1 Analyse artikel ‘Het recht op veiligheid: fundamenteler dan een
sociaal grondrecht’
Dit artikel dateert al van enkele jaren geleden maar daar het gaat over een
ideeën-historische reconstructie is het nog steeds interessant om te lezen. In
de afgelopen 20 – 30 jaar is het thema ‘veiligheid’ niet meer weg te denken uit
onze publieke debatten. Daarnaast is het ook altijd een hoofdprobleem bij
verkiezingen.
Indien gekeken wordt naar een langer termijnperspectief, dan wordt daaruit
vastgesteld dat er steeds meer uitdrukkingen of samenstellingen ontstaan en
gebruikt worden waar het woord ‘veilig’ in voorkomt. Onze samenleving is als
het ware geobsedeerd door veiligheid en risicobeheersing. We willen veilig
eten, veilig slapen, een veilig milieu, financiële veiligheid, verkeersveiligheid,
beveiliging van gebouwen, beveiliging van ICT, beveiliging op de werkvloer,
etc. Een aantal van die samenstellingen en uitdrukkingen zal de oudere
generatie (bv je overgrootouders) niet begrijpen. Zo bestond het woord
voedselveiligheid bijvoorbeeld niet in de 19 de eeuw, de armere mensen waren
al blij dat ze überhaupt eten hadden. Een concept als voedselveiligheid is
relatief recent als het bekeken wordt in het kader van een langer
termijnperspectief.
3
,2.1.1 Hoe is de toenemende obsessie o.v.v. veiligheid te verklaren?
In het artikel (zie canvas bestand “het recht op veiligheid: fundamenteler dan
een sociaal grondrecht?”) is hiervoor een cultuurfilosofische verklaring terug te
vinden. Onze westerse samenleving is in de afgelopen 250 jaar heel sterk
geëvolueerd van een agrarische samenleving naar een maatschappij waarbijna
alles in de levensomstandigheden het karakter vertoont van artefact, wat in
agrarische samenlevingen niet het geval was.
A. DE AGRARISCHE SAMENLEVING VS DE MODERNE SAMENLEVING
1. Algemeen
In de agrarische samenleving werden de levensverhoudingen en
levensomstandigheden veel meer bepaald door de natuur (= natuurlijke
processen). In de hedendaagse moderne maatschappij zijn de
levensomstandigheden eigenlijk vooral het resultaat van artificiële processen.
Bijvoorbeeld als je stilstaat bij de manier waarop je op deze campus geraakt
bent dan gaat dit eigenlijk allemaal via technische verkeersmiddelen, ook dit
zijn artefacten. Het is door de mens geproduceerd en volbracht dankzij
wetenschappelijke inzicht. De levensomstandigheden in de hedendaagse
maatschappij zijn dus het resultaat van het menselijke maken, het menselijke
doen, het menselijk produceren en zijn dus door de mens zelf voortgebracht
volgens het kader van artefacten. Dat geldt zowel voor de objecten waar
dagelijks gebruik van gemaakt wordt door de burger als voor het steengoed,
zoals gebouwen, straten, pleinen, verkeersmiddelen, waarbij de burger zich
dagelijks in beweegt of mee beweegt. Het geldt niet alleen voor die objecten
en technische middelen maar ook voor de instellingen. Ook die zijn door
mensen gemaakt, een universiteit bijvoorbeeld is niet enkel samengesteld door
pleinen en gebouwen. Er komen daar meerdere processen bij kijken bv.
organisatieprocessen, beslissingsprocessen, managementstechnieken de
toegepast moeten worden op het onderwijs, etc. Dit geldt natuurlijk ook voor
alle andere instituties. Het rechtssysteem is een geïnstitutionaliseerd systeem
van normen en het laten functioneren van die normen.
