2024 - 2025 omgevingsrecht
Prof. Geert Van Hoorick
,algemene informatie - omgevingsrecht en het recht
ALGEMENE INFORMATIE
Situering vak
Bestuursrecht als basis (algemeen bestuursrecht)
Omgevingsrecht als subdomein van het bijzonder bestuursrecht
→ Nu uitgegroeid tot volwaardige, aparte rechtstak
→ Maar blijft onlosmakelijk verbonden met bestuursrecht
Lesschema
In principe, tenzij anders vermeld (zie het overzicht geplaatst op Ufora):
Omgevingsrecht Bestuursrecht
- Ma: 08u30-11u30 - Vrij: 13u-17u30
- Campus Ledeganck, Auditorium 3 - Campus Coupure, Auditorium E1 Oehoe,
Blok E
Studiemateriaal
- Handboek (beschikbaar via VRG cursusdienst):
- I. OPDEBEEK, S. DE SOMER en L. TODTS, Algemeen bestuursrecht – Grondslagen en
beginselen, die Keure, 3e editie, 2024-25
- G. VAN HOORICK en L. VANDENHENDE, Omgevingsrecht in essentie, Intersentia, 3e editie,
2022
- Slides (op voorhand telkens ter beschikking via Ufora)
- Evt. aangevuld met eigen notities
- Evt. bijkomende teksten of opdrachten via Ufora (ter ondersteuning van handboek / slides)
Werkvormen
- Hoorcolleges
- On campus
- Interactie: Wooclap
- Begeleide zelfstudie
- Oefeningensessies
Beoordeling (examen)
- Bestuursrecht én omgevingsrecht
- Schriftelijk examen
- Open vragen
- Kennis, inzicht en toepassing (a.d.h.v. casusvragen)
- Belang van (rechts)bron → Wetboek!
Doelstellingen van het vak:
- verder bouwen op bestuursrecht
- omgevingsrecht: leefomgeving (ruimtelijkeordeningsrecht en milieurecht)
- materies voor allround jurist (duurzame ontwikkeling, onteigening, gewestplan, omgevingsvergunning,
…)
- teaser voor latere specialisatie
Pagina 1 van 78
,algemene informatie - omgevingsrecht en het recht
Evoluties in het vak:
- ruimtelijk bestuursrecht bestaat sinds 2005-06 als verplicht vak
- sinds 2014-15 wat meer nadruk op milieurecht, wat minder ruimtelijke ordeningsrecht → naam
omgevingsrecht
- sinds 2019-20 meer nadruk functie omgevingsrecht voor een duurzame ontwikkeling (leerlijn
duurzame ontwikkeling, wat meer beschouwend dan beschrijvend)
- sinds 2021-22 vak bestuurs- en omgevingsrecht (zonder reductie van beide vakken !)
Onderwijsmethode
- hoorcolleges
- verduidelijking bij leerstof (spreektaal vs. uitgetypte cursus/handboek), actualisering
(handboek van 2022), enkele keren een (grote) uitbreiding
- concretisering en illustratie (o.m. tonen van documentatie)
- interactie via ‘case-method’ onderwijs (met gebruik van Wooclap quizzen)
- eventueel ook (wat) zelfstudie
Evaluatie
- één schriftelijk examen voor het vak bestuurs- en omgevingsrecht (geomatica studenten: apart
schriftelijk examen, enkel omgevingsrecht uiteraard, met wat andere klemtonen)
- open vragen (m.i.v. ja/neen vragen met motivering), gebruik van wetgeving is toegelaten
- kan bij omgevingsrecht zijn: theorie; oefening; met tekst, vonnis, arrest, … (~ Wooclap
quizzen)
Hulpmiddelen
- lessen, m.i.v. Wooclap-quizzen
- vragen om uitleg (bij voorkeur niet via e-mail) (pauze les, afspraak maken of gewoon langskomen – of
bij assistent Lina.DeWitte@ugent.be)
- Handboek Omgevingsrecht in essentie 2022 (te kennen: opgegeven randnummers + slides + les),
verspreid via VRG
- slides, worden gevolgd in de les, via Ufora
- voor de bissers worden op de slides ‘grotere’ nieuwe stukken aangeduid met NIEUW 2024-25 (dit jaar
zeer beperkt)
- later voorbeeldvragen via Ufora
- opmerking: recentste versie van wetgeving …
Pagina 2 van 78
,algemene informatie - omgevingsrecht en het recht
INHOUD
algemene informatie ........................................................................................................................................ 1
1 inleiding ........................................................................................................................................... 6
1.1 omgevingsrecht en het recht ................................................................................................................. 6
2 Milieu, ruimte, beleid en recht (!!) ................................................................................................... 9
2.1 Nood aan beleid ..................................................................................................................................... 9
2.2 Streven naar een duurzame ontwikkeling ........................................................................................... 11
2.3 Evolutie in de uitwerking van wat een duurzame ontwikkeling inhoudt: ............................................ 11
2.4 Functies van het omgevingsrecht ........................................................................................................ 12
2.5 Instrumenten van het omgevingsbeleid .............................................................................................. 12
2.5.1 Instrumenten van de ruimtelijke ordening .......................................................................................... 12
2.5.2 Instrumenten van het milieuhygiënebeleid ......................................................................................... 13
2.5.3 (verder) Instrumenten van het omgevingsbeleid (NIEUW 2024-25) ................................................... 14
2.5.4 Instrumenten toegepast op autoverkeer – luchtkwaliteit/klimaat...................................................... 14
2.5.5 Instrumenten toegepast op asbest ...................................................................................................... 16
2.6 Weg van de regulering ......................................................................................................................... 17
2.6.1 (1) Verhandelbare emissierechten ....................................................................................................... 17
2.6.2 (2) Meer invloed van de rechter op het beleid .................................................................................... 19
2.6.2.1 Besluitvormingsmodel in Vlaanderen ............................................................................. 19
2.6.2.2 Negatieve vorderingen via administratiefrechtelijk contentieux ................................... 19
2.6.2.3 nu ook ‘positieve’ vorderingen via burgerlijke rechter ................................................... 20
2.6.3 (3) Beginselen van het milieubeleid ..................................................................................................... 21
2.6.3.1 Inhoud en oorsprong van de beginselen: Brundtland rapport van 1987 ........................ 21
