SAMENVATTING
RECHT EN
CRIMINOLOGIE ’23-‘24
Prof. Els Dumortier
Rayna Denooze
,Inhoudsopgave
Module 1: basisbeginselen van het straf(proces)recht..................................................3
1. Strafrecht is publiek recht, geen privaat recht.............................................4
1.1. Publiek v.s. privaat................................................................................................... 4
1.2. 2 takken van het publieke strafrecht........................................................................4
1.3. Strafrecht moet legaal zijn.......................................................................................5
1.4. 4 gevolgen van het legaliteitsbeginsel.....................................................................6
1.5. Straf is lijden ter vergelding van schuld = ‘leedtoevoegig’.......................................8
1.6. Strafrecht is ‘straf’ en ‘recht’ tegelijkertijd...............................................................9
1.7. Oefeningen............................................................................................................. 10
2. Definitie en (constitutionele) finaliteit van het strafproces.........................12
2.1. Dubbele finaliteit strafprocesrecht.........................................................................12
2.2. Het verloop van het strafproces in 2 fasen.............................................................13
2.3. Schema strafprocedure..........................................................................................14
2.4. Actoren................................................................................................................... 16
2.1. Oefeningen............................................................................................................. 21
Module 2: Historisch perspectief.................................................................................23
3. Historisch en strafrechtstheoretisch..........................................................23
3.1. De Oudheid............................................................................................................ 23
3.2. Het Romeinse (straf)recht......................................................................................24
3.3. Vroegere Middeleeuwen......................................................................................... 24
3.4. Late Middeleeuwen................................................................................................. 25
3.4.1. De ontwikkeling van de inquisitierechtbanken zorgt voor 4 gevolgen..............27
3.4.2. *Folteren en bekennen.....................................................................................27
3.4.3. Openbare, ongelijke, wrede & vernederende lijfstraffen...................................27
3.4.4. De opkomst van het constitutionalisme en het parlementarisme.....................28
3.4.5. The Bill of Rights (Engeland).............................................................................29
3.5. De Nieuwe of Vroegmoderne tijd............................................................................30
3.6. De Verlichting......................................................................................................... 31
3.6.1. Joseph II (Oostenrijk) - Verlicht despotisme......................................................32
3.6.2. Cesare Beccaria................................................................................................ 32
3.6.3. Immanuel Kant................................................................................................. 32
3.6.4. Charles de Montesquieu...................................................................................33
3.6.5. Aristoteles........................................................................................................ 33
3.6.6. Jean Jacques Rousseau.....................................................................................34
3.6.7. John Locke........................................................................................................ 35
3.7. Focus op de eerste grondwet.................................................................................36
3.7.1. Checks & balances............................................................................................ 37
3.7.2. Supreme court (Roe v Wade, 2022)..................................................................37
1
, 3.7.3. First Amendment (Bill of rights)........................................................................38
3.7.4. Second Amendment......................................................................................... 38
3.7.5. Fourth Amendment........................................................................................... 38
3.7.6. Fifth Amendment.............................................................................................. 39
3.7.7. Sixht Amendment............................................................................................. 39
3.7.8. Eight Amendment............................................................................................. 39
3.8. Slavernij en de Amerikaanse Grondwet..................................................................40
4. Strafrechtstheoretisch perspectief: Het constitutioneel strafrecht in crisis. 41
4.1. Van Frans revolutionair strafrecht naar de wetboeken van Keizer Napoleon, naar
het Belgische klassieke strafrecht.................................................................................41
4.1.1. Napoleontische codificatiegolf..........................................................................42