2. Eerste cultuurfilosofische verklaring
De levensvoorwaarden zijn geen natuurlijke levensvoorwaarden meer zoals dat
was vóór de moderne samenleving, vandaag de dag zijn het
handelingsresultaten. Mensen in een agrarische samenleving leefden
grotendeels van natuurlijke levensvoorwaarden. Alles wat fout ging in die pre-
moderne agrarische samenleving moest geaccepteerd worden als een
lotsbeschikking. Zo’n lotsbeschikking kon ook aangeduid worden als een wil
van God, een straf van God of een bewonding van God. Als er iets misging in
dergelijke pre-moderne samenleving werd dat meestal aanzien als een straf
van God.
Een burger die daarentegen leeft in een hedendaagse (moderne) maatschappij
waar levensvoorwaarden artefacten zijn (= daden van handelingen), wordt er
vastgesteld dat dat ook een gevolg geeft op de reactie de mensen op hetgeen
binnen de hedendaagse maatschappij misgaat. Zowel uit natuurprocessen als
uit handelingen kunnen erge gevolgen voortvloeien.
4
, - Ernstige gevolgen t.a.v natuurprocessen: bv. natuurcatastrofes,
aardbevingen, mislukte oogsten, plagen, overstromingen
- Ernstige gevolgen door het stellen van een handeling of dingen die
misgaan in de technisch-wetenschappelijke hedendaagse maatschappij:
bv. Chernobyl
In dit tweede geval accepteert de mens heel erge gevolgen niet meer zomaar
als een lotsbeschikking, voor deze erge gevolgen zal een verantwoordelijke
gezocht worden. Als datgene wat misgegaan het resultaat is van een menselijk
fout of van een nalaten, dan zal gezocht worden wie wat heeft verkeerd
gedaan/nagelaten waardoor deze erge gevolgen zijn kunnen ontstaan. In het
aansprakelijkheidsrecht heeft dit dan ook geleid tot een uitgebreid
schadevergoedingsrecht. Daarnaast kunnen er ook fouten optreden in de
constructie van apparaten, wat dan te maken heeft met
productaansprakelijkheid. In het kader van productaansprakelijkheid kan soms
geen verantwoordelijke gevonden worden, daar heeft men in de moderne
samenleving de ‘risicoaansprakelijkheid’ voor bedacht (aansprakelijkheid
zonder schuld).
In ieder geval zal men in de hedendaagse maatschappijen niet primair zeggen
dat wanneer er iets fout loopt dat dit bestemd was door het lot en wanneer het
heel erg misgaat waarbij er slachtoffers en doden vallen, gaat men niet gaan
zeggen ‘de heer heeft genomen, de heer heeft geloofd’. Nee, de vraag zal
gesteld worden ‘wat is er gebeurd en wat is precies misgegaan en kan iemand
als verantwoordelijke voor het probleem aangeduid worden?’.
Hoe meer onze maatschappelijke levensvoorwaarden het resultaat zijn van
handelingsprocessen of om het anders te verwoorden hoe meer de moderne
technisch-wetenschappelijke handelingsmacht invloed toeneemt des te minder
de moderne burger vrede zal nemen met erge gevolgen die daaruit
voortvloeien. Hoe groter de technische-wetenschappelijke handelingsmacht zal
zijn, hoe meer onze risicoacceptatie zal afnemen. Dit is de eerste
cultuurfilosofische verklaring.
De risicoacceptatie in onze moderne cultuur neemt af naarmate de cultuur
moderner, technischer en maatschappelijker wordt. Dat verklaart ook de
toenemende maatschappelijke obsessie met veiligheid.
3. Tweede verklaring: veilige normen
Er is nog een tweede verklaring denkbaar voor de toenemende
maatschappelijke obsessie op het vlak van veiligheid.
Er is een feitelijke evolutie naar steeds meer feitelijke veiligheid. De vraag die
hierbij gesteld kan worden is hoe dit gemeten kan worden. Als dit op lange
termijn gaat kijken naar hoe de westerse wereld intern functioneert dan kan
gezegd worden dat de veiligheid alleen maar toeneemt. Dit blijkt tevens uit
studies van cultuursociologen. Een heerst een intra maatschappelijke
veiligheid, hiermee wordt vooral de veiligheid van lijf en leden bedoeld niet
aangevallen worden, niet verwond worden door medeburgers, niet overvallen
worden door struikrovers. Als gefocust wordt op dat soort zaken en dit wordt
bekeken op een lange termijn, kan enkel maar geconstateerd worden dat
veiligheid in de hedendaagse maatschappijen enorm toegenomen is.