2.6.3.2 Rechtspraak over beginselen van het milieubeleid uit DABM ....................................... 22
2.6.4 (4) Rechtsbescherming mogelijks op de helling ................................................................................... 23
2.6.4.1 (1) Relativiteitsvereiste ................................................................................................... 23
2.6.4.2 (2) Attentieplicht ............................................................................................................. 23
2.6.4.3 (3) Bestuurlijke lus .......................................................................................................... 24
2.6.4.4 (4) Legislatieve validatie .................................................................................................. 24
2.6.4.5 (5) Getrapte besluitvorming ........................................................................................... 25
3 Onteigening ................................................................................................................................... 26
3.1 Bescherming eigendom ........................................................................................................................ 26
3.2 begrip ................................................................................................................................................... 26
3.3 voorwaarden ........................................................................................................................................ 27
3.3.1 Op de wijze bij wet bepaald ................................................................................................................. 27
3.3.2 Algemeen nut en wettelijke grondslag ................................................................................................ 28
Pagina 3 van 78
,algemene informatie - omgevingsrecht en het recht
3.3.3 Voorafgaande en billijke onteigeningsvergoeding ............................................................................... 28
3.4 verloop ................................................................................................................................................. 30
3.4.1 Bestuurlijke fase ................................................................................................................................... 30
3.4.2 Gerechtelijke fase................................................................................................................................. 31
3.5 rechtsbescherming ............................................................................................................................... 31
3.5.1 Bestuurlijke fase Onteigeningsdecreet ................................................................................................ 31
3.5.2 Gerechtelijke fase................................................................................................................................. 32
3.5.3 Nog enkele specifieke instrumenten.................................................................................................... 33
3.6 eigendomsbeperkingen ........................................................................................................................ 35
3.6.1 Recht van voorkoop ............................................................................................................................. 38
3.6.1.1 sanctieregeling rechten van voorkoop ........................................................................... 38
3.6.2 Recht van voorkeur .............................................................................................................................. 39
4 vergunningen ................................................................................................................................. 40
4.1 soorten vergunningen .......................................................................................................................... 40
4.2 voorwerp omgevingsvergunning.......................................................................................................... 40
4.2.1 Stedenbouwkundige handelingen........................................................................................................ 41
4.2.2 Exploitatie ingedeelde inrichting of activiteit ...................................................................................... 44
4.2.3 Vegetatiewijzigingen ............................................................................................................................ 45
4.2.4 Kleinhandelsactiviteiten ....................................................................................................................... 45
4.3 Kenmerken en gevolgen van vergunningen ......................................................................................... 45
4.3.1 Kenmerken en gevolgen ....................................................................................................................... 45
4.4 Procedure omgevingsvergunning ........................................................................................................ 47
4.4.1 Openbaar onderzoek............................................................................................................................ 50
4.4.2 (georganiseerd) Administratief beroep ................................................................................................ 50
4.4.3 Jurisdictioneel beroep .......................................................................................................................... 51
4.4.4 Relatie: bezwaar – administratief beroep – jurisdictioneel beroep ..................................................... 51
4.4.5 belang bij het aangevoerde middel? .................................................................................................... 52
4.5 Vergunningbesluiten ............................................................................................................................ 53
4.6 Verval van omgevingsvergunningen .................................................................................................... 54
4.7 Omgevingsvergunning: beoordeling .................................................................................................... 54
4.7.1 Legaliteitsbeoordeling .......................................................................................................................... 55
4.7.2 Opportuniteitsbeoordeling .................................................................................................................. 56
