Forensische psychiatrie
H1: Inleiding
Forensische psychiatrie
• ‘Forensisch’ --> ‘Forum Romanum’
o Centrale marktplein bij de Romeinen
o Eigenheid Forum Romanum = één van de kenmerken van de forensische psychiatrie:
‘openbaar gebeuren’
▪ M.a.w. iedereen kan naar het resultaat van het forensisch psychiatrisch
onderzoek komen kijken wanneer dit resultaat voor een rechtbank wordt
gepresenteerd
▪ Betekent ook dat men in een voor leken verstaanbare taal de forensische
bevindingen moet toelichten
Forensische Psychiatrie = Geneeskunde + Recht
• Forensische psychiatrie situeert zich op het raakvlak tussen 2 totaal verschillende disciplines:
geneeskunde en het gerecht
• Naast ‘forensisch psychiater’ ook ‘gerechtspsychiater’.
o Gerechtspsychiater houdt zich enkel en alleen bezig met strafrecht, forensische
psychiatrie is een domein dat veel ruimer is dan alleen maar het strafrecht.
• Als curatief psychiater: samenwerkingsverband met patiënt om een oplossing te (proberen)
vinden voor zijn/haar probleem
o <--> uitgangspositie forensische psychiater die zich aanpast aan de uitgangspositie
van het juridisch systeem
o Binnen elk juridisch systeem: concept van ‘oppositie’
• Vanuit een rechtbank vraagt men niet om hulp voor de betrokkene; men vraagt de
technische mening van een expert, in casu de forensische psychiater
o Vanuit rechtbank dus geen ‘hulpvraag’
o Vraag naar ‘bijkomende informatie’
• Beide domeinen, de denkwijze binnen het medisch en juridisch denken, liggen zodanig ver
uit elkaar dat veel artsen moeite ondervinden om zich aan te passen aan het tegensprekelijk
conflictmodel dat het juridische systeem hanteert.
Medisch Juridisch
• Alliantie • Oppositioneel
• Hulpvraag • Beoordeling
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 1
,Forensische psychiatrie
Forensische Psychiatrie = Geneeskunde binnen het Recht
• Personen die bij een deskundige (forensisch psychiater of andere arts) terechtkomen,
hebben meestal dit onderzoek zelf niet gevraagd, wordt vanuit juridisch systeem gevraagd.
o Hierdoor bepaalde personen/’patiënten’ niet geneigd om hun medewerking aan het
onderzoek te verlenen
• Personen/’patiënten’ door rechtbank doorverwezen steeds een bepaald doel voor ogen
o Deskundige moet zo correct, eerlijk mogelijk advies verlenen
o Bedacht zijn / ietwat achterdochtig zijn / kritisch staan t.o.v. de informatie die door
mensen, verwezen door een rechtbank, wordt meegedeeld
o Ook de reden dat, in vgl met een behandelcontext, in de psychiatrisch forensische
context vaker met psychologische testen en andere informatiebronnen gewerkt
wordt.
o In de eerste dagen krijgt men nog een redelijk ‘eerlijk’ verhaal, maar nadien merken
we dat de versies beginnen ‘opgekuist’ te worden en dat er een opportunistische
factor begint mee te spelen
o Medische dossiers met verslagen van behandelaars uit periode van voor juridische
discussie zijn ‘bruikbaarder’
• Samengevat:
o Forensische artsen werken
▪ In opdracht van het recht
▪ Ten behoeve van een juridische vraagstelling
o ‘Patiënten’ vragen geen onderzoek of behandeling, het gerechtelijk systeem vraagt
Rechtelijke organisatie
Behalve door het Hof van Cassatie, de Raad van State
en het Grondwettelijk Hof, kan men door alle overige
rechtbanken aangesteld worden als forensisch
psychiater.
Meest klassieke opdrachten betreffen deze van de
Correctionele Rechtbanken, eventueel afhankelijk van
het misdrijf ook het Hof van Assisen.