4.1.2. Klassiek strafrecht............................................................................................ 43
4.2. Totalitarisme: crisis van het strafrecht...................................................................44
4.2.1. Sociaal Verweer................................................................................................ 44
4.2.2. *Het “Joodse Vraagstuk”...................................................................................46
4.3. Reacties op de tweede wereldoorlog......................................................................47
4.3.1. Internationalisering van het constitutionele (straf)recht...................................47
4.3.2. Nieuw Sociaal Verweer.....................................................................................50
Module 3: Europees mensenrechtelijk perspectief......................................................52
5. De Europees grondwettelijke verankering van het straf(proces)recht.........52
5.1. Historisch perspectief GW......................................................................................52
5.2. Functies “GW”: democratische rechtstaat als ultieme doelstelling (3
overkoepelende functies).............................................................................................. 53
5.3. Gw: materiële en formele “verankering”................................................................53
5.4. Terminologie.......................................................................................................... 54
5.5. Grond- en mensenrechten......................................................................................55
5.6. Het codificeren van grondrechten?.........................................................................57
5.7. Hoe de grondwet de grondrechten formeel beschermt..........................................58
5.8. Belang van mensenrechten....................................................................................59
5.9. Waarom een Raad van Europa en een Europees Verdrag voor de Rechten van de
Mens?............................................................................................................................ 60
5.9.1. Internationalisering van het (straf)recht en de grondrechten...........................60
5.9.2. Europese Unie.................................................................................................. 61
5.10. Inhoud EVRM?....................................................................................................... 63
5.10.1. Art. 15: Afwijking in geval van noodtoestand..................................................63
5.10.2. Lees art. 8, 9, 10 en 11 EVRM.........................................................................64
5.11. Impact case-law................................................................................................... 65
5.12. Impact mensenrechten op:...................................................................................65
5.12.1. Oefening 1...................................................................................................... 67
5.13. Straffen strijdig met EVRM....................................................................................67
5.13.1. Oefening 2...................................................................................................... 69
5.13.2. Oefening 3...................................................................................................... 69
5.13.3. Oefening 4...................................................................................................... 71
2
, 5.14. Gouvernement des juges/judicial activism...........................................................72
Module 4: Belgisch constitutioneel perspectief...........................................................74
6. De Europees grondwettelijke verankering van het straf(proces)recht.........74
6.1. Ontstaan Belgische GW en fundamentele wijzigingen............................................74
6.1.1. Historisch.......................................................................................................... 74
6.1.2. Ontstaan Belgische GW....................................................................................75
6.1.3. pragmatisch conservatief.................................................................................75
6.1.4. Grote GW-wijzigingen.......................................................................................75
6.1.5. Materiële & formele GW....................................................................................76
6.2. Formele grondwet.................................................................................................. 76
6.2.1. Formele grondwet (België)..............................................................................76
6.2.2. Herziening van de Grondwet...........................................................................77
6.3. Materiële grondwet & het ‘constitutionele straf(proces)recht’................................78
6.4. Scheiding der machten........................................................................................... 78
6.4.1. Gevolgen scheiding der machten voor strafrecht.............................................79
6.4.2. Scheiding der machten, bevoegdheidsverdeling in België… en het strafrecht. 79
6.4.3. Onafhankelijkheid rechterlijke macht...............................................................80
6.4.4. RM & principes ter bescherming van de burgers..............................................80