5 Ruimtelijke planning en inrichting.................................................................................................. 57
5.1 Ruimtelijke ordening: VCRO ................................................................................................................. 57
5.2 Plannen van aanleg .............................................................................................................................. 57
5.2.1 Enkele belangrijke bestemmingen uit de gewestplannen ................................................................... 59
5.2.2 Afwijkingen/uitzonderingen op de stedenbouwkundige voorschriften .............................................. 59
Pagina 4 van 78
,algemene informatie - omgevingsrecht en het recht
5.3 Ruimtelijke uitvoeringsplannen ........................................................................................................... 59
5.3.1 overgangsbepalingen ........................................................................................................................... 60
5.3.2 beleidsvrijheid beperkt ........................................................................................................................ 60
5.3.2.1 Door de VCRO zelf ........................................................................................................... 60
5.3.2.2 Door andere wetgeving (dikwijls van Europese oorsprong) ........................................... 61
5.4 Rooilijnplannen .................................................................................................................................... 61
5.5 Ruimtelijke structuurplannen .............................................................................................................. 63
5.5.1 Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (1997) ....................................................................................... 63
5.5.2 Rechtspraak over de structuurplannen ................................................................................................ 64
5.6 Ruimtelijke beleidsplannen .................................................................................................................. 64
5.6.1 Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV, in procedure) ........................................................................... 65
5.7 Bouwshift ............................................................................................................................................. 66
5.7.1 Hoe bereiken? ...................................................................................................................................... 67
5.7.1.1 1/ Planologische compensatie ........................................................................................ 67
5.7.1.2 2/ Bevriezing woonreservegebieden, omzetting naar open ruimte bestemming .......... 67
5.7.1.3 3/ Wijziging van de planschaderegeling.......................................................................... 68
5.7.2 Enkele kritische bedenkingen bij de hervorming van de planschadevergoeding ................................ 69
6 extra .............................................................................................................................................. 70
6.1 hierin specialiseren in de master? ....................................................................................................... 70
6.2 Examen ................................................................................................................................................. 70
7 wooclap Omgevingsrecht ............................................................................................................... 71
7.1 mens en klimaat ................................................................................................................................... 71
7.2 klimaatzaken in België en Nederland ................................................................................................... 72
7.2.1 Belgische klimaatzaak .......................................................................................................................... 72
7.2.2 Nederlandse klimaatzaak ..................................................................................................................... 73
7.3 beginselen van het milieubeleid .......................................................................................................... 74
7.3.1 Arrest Raad voor Vergunningsbetwistingen ........................................................................................ 74
7.3.2 Arrest Raad van State ........................................................................................................................... 74
7.4 onteigening .......................................................................................................................................... 75
7.5 begrippen onteigening, quasi-onteigening, eigendomsbeperkingen, recht van voorkoop en recht van
voorkeur ............................................................................................................................................... 76
7.6 omevingsvergunning ingedeelde inrichting ......................................................................................... 77
7.7 omgevingsvergunning: stedenbouwkundige handelingen .................................................................. 78
Pagina 5 van 78
,inleiding - omgevingsrecht en het recht
1 INLEIDING
INLEIDING en HOOFDSTUK 1
Leerstof: slides + les
+ wat betreft handboek:
- rechtenstudenten: enkel randnummers 8, 9, 10 uit handboek
- geomaticastudenten: alles
1.1 OMGEVINGSRECHT EN HET RECHT
Omgevingsrecht: situering in het recht
- vooral bestuursrecht maar niet alleen: dwarsdoorsnede van het recht
- vergunningsplicht om te bouwen enz., aansprakelijkheid voor milieuschade, ecofiscaliteit, …
- toenemende invloed op het privaatrecht
- bv. bodemattest bij verkoop van een onroerend goed
Omgevingsrecht
= milieurecht en ruimtelijk bestuurs-/ordeningsrecht
milieubeleid ruimtelijke ordening
Milieuhygiëne = beleid met betrekking tot het ontplooien van
- = bestrijding van verontreiniging en menselijke activiteit op de grond
vervuiling - bestemming van ruimte
Milieubeheer - toekenning van functies van gebieden, zoals
- = beheer natuurlijke rijkdommen wonen, landbouw, industrie
- bodem, water, enz.