• Politierechtbank
o Vragen inzake schadebepalingen
▪ Wanneer het gaat om psychiatrische schade, zal de Politierechter ook een
psychiater-deskundige aanstellen om die schade te gaan vaststellen
o Correctionele afhandelingen
▪ Gaat dan meestal over of iemand al dan niet een medische/psychiatrische
aandoening heeft die maakt dat de betrokkene in kwestie geen rijbewijs
(meer) zou mogen hebben
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 2
,Forensische psychiatrie
• Jeugdrechtbank (sws minderjarigen)
o Strafrechtelijk luik: MOF dossiers (de als ‘misdrijf omschreven feiten’)
▪ Vragen naar opvoedingsmogelijkheden
▪ Vraag of 16- tot 18- jarigen al dan niet uit handen moeten gegeven worden
• Kan resulteren in verwijzing naar ‘volwassenen’ rechtbank, waar hij
berecht en bestraft zal worden als een ‘volwassene’
• Gerechtspsychiater gaat op vraag van de Jeugdrechter de
psychiatrische toestand en de persoonlijkheidsontwikkeling bekijken,
en bepalen of deze toestand nog vatbaar is voor opvoedkundige
interventies/maatregelen
• Jonge delinquenten willen dit vermijden
o Vanuit Jeugdrechtbank geen strafblad op hun 18de
o Uithandengeving en veroordeling door een Correctionele
Rechtbank zal consequenties opleveren op lange termijn
o Burgerlijk luik: VOS-situaties (‘verontrustende opvoeding situaties’)
▪ Ook alle problemen die te maken hebben met hoede- en bezoekrecht over
kinderen van gescheiden ouders
• Jeugdrechter zal deskundige verzoeken in de eerste plaats de beide
ouders te onderzoeken (probleem ligt meestal bij hen)
• Vervolgens primair in het belang van het kind/de kinderen adviezen
verlenen naar de toekomst toe in verband met het verdere verloop
van het hoede- of bezoekrecht
• Vredegerecht
o Bv. gedwongen opnames
▪ Forensische psychiaters worden hier meestal niet aangesteld, eerder de
klassieke psychiaters
o Vraag of iemand bv. nog in staat is om zijn goederen te beheren
▪ Hier wel forensische psychiater aangesteld
• Rechtbank van Koophandel
o Gebeurt zelden dat deze een forensisch psychiater aanstelt
o Wel bv. voor bepalen handelsbekwaamheid
▪ Zolang iemand juridisch gezien niet onbekwaam verklaard is, is hij/zij per
definitie handelsbekwaam en zijn de afgesloten contracten rechtsgeldig
▪ Rechtbank richt zich tot forensisch psychiater met vraag of een leek had
moeten opmerken dat de persoon geestesgestoord was op het ogenblik van
het afsluiten van de contracten
▪ Indien ziekte niet duidelijk waarneembaar, moeten contracten nagekomen
worden en schulden afbetaald worden
• Arbeidsrechtbank en het Arbeidshof
o Arbeidsovereenkomsten
o Arbeidsongevallen
▪ Ook ongevallen tijdens de verplaatsing van en naar het werk (kortste weg)
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 3
,Forensische psychiatrie
▪ Arbeidsongevallen in verkeer kunnen tegelijk behandeld worden door een
Arbeidsrechtbank en een Politierechtbank
• Elke rechtbank heeft ‘eigen spel-regels’, vooral inzake causaliteit
• Afhankelijk van systeem waartoe ongeval behoort, kan percentage
arbeidsongeschiktheid variëren tussen 0% tot 100%
• Arts in kwestie moet dus op de hoogte zijn van de verschillende
juridische stelsels
o Zelf nog bij te scholen op vlak van rechtsleer en rechtspraak
Medisch – juridisch
• Zowel het medisch als juridisch kader op zich hanteren een totaal verschillend ethisch
uitgangspunt
o Medische kant: individu moet ten allen prijs geholpen worden, ook als patiënt het
daar zelf niet mee eens is
o Juridische kant: wet(tekst) moet kloppen, of dit in het voor- of nadeel van iemand is,
is van ondergeschikt belang
▪ + zelfbeschikkingsrecht!