6.5. Rechten & vrijheden van burgers...........................................................................81
6.5.1. Grondwettelijke verankering SR: rechten en vrijheden van burgers.................81
6.5.2. Politieke en persmisdrijven...............................................................................84
6.5.3. Trapsgewijze verantwoordelijkheid (art. 25).....................................................85
6.6. Ontstaan van get grondwettelijk Hof & de constitutionele toetsing........................86
6.6.1. Historiek constitutionele toetsing.....................................................................86
6.6.2. Van Arbitragehof naar Grondwettelijk Hof........................................................87
6.6.3. Bevoegdheid Grondwettelijk Hof......................................................................88
6.6.4. Samenstelling Grondwettelijk Hof.....................................................................89
6.6.5. Procedures Grondwettelijk Hof.........................................................................89
6.6.6. Beperking grondrechten in Belgische GW.........................................................90
6.6.7. Artikel 53 van het EVRM...................................................................................91
6.6.8. Voorbeeld artikel 53 EVRM...............................................................................92
6.6.9. Andere vormen van constitutionele toetsing in België......................................94
6.7. De bevoegdheidsverdeling inzake materieel en formeel strafrecht........................95
6.7.1. De zes staashervormingen...............................................................................95
6.7.2. Bijzondere Meerderheidswetten: wat en waarom?...........................................98
6.7.3. De zes beleidsniveaus in België en het verschil tussen strafrechtelijke en
bestuurlijke handhaving........................................................................................... 100
6.8. Oefeningen........................................................................................................... 107
MODULE 1: BASISBEGINSELEN VAN HET STRAF(PROCES)RECHT
3
,1. STRAFRECHT IS PUBLIEK RECHT, GEEN PRIVAAT RECHT
1.1. PUBLIEK V.S. PRIVAAT
Publiekrecht = regelt de verhouding tussen de burger en de overheid (overheidsrecht)
- Staat in voor het algemeen belang
- De regels van het publiek recht zijn van openbare orde/dwingend recht men
kan er niet van afwijken
- Heeft een ongelijke relatie tussen burger en overheid: de overheid heeft veel meer
macht dan de burger, als burger kunt u zich daar niet tegen verzetten
o Vb. Als de overheid een treinspoor wil laten zetten, en je juist op deze
plaats een chalet hebt, dan gaat de overheid u onteigenen, gaat daar voor
een vergoeding betalen, maar je kunt je daar niet tegen verzetten. Dat
heeft te maken met het algemeen belang dat eerst gaat
- Vb. strafrecht, fiscaal recht, bestuursrecht, …
Privaatrecht = regelt de verhouding tussen burgers onderling met als doel de private
belangen van het individu te regelen
- De regels van het privaat recht zijn van aanvullend recht, ze dienen als
leidraad en komen alleen in actie als burgers onderling in een conflict
belanden, dan zal de rechter a.d.h.v. het privaat recht het conflict
oplossen
o Vb. Als je een fiets hebt en je wilt die verkopen, en je slaagt erin
om die te verkopen voor dubbel de prijs die je betaald hebt, dan
is dat prima voor jou. Het is privaat, je mag dat zelf regelen.
- Vb. burgerlijk recht, contractenrecht, verzekeringsrecht, …
Voorbeeld: casus Reuzegom v.s. Kannibaal van Rotenburg
Zowel bij de zaak van Sanda Dia, waarbij hij vrijwillig heeft meegedaan aan de doop, als het
slachtoffer van de Kannibaal van Rotenburg die zelf naar die dader is gestapt met de boodschap dat
die dood wil is het argument “ja, maar het slachtoffer heeft zelf toegestemd om mee te doen.”
niet geldig
1.2. 2 TAKKEN VAN HET PUBLIEKE STRAFRECHT
4
, Materieel strafrecht Formeel strafrecht
Het geheel der rechtsregels Is het geheel der
waardoor bepaalde rechtsregels betreffende de
Definitie gedragingen strabaar opsporing, vervolging en
worden gesteld en de berechting van personen
straffen die daarop volgen die ervan worden verdacht
een misdrijf te hebben
gepleegd
Het vastleggen van Instrument om de waarheid
essentiële waarden en vinden en de straf geven
Doel inhoudelijke aan de schuldige dader; en
vanzelfsprekendheden van het moet de burgers
de samenleving beschermen tegen de
overheid
De gehele bevolking De actoren van het
strafrecht (overheid, politie,
Doelgoep parket, rechters)
Rechtsregels die bepaalde Bevat procedureregels om
gedragingen uitdrukkelijk het materieel strafrecht te
strabaar stellen; ook kunnen realiseren in de
Inhoud strafrechtelijke praktijk en om de waarheid
verantwoordelijkheid, te vinden met respect voor
beginselen over poging, de Grondwet
deelneming,
rechtvaardiging, etc.
Straf (gevangenisstraf, Sanctie (nietigheid,
geldboete, etc.) onrechtmatig bewijs,
Sanctie onontvankelijke
strafvordering, ...)
1.3. STRAFRECHT MOET LEGAAL ZIJN
Wat is strafbaar gedrag?
1. Menselijk gedrag: hoe we ons gedragen
wordt bepaald door sociale normen en
gedragsregels die we bij de opvoeding
aangeleerd krijgen. Bv. hoesten, stappen,
praten, …
2. Afwijkend gedrag: gedrag dat afwijkt van
de norm. Dit is geen strabaar gedrag maar
het wordt niet als normaal gezien. Bv. luid
zingen in de les
3. Onwettig gedrag: gedrag dat in principe
tegen de wet ingaat, maar dat hoeft geen
strabaar gedrag te zijn. Bv. kot niet betalen
vrederechter
4. Strabaar gedrag: gedrag dat in principe
tegen wet gaat en dat strabaar is gesteld.