natuurbehoud
- = behoud natuurgebieden, wilde flora en
fauna
beleid inzake onroerend erfgoed
- monumenten, enz.
Energierecht
= regulering m.b.t. productie, transport, verbruik van energie
- gaan we het niet over hebben
- wel veel raakvlakken met milieubeleid
Ontwikkeling van het milieurecht en ruimtelijke ordeningsrecht in België
- Al heel lang wetgeving hieromtrent
- Al in de middeleeuwen regelingen: niet vuil in rivier gooien want mensen wassen hier hun
kleren
- Napoleontische tijd: decreten
- ad hoc benadering in het ‘milieubeleid’: exploitatievergunning, …
- sectorale benadering in milieubeleid vanaf 1970: aparte wetten voor verschillende
milieucompartimenten
- = je deelt het milieu op in compartimenten en daarvoor gaat men allemaal aparte wetgeving
creëren.
- oppervlaktewater, lucht, bodem, grondwater, afval, natuur, …
- niet doeltreffend & slechte handhaving
Pagina 6 van 78
,inleiding - omgevingsrecht en het recht
- begin van systematische benadering, maar liet aan de wensen over
- ruimtelijke ordening ook apart: begin met Stedenbouwwet van 1962
- bouwvergunning, planning
- staatshervorming: grotendeels gewestelijke bevoegdheid
- Milieubeleid sterk internationaal en Europees beïnvloed (luchtkwaliteit, natuur, klimaat, …) maar niet
de ruimtelijke ordening (dat is geen EU bevoegdheid)
- Meer en meer mondiale problemen i.p.v. regionale problemen
- DUS: andere soort aanpak nodig!
- → Onderzoek wijst uit: 90 % van de milieumaatregelen wordt internationaal of door de EU
beïnvloed; 70 % van de milieumaatregelen wordt door EU beïnvloed
tendens naar integratie en codificatie in het milieurecht sinds eind jaren 1980, bv. in Vlaanderen:
- integratie van exploitatie- en lozingsvergunning in milieuvergunning in 1985
- heel belangrijk moment
- milieuvergunning bestond naast bouwvergunning en om gebouwen op te richten had je beide
nodig → beter dan 15 vergunningen zoals voorheen
- invloed werkstukken van professoren
- → Decreet algemene bepalingen milieubeleid (DABM) in 1995 (systematisch opgebouwd)
tendens naar integratie en codificatie in het milieurecht en ruimtelijke ordeningsrecht sinds begin 21e eeuw,
bv. in Vlaanderen
- integratie van stedenbouwkundige en milieuvergunning in omgevingsvergunning in 2014
- I.p.v. 2 vergunningen nu 1 vergunning voor bouw en milieu: omgevingsvergunning
- nieuwe term overgewaaid uit Nederland: omgevingsrecht omvat milieurecht en ruimtelijke
ordeningsrecht
- in andere talen vaak maar één woord voor milieu en omgeving
- bv. Engels: ‘environment’
terugdringen van administratieve lasten staat ook centraal
- fancy termen: ‘smarter regulation’ , ‘better regulation’, ‘fitness check’
- gevaar: sommigen willen onder dit mom milieubeleid afzwakken
recent groene ambities EU: Green Deal, klimaatneutraal tegen 2050, …
Milieurecht en ruimtelijke ordeningsrecht als vakgebied
- Jonge rechtstakken waarbij instrumentele functie van het recht centraal staat
- recht als middel om een beleid te voeren
- Eigen systematiek en instrumenten
- beginselen, kwaliteitsnormen, emissienormen, productnormen, afstandsregels, …
- Belangrijk voor welzijn en voor economie
- Belangrijk deel van het bestuursrecht voor de rechtspraktijk
- bv. in Vlaanderen
- Handboeken/Boeken
- o.m. jaarlijks Milieuzakboekje, Zakboekje Ruimtelijke ordening
- Tijdschriften
- TMR, TROS, MER, TOO, STORM
Bevoegdheidsverdeling: gewesten bevoegd behalve voor …
Pagina 7 van 78
,inleiding - omgevingsrecht en het recht
Administratieve organisatie
Enkele dingen uit (algemeen) bestuursrecht om goed te onthouden
- Formele vs. materiële motivering bij individuele besluiten
- In de beslissing zelf – in het dossier volstaat
- Rechtsbescherming tegen besluiten
- Administratief beroep vs. jurisdictioneel beroep
- Bij overheid – bij rechter
- Legaliteits- en opportuniteitstoetsing – alleen legaliteitstoetsing
- Nieuwe beslissing door beroepsinstantie – in geval van vernietiging moet de overheid een