• Verschillende ‘culturen’ van artsen (medisch) en advocaten (juridisch)
o Juridisch: conflict is binnen de rechtszaal hun werkwijze, hun ‘habitat’
o Medisch: geneesheren worden opgeleid om samen te werken, conflict wordt gezien
als een ernstig gebeuren, dat de essentie van het arts-zijn verstoord
• Als arts dus wennen wanneer men zich binnen het juridisch kader begeeft
o Arts moet juridisch denken niet overnemen!
o Belangrijk is om als arts medisch te blijven denken en om de medische kennis op een
correcte manier aan te bieden aan het juridisch systeem
o Valkuil: adviezen in medisch verslag worden beïnvloed of afgestemd op eigen
interpretatie van de juridische teksten (als arts deze teksten niet interpreteren!)
• Asymmetrie in relatie medisch-juridisch
o Rechter bepaald wat opdracht deskundige wordt
o <--> medische wereld: arts heer en meester over eigen handelen, zolang het maar in
het voordeel van de patiënt is
• Tegensprekelijkheid is in het juridisch denken cruciaal
o Wanneer de regels van de tegensprekelijkheid ergens in de procedure werden
geschonden, bestaat de kans dat het verslag nietig wordt verklaard
o ‘heilige huisje’ van de tegensprekelijkheid
• Beroepsgeheim als ‘heilige huisje’ bij artsen
o Wanneer een patiënt in vertrouwen tegen zijn behandelaar zaken vertelt, dan wordt
ervan uitgegaan dat dit vertrouwelijk blijft en dat deze gegevens niet publiekelijk
worden vrijgegeven
• Wanneer iemand zijn ‘rechten’ wil bekomen en hierdoor het medisch beroepsgeheim van
iemand moet geschonden worden, dan zal een jurist wel het medisch beroepsgeheim
schenden, omdat de rechten van de betreffende partij opwegen tegen de geheimhouding
binnen het beroepsgeheim
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 4
,Forensische psychiatrie
• Normaliteit vs. stoornis: vanaf welke ernst kan iemand als ‘gestoord’ beschouwd worden?
o Er hangt voor alle partijen veel af van het al dan niet normaal of gestoord bevonden
worden
o Binnen juridisch kader: ‘zwart-wit’: gestoord of niet gestoord
o Binnen medisch/psychiatrische wereld: glijdende schalen
o Dan ook zeer moeilijk voor een deskundige om op vraag van justitie een zwart-wit
antwoord te geven. Waar wordt de grens getrokken op de lijn tussen 0 en 100%
gestoord om binnen de voorwaarden van justitie te vallen?
• Causaliteit
o Curatief medisch gezien maakt het meestal weinig uit hoe een bepaalde ziekte tot
stand is gekomen
o Juridisch gezien is de behandeling minder van tel, wel hoe is dat ongeval/die ziekte
tot stand gekomen?
o De causaliteit is juridisch gezien bijna belangrijker dan de stoornis op zich
• Behandelen
o Binnen medische wereld is behandelen het hoofddoel
o Binnen justitie, strafrecht, is behandeling eerder een vorm van ‘controle’
o Voor rechter niet primair de bedoeling dat de betrokkene behandelt wordt/geneest,
wel dat betrokkene uit het straatbeeld is verdwenen en ergens ondergebracht waar
het gevaar voor de maatschappij binnen de perken gehouden wordt
▪ Ook al hoort de betrokkene eigenlijk niet thuis in psychiatrische instelling
o Medisch gezien iemand behandelen moet dus totaal anders bekeken worden dan dat
iemand zich door justitie dient te laten ‘behandelen’
Ethisch uitgangspunt
• In zowel de medische wereld als bij justitie is respect voor mensen belangrijk
o Medisch
▪ Respect voor de gezondheid (bescherming van hun gezondheid)
▪ ‘zorgen voor’ belangrijk
▪ Patiënten
▪ Behandelingsideologie
o Juridisch
▪ Respecteren van de rechten van personen (bescherming van hun vrijheid)
▪ Autonomie belangrijk
▪ Zelfbeschikkingsrecht
▪ Individu en maatschappij
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 5
,Forensische psychiatrie
Basis paradigma
• Rechtbank
o Steeds meerdere partijen
o Conflictmodel en tegensprekelijk
debat
• Medische wereld
o Arts en patiënt gaan samenwerken
o Alliantie
Forensische psychiatrie: raakveld van 2 of 3 werelden?