5
, Sociologen zeggen dan ook dat het een wetmatigheid is dat, naarmate het
veiliger wordt, mensen de veiligheid ook als normaal gaan beschouwen. Dit
betekent dat de acceptatie voor de onveiligheid ook afneemt. We vinden het
niet meer normaal dat er van alles zou kunnen gebeuren in ons leven waardoor
we ons onveilig zouden voelen.
De veiligheid van lijf en leden is afgenomen volgens specialisten. Dit is ook de
reden waarom de burger veiligheid normaal is gaan vinden.
In de regel zijn moderne maatschappijen ook maatschappijen waarin er maar
één monopoliehouder is voor het toepassen van legitiem fysiek geweld,
namelijk de overheid. De overheid is in een democratische rechtsstaat bevoegd
onder sterkende beperkende voorwaarden. Ook dat is in de vóór moderne
maatschappijen vaak niet het geval, ook heden ten dage zijn er nog tal van
voorbeelden waar dit nog steeds niet het geval is in bepaalde niet westerse
landen bv in de Verenigde Staten waar het een constitutioneel recht is om
wapens te dragen met de bedoeling om jezelf te verdedigen, maar waar het
vaak misgaat zoals highschool shootings. Ook houdt een doorbreking in van
het monopolie van de overheid.
Het monopolie van de staat, dus de uitoefening van het legitieme fysieke
geweld hoort en ligt enkel bij de staat. Dit is een mogelijkheidsvoorwaarde voor
het functioneren van een vreedzame maatschappij. Dit betekent dat de staat
de potentiële burgeroorlog partijen moet kunnen ontwapenen. In de Verenigde
Staten is dit ingewikkelder omdat daar een grondwettelijk recht bestaat op het
dragen van wapens. Geen enkele president schaft dit af.
Het wordt eigenlijk steeds veiliger eens men afziet van oorlogen. Veiligheid is
een gegeven dat de mens vandaag zeer normaal vindt, waardoor de tolerantie
tegenover de rest-onveiligheid steeds kleiner wordt. Vandaar dat de nieuwe
minister voor verkeersveiligheid de toename van het aantal verkeersdoden van
2019 moet verklaren omdat het steeds minder acceptabel wordt dat dergelijke
dingen gebeuren.
De risicoacceptatie neemt af naarmate de cultuur moderner wordt. Dit heeft
dus enerzijds te maken met de cultuurfilosofische verklaring en anderzijds met
de veilige normen.
4. Visie Norbert Elias
Is dat wel zo? Is het vandaag de dag veiliger dan vroeger? Lees bv het boek
van de Duits-Joodse cultuursocioloog N. ELIAS die in de jaren ‘30 lange tijd in
Nederland heeft gefunctioneerd en daar ook aan universiteiten heeft
gedoceerd.
N. ELIAS omschrijft cultuur als een proces van toenemende disciplinering en
zelfdisciplinering van de leden van de maatschappij, waarbij geweld als
omgangsvorm gaandeweg steeds minder geaccepteerd wordt. Geweld als
omgangsvorm wordt in moderne maatschappijen steeds meer verbannen door
vormen van communicatie en conflictbeslechting zonder geweld. N. ELIAS zegt
dat dat historisch gepaard gaat met de transformatie van de oorspronkelijke
ridderadel in de middeleeuwen die nog geheel gericht was op het voeren van
oorlog en het bezinnen van de krijgshaftige deugden, Bv de verdediger van de
eer. Eer was een zeer belangrijk concept bij de ridderadel. Wanneer de familie
in zijn eer gekrenkt werd gingen zij zich verdedigen op een gewelddadige
6