nieuwe beslissing nemen
- Jurisdictioneel beroep
- Bij Raad van State
- Tenzij wet- of decreetgever ander rechtscollege bevoegd maakt
- vaak: de Raad voor Vergunningsbetwistingen
- in dat geval is de Raad van State cassatierechter
Exceptie van onwettigheid art. 159 Gw
- rechter laat onwettige besluiten buiten toepassing
- Raad van State: enkel onwettige verordenende besluiten …
Pagina 8 van 78
, Milieu, ruimte, beleid en recht (!!) - Nood aan beleid
2 MILIEU, RUIMTE, BELEID EN RECHT (!!)
HOOFDSTUK 2: Ook deels bestuursrecht, maar komt in deze les!!
- Leerstof: slides + les + wat betreft handboek: alles
- voor geomaticastudenten: zeer belangrijk hoofdstuk
2.1 NOOD AAN BELEID
Toenemende aantasting van het milieu
- Industrie, schaalvergroting landbouw, gebruik bestrijdingsmiddelen, bevolkingsexplosie → negatieve
invloed
- Natuur gaat zeer sterk achteruit
- Beleid is beter geworden dan in 20e eeuw
Nadelig juridisch statuut van het milieu: hoe komt het nu dat de mens zo een mestbevuiler is? Tragedy of the
commons
- herdersgemeenschap die leeft van schapenteelt, ze laten de schapen grazen en de winsten zijn voor
herders apart. Bepaalde herder laat schaap meer grazen, en op den duur doen ze dat allemaal →
teveel schapen en gemeenschappelijke weidegrond verderft → schapenteelt en gemeenschap van
herders gaat verloren
- gedachtegang: gewin van bepaalde actie is voor jou, nadeel van de actie is voor de
gemeenschap.
- Referentie naar onze samenleving: weide verwijst naar onze grond die we kopen, we willen er
alleen maar op bouwen maar die grond is meer waard dan dat.
- Bv. duinen: wordt alsmaar lelijker, het nadeel dat daar wordt gebouwd is voor de
gemeenschap dat een slechter uitzicht heeft en dat is niet iets wat je in geld uitdrukt dus men
gaat zijn gedrag niet wijzigen.
- Tegenstanders: “mens is ethischer” maar dit is globaal gezien niet het geval
- Hoe staat het recht daartegenover? Illustratie in privaatrecht
- art. 544 en 714 oud BW
- “eigendom is het recht om op de meest volstrekte wijze over een zaak te beschikken,
mits het niet tegenstrijdig is met de verordeningen die de overheid oplegt”
- er zijn ook goederen die voor iedereen zijn (lucht) en iedereen gebruikt hoe hij wilt.
- Carte blanche: verantwoordelijkheid voor milieu uitsluitend bij overheid
- NUANCE: nieuw BW brengt verbetering → men wil “tragedy of the commons” tegenhouden
- art. 3.50 nieuw BW: niet meer “op de meest volstrekte wijze”
- art. 3.43 nieuw BW: gebruik van gemene goederen “in het algemeen belang, met inbegrip van
het belang van toekomstige generaties”
- art. 3.39 nieuw BW: “dieren hebben een gevoelsvermogen en hebben biologische noden”
- in werking sinds 1 september 2021
→ Milieubeleid, ruimtelijke ordening, … zijn nodig
Legitimatie voor het omgevingsbeleid
- art. 3.50 en 3.43 (en 3.39) BW verwijzen naar regulerend optreden van de overheid t.a.v. eigendom,
gemene zaken en dieren
- art. 23, 4° Gw.: recht op bescherming gezond leefmilieu (als sociaaleconomisch grondrecht)
- art. 7bis Gw.: streven naar een duurzame ontwikkeling
- onze democratische rechtsstaat is een sociale verzorgingsstaat
Pagina 9 van 78