• Forensische psychiatrie situeert zich op de overlapping tussen de medische en de juridische
wereld
• Nog een ‘derde wereld’: die van de persoon van de
deskundige, als mens
o Moet aan de rechtbank beroepsmatig een
neutraal/objectief oordeel over de betrokkene
kunnen geven
o Lijkt een evidentie, maar niet altijd zo
makkelijk, want binnen strafrecht soms
geconfronteerd met feiten die aan de essentie
van onze morele waarden als mens raken
Overtreding van maatschappelijke regels
• Onderscheid tussen morele en conventionele overtredingen
o Morele overtredingen: alle overtredingen waarbij er als het ware instinctief,
automatisch wordt aangevoeld, ook zonder dat hierbij aan de geschreven regels
wordt gedacht, dat het hier gaat om overtredingen die niet mogen
▪ Ontoelaatbare feiten naar mensen toe gericht, waarbij er slachtoffers
worden gemaakt, eigen aan het ‘mens-zijn’
▪ Kinderen vanaf 4 jaar
▪ In om het even welke cultuur of welk ras
▪ Zelfs mensen met een vrij ernstige ASS
o Conventionele overtredingen betreffen overtredingen van door de mensen
gemaakte regels, regels die nodig zijn omdat de maatschappij nu eenmaal complex in
elkaar zit
▪ Dus gecreëerd, situatie gebonden om de maatschappij geordend te laten
samenleven
▪ Maken geen slachtoffers
▪ Wordt toelaatbaar als er geen regels is die het verbiedt, of als een autoriteit
zegt dat het mag
▪ Kunnen wel verschillen van land tot land
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 6
,Forensische psychiatrie
Wat is forensische psychiatrie?
• Forensische psychiatrie in enge zin betreft het puur psychiatrisch strafrechtelijk
deskundigenonderzoek.
o Tak van de psychiatrie die zich bezig houdt met de studie van de mentaal gestoorde
delinquenten
▪ Mentale stoornissen
▪ Zwakzinnigheid
▪ Ernstige persoonlijkheidsstoornissen
• In de ruimere zin betreft het de behandelingen en deskundigenonderzoeken in alle mogelijke
stelsels van het rechtssysteem.
o Psychiatrisch deskundigenonderzoek + behandeling, revalidatie, wetgeving,
preventie
o Strafrecht + andere domeinen van recht
o Tak van de psychiatrie die zich bezig houdt met al de gerechtelijke aspecten van de
psychiatrie
▪ Evaluatie toerekeningsvatbaarheid
▪ Onvrijwillige opname
▪ Onvrijwillige behandeling
▪ Vermogen tot goederenbeheer
▪ Schadebepaling op psychiatrisch vlak
▪ …
Forensische psychiatrie is meer dan gerechtspsychiater in strafrecht.
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 7
,Forensische psychiatrie
H2: Behandeling in de forensische psychiatrie
Behandeling en deskundigenonderzoek
Binnen de forensische psychiatrie bestaan er twee grote blokken: deskundigenonderzoeken en de
behandelingssector.