5
,Normen en strafrecht:
Gedragsregels: opvoeding van thuis uit
Rechtsregels: is elke juridische regel die iets regelt
of afdwingbaar maakt. bv. Je moet belastingen betalen
‘Straf’rechtsregels: specifiek een rechtsregel binnen het strafrecht,
die bepaalt welk gedrag strafbaar is en welke straf daarop staat,
zoals regels tegen diefstal of geweld. Dus een rechtstregel
die ook in het strafrecht is opgenomen.
Bv. Stelen
Strafrecht is een normhandhaven recht:
Strafrecht zijn geen expliciete normen zoals ‘je mag niet stelen’ maar wel een duidelijke
omschrijving in de wet van
- Normoverschrijdend gedrag
= delictsomschrijving, strabaarstelling of incriminatie; welk gedrag men niet mag
stellen
o Hij die een zaak die hem niet toebehoort, bedrieglijk wegneemt, is schuldig
aan diefstal
- Straf
Bv. Diefstallen worden gestraft met gevangenisstraf van een maand tot vijf jaar en
met een geldboete van 26 euro tot 500 euro.
1.4. 4 GEVOLGEN VAN HET LEGALITEITSBEGINSEL
1. Niet-retroactiviteit van de strafwet
- De strafwet heeft nooit een terugwerkende kracht. Het kan nooit gelden voor het
verleden, alleen voor de toekomst. Dit garandeert de rechtszekerheid voor de
burgers en de bescherming van de burgers tegen de overheid.
2. Wetgevende macht beslist
- Wetgever de parlementen (o.a. volksvertegenwoordigers (vanuit democratische
invalshoek) zij bepalen welk gedrag strafbaar is en welke straffen
-
- NIET uitvoerende macht: niet de regering, niet de ministers, niet de koning – ze
mogen wel een aanvraag indienen bij het parlement
- NIET rechterlijke macht: de rechters gaan de wet moeten toepassen, maar
bepalen zelf niet welk gedrag strafbaar is
-
- VERBOD op analoge interpretatie : de rechters moeten de strafwet strikt
interpreteren, enkel wat er staat is strafbaar
o Bv. Rechter zegt: ‘als we de Holocaust niet mogen ontkennen, dan COVID ook
niet’ FOUT!
6
,3. Wet als enige bron van het Belgische straf(proces)recht
Belgische Grondwet
- Is de basisnorm van onze maatschappij
- In de Grondwet staan er belangrijke rechten en vrijheden van burgers die de
overheid moet respecteren (bv. scheiding der machten)
Wet
- Strafwetboek en Wetboek van strafvordering
- Complementaire en bijzondere wetten
- Ook: decreten & ordonnanties zijn wetskrachtige bronnen
Internationale & Europese verdragen & regelgeving
- Er moet ook rekening gehouden worden met het internaTonaal en Europees recht, aangezien België
ook lid is van de EU en andere internationale instanties (bv. mensenrechten)
Uitzondering (strafvordering)
- In de loop der tijd heeft het parket een aantal praktijken uitgebouwd praetoiriaanse prakijken =
gewoontes die ontstaan zijn
o Bv. het parket seponeert veel zaken
- Ministeriele richtlijnen = richtlijnen die de politie en parketmagistraten krijgen van de de minister van
justitie en/of van de minister van binnenlandse zaken
4. Is geen strafrecht, omdat de wet het zegt
Het is de wet dat bepaald wat strafrecht is en wat niet.
Migratiebeleid
- De aanpak van migratie toont veel overlappingen met de aanpak van misdrijven
= crimigratie
- Als je verdacht wordt van een misdrijf, dan is het de overheid die moet aantonen
dat je dat misdrijf gepleegd hebt, de overheid heeft de bewijslast. Bij migratie is
het andersom, die vluchtelingen die aankomen moeten aantonen dat ze
aanspraak maken op statuut van vluchteling om hier te kunnen blijven
- Sancties zoals deportatie en de gesloten centra worden dus niet als straffen
gezien
Jeugdrecht
- Jongeren onder de 18 jaar die jeugddelicten plegen, die komen niet in het
klassieke strafrecht terecht, ook al worden de zogenaamde maatregelen die de
jeugdrechter treft sancties genoemd.