• In België was tot vrij recent de behandeling van seksueel delinquenten de enige vorm van
forensische behandeling die zeer goed uitgebouwd was
o Sinds 1993 gaan al de verschillende behandelcentra die met seksuele delinquenten
werken volgens eenzelfde behandelplan handelen, plan bestaat uit meerdere
modules die elkaar opvolgen.
o Omtrent de behandeling van seksueel delinquenten zijn er afspraken gemaakt tussen
het Ministerie van Volksgezondheid (de behandel-/begeleidingscentra) en Justitie (de
controle). Zo werd onder meer wettelijk vastgelegd welke elementen van de
behandeling er in het kader van het beroepsgeheim al dan niet mogen vrijgegeven
worden door de behandelaar aan Justitie.
▪ Deze afspraken beschermen ook de behandelaar --> ingedekt tegen
vervolging (voor schaden beroepsgeheim) door dit samenwerkingsakkoord
• In België staan inmiddels ook de forensische psychiatrische eenheden op punt
o = een aantal afdelingen in psychiatrische ziekenhuizen die specifiek mensen gaan
opnemen vanuit een justitieel circuit
o Medium security forensische afdelingen
• Derde type van forensische behandelcentra in België: de twee forensische klinieken voor
geïnterneerden in Gent en Antwerpen
o Deze ziekenhuizen worden beveiligd zoals een gevangenis
Behandeling
Juridische stelsels met een factor behandeling binnen de forensische psychiatrie:
1. Probatie: dit betekent dat de straf deels niet in de gevangenis moet worden doorgebracht
mits het naleven van voorwaarden. Een voorwaarde kan behandeling zijn.
2. VOV: vrijheid onder voorwaarden. De voorhechtenis wordt stopgezet, mits gedurende 3
maanden voorwaarden na te leven (verlengbaar met 3 maanden).
3. VI: voorwaardelijke invrijheidsstelling: iemand die voorwaardelijk vrij mag voor het einde van
de uitgezeten straf. Een voorwaarde kan behandeling zijn.
4. VOP: vrij op proef. Geïnterneerden kunnen onder dit stelsel buiten de gevangenis behandeld
worden, mits opname in een psychiatrische dienst of ambulant.
5. In het kader van MOF-ers of VOS-ers (minderjarigen met een als Misdrijf Omschreven Feit,
of een Verontrustende Opvoedings Situatie).
6. Gedwongen opname (= niet strafrechtelijk).
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 8
,Forensische psychiatrie
7. In het kader van art. 9 bis (probatie) voor seksueel delinquenten. Betreffende personen zijn
verplicht een deskundig psychiatrisch onderzoek te ondergaan vooraleer de rechtbank
verdere uitspraak doet in hun zaak. Het gaat hier veelal om personen in het bezit van
kinderporno. Een deel van deze betrokkenen blijken na deskundig onderzoek uiteindelijk ook
pedofiele kenmerken te vertonen. De deskundige dient de rechtbank hier dan ook van op de
hoogte te brengen. Daarnaast zijn er binnen deze groep van delinquenten ook personen
waarbij het enkel om een ‘slippertje’ ging en bij wie er totaal geen interesse bestaat naar
kinderen op seksueel vlak. Deze laatste categorie behoeft dan ook niet dezelfde intensieve
behandeling als diegenen bij wie het risico op het plegen van pedofiele feiten wel groot is.
De werkdomeinen binnen de forensische psychiatrie:
• High Security instellingen (FPC’s)
• Medium Security eenheden of de FPE/FPA (forensisch psychiatrische eenheden/afdelingen)
• Low Security (ambulante begeleidingscentra of gewone psychiatrische opname afdelingen)
In Nederland wordt er gesproken over:
A. Afdelingen binnen de gevangenis, waar iedereen binnen penitentiaire context of voor een
uitspraak van de rechtbank terecht komt:
1. De Forensische Observatie- en Behandelings Afdeling (FOBA): hier komen
mensen terecht bij wie de psychiatrische diagnose onduidelijk is en met hoge
gevaar inschatting. Dit zijn de echte high security afdelingen.
2. De Intensieve Behandelafdeling (IB): hier komen mensen terecht die voordien in
de FOBA zaten en waarvan wordt verondersteld dat zij nog niet echt klaar zijn
voor een klassieke gevangenis (vergelijkbaar met een gesloten afdeling
psychiatrie, binnen penitentiaire context).
3. De Bijzondere Zorgafdeling: gedetineerden die psychiatrische begeleiding nodig
hebben (vergelijkbaar met PAAZ, maar dan in de gevangenis).
B. Instellingen/afdelingen voor personen met een door de rechtbank verplichte behandeling:
4. De TBS-kliniek (behoort tot de zwaarst beveiligde klinieken): hier komen mensen
die door justitie ‘gestoord’ verklaard werden. I.t.t. in België kent Nederland vijf
gradaties inzake de (on)toerekeningsvatbaarheid, in België geen tussengradatie.
5. De Forensisch Psychiatrische Kliniek (FPK): een volledig psychiatrisch ziekenhuis,
maar dan voor justitieel cliënteel
6. De Forensische Psychiatrische Afdeling (FPA): een afdeling in een algemeen
psychiatrisch ziekenhuis, maar specifiek voor justitieel cliënteel
7. De Forensisch Psychiatrische Polikliniek (FPP): poliklinische behandeling voor
justitieel cliënteel
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 9
, Forensische psychiatrie
H3: Deskundigenonderzoek in de forensische psychiatrie
Deskundigenonderzoeken
Een gerechtsdeskundige kan worden aangesteld door de onderzoekgerechten, de Correctionele
Rechtbank Eerste Aanleg, door de Jeugdrechtbank, het parket, de Arbeidsrechtbank, de
Politierechtbank, de Burgerlijke Rechtbank en alle beroepsinstanties hiervan.
Verder:
• In het kader van de ziektewetgeving
o Of iemand ingevolge ziekte over meer of minder dan 66% verdienvermogen beschikt.
Heel veel artsen zonder forensische achtergrond weten niet dat 66% slaat op
verdienvermogen en niet op de graad van de ziekte op zich, dus vaak attesten
‘verkeerdelijk’ ingevuld en dan verkeerd geïnterpreteerd door de rechtbank.
• Mutualiteit of RIZIV
o Indien langer dan één jaar werkonbekwaam, wordt persoon opgevolgd door RIZIV,
voorheen door mutualiteit.
o RIZIV behoort tot de FOD Volksgezondheid en gaat geschiktheid van iemand
beoordelen zonder ‘politieke kleuring’, bij mutualiteiten wel het geval.
o Indien persoon het niet eens is met beoordeling door RIZIV, kan deze naar de
Arbeidsrechtbank stappen om besluiten RIZIV aan te vechten.
• Fonds voor Beroepsziekten (FEDRIS)
o Een instelling die onderzoekt of iemand ingevolge het uitoefenen van zijn beroep een
ziekte heeft opgelopen.
o Indien ja, wordt persoon door de overheid vergoed voor de gelegen schade.
o De werkgevers moeten een bijdrage betalen in een fonds om deze beroepsziekten te
betalen.
o Patiënten worden naar een deskundige (bv. psychiater) verwezen om het bestaan
van de ziekte al dan niet te bepalen + de ernst ervan (bv. de schilderziekte)
• Medex
o Een overheidsinstelling die de ongeschiktheden bij ambtenaren nagaat
o Bij ongeval of ziekte gaat de overheid aan de ambtenaar een vergoeding uitbetalen
(= arbeidsongevallen en beroepsziekten van de privésector). Opgelopen schade dient
vastgesteld te worden door Medex.
o Binnen Medex is er ook de GGD (arbeidsongevallen militairen en politie) en het ECLG
(expertisecentrum luchtvaartgeneeskunde)
• Verzekeringsmaatschappijen
o Bv. deskundige aanstellen in kader van een afgesloten polis Gewaarborgd Inkomen,
een Groepspolis, hospitalisatieverzekering, reisongevallen verzekering,…
Gebaseerd op de cursustekst en slides van Prof. Chris Dillen 10