- Die sancties zijn geen strafrechtelijke straffen in de juridische zin van het woord.
Dat is van belang want jongeren maken dus geen aanspraak op dezelfde
strafrechtelijke procesregels als bij volwassenen
GAS en administraTeve handhaving
- De Gemeentelijke AdministraTeve SancTes (GAS) is geen deel van het strafrecht.
In die GAS-wetgeving is dat geen rechter die dat gaat opleggen, dat is de
sanctionerende ambtenaar van de beweging die dat gaat opleggen.
7
, - Er zijn wel linken naar het strafrecht: je kunt beroep aantekenen tegen een
administratieve geldboete, dan kom je bij de politierechtbank terecht en krijgt dat
wel een strafrechtelijk karakter.
1.5. STRAF IS LIJDEN TER VERGELDING VAN SCHULD =
‘LEEDTOEVOEGIG’
De essentie van de straf bestaat uit lijden en leedtoevoeging: schending van een
strafrechtsregel negatieve reactie = straf
Nietzsche
- Filosoof uit de 2de helft van de 19e eeuw
- Een straf heeft 2 functies:
o Het zorgt voor een soort vergelding: de dader mag er niet zomaar met
wegkomen
o Het is een nieuwe vorm om schendingen van de gemeenschapsnormen
tegen te gaan door normbevestiging
- Speciale preventie: voor de dader om te voorkopmen dat hij het nog eens doet
- Algemene preventie: door de straffen duidelijk te stellen wilt men voorkomen
dat de mij deviant gedrag gaat stellen
Leedtoevoeging om de essentiële normen te handhaven
- Het strafrecht als noodzakelijk kwaad die leedtoevoeging wordt gezien als
noodzakelijk om de essentiële normen van de samenleving te handhaven
- Het strafrecht als “legitiem geweld” om normconform gedrag af te dwingen,
enkel wanneer het nodig is
- Om de burgers dus te beschermen is er nood aan:
o Subsidiariteitsbeginsel
= het strafrecht enkel toepassen als het echt nodig is (als er essentiële
normen worden geschonden)
Bestanddelen misdrijf
- Materieel element = de uiterlijke vorm van het misdrijf moet aanwezig zijn.
o Bv. er is alleen sprake van een doodslag als er een dode is
- Moreel element = de schuldvorm van het misdrijf, “wetens en willens” een
misdrijf plegen
o Bv. er is geen sprake over een misdrijf als het onder dwang werd gepleegd
8
, Strafrecht is ‘legitiem geweld’
Legitimiteit = het gedrag wordt door de burgers gezien als aanvaardbaar gedrag
Bv. Identiteitscontrole (stop&search) legitiem? Grondige reden?
Bv. In USA een zwarte man op de grond duwen en stikken legitiem? Grondige reden?
Dus belang wanneer er contact is tussen burger en gezaghebber:
- Voice/stem burger: bv. Als agent ID vraagt, moet de burger de mogelijkheid
hebben om te vragen ‘waarvoor’
- Neutraal, transparant, accountable (in overeenstemming met wet): de agent
zou uitleg moeten geven over waarom hij iets doet
- “Dignity” en respect
- Vertrouwen (in motieven): burger moet de indruk hebben dat de politie ‘nuttig’
bezig is, in functie van mij
Diverse functies van de straf, vandaag
- Vergelding
- Generale preventie
- Speciale preventie
- Herstel van de schade bij het slachtoffer
- Resocialisatie van de dader
- Neutralisering van de dader
1.6. STRAFRECHT IS ‘STRAF’ EN ‘RECHT’ TEGELIJKERTIJD
Paradox: schuldige burgers gestraft worden door strafwet en onschuldige burgers
beschermt worden tegen strafwet
Vrouwe justitia:
- Zwaard straffen en lijden
- Blinddoek gelijke manier van straffen
- Balans nood aan evenwicht tussen de rechtsbeschermende en instrumentele
functies van het strafrecht
9