1
PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT
HOOFDSTUK 1: INLEIDING TOT DE CURSUS
TER INLEIDING: ENKELE ILLUSTRATIES
STRAFFEN IN VERGELIJKEND EN HISTORISCH PERSPECTIEF
Cijfers afkomstig van Noorse criminoloog Nils Christie, naar aanleiding van lezing op
19 november 2002 te Londen: een detentieratio wordt geïntroduceerd bij de
bevolking van de gevangenispopulatie, het is een cijfer dat het aantal
gedetineerden per 100.000 inwoners uitdrukt. Een voorbeeld: 709 gedetineerden
per 100.000 inwoners.
Christie gaat in op de ontwikkeling van de vrijheidsberovende straf en dus ook de
detentieratios die eraan verbonden zijn. Een interessante vaststelling: over de hele
wereld zijn deze detentieratios anders. 709 = USA, 35 = IJsland, waarom sluiten de
Amerikanen 20x zoveel mensen op in vergelijking met de IJslanders? 138 heeft
betrekking op Engeland en Wales, hij heeft deze apart gezet omdat het een
voornamelijk Engels publiek was waar hij de lezing gaf. België zat in de band van 70-90
gedetineerden, maar ondertussen zitten we al
over de 100 gedetineerden. In ons land zijn er
nu ongeveer 12.000 gedetineerden.
Hoe komt het dat in de ene samenleving er
meer mensen worden opgesloten in vergelijking
met andere samenlevingen? Dit heeft niets te
maken met de criminaliteit dat er speelt, maar
de band tussen straf en criminaliteit speelt wel
een rol: straf en criminaliteit zijn niet verbonden
als een Siamese tweeling, straf is geen
natuurlijke reactie op criminaliteit. De
ontwikkeling van de straf is aan bepaalde dynamieken onderworpen die je niet kan terugvoeren
tot criminaliteit, dit lijkt vanzelfsprekend maar dat is niet het geval!
Samenlevingen gaan op verschillende manieren om met straffen, we
zien straffen ontstaan en straffen verdwijnen.
Des te donkerder de kleur op het kaartje, des te hoger de
detentieratio! In West-Europa ligt de detentieratio lager dan in Oost-
Europa. West-Europa gebruikt dus minder vrijheidsberovende straffen
in vergelijking met Oost-Europa. Waarom zijn de Russen zoveel
happiger om mensen op te sluiten dan de Noren of Finnen?
We zien ook een groot verschil tussen de buurlanden Canada en Verenigde Staten: de USA
(+700) is strenger dan Canada (117): waarom is de doodstraf nog zo prominent aanwezig in de
USA?
Ook in de VS zelf zien we grote verschillen: in het zuiden wordt er harder gestraft dan in het
Noorden van het land. De detentieratio bedraagt in het zuiden meer dan 1000. Er zijn hier
grotere (neven)effecten van, mensen worden meer met criminaliteit en straffen geconfronteerd.
Mass inprisonment: er wordt gereflecteerd richting een samenleving die gretig gebruik maakt
van vrijheidsberovende straffen
Er zijn verschillende vormen van straf doorheen de geschiedenis, we zien verschillende soorten
gevangenissen
o Leuven Centraal: stervormige gevangenis waar vanuit het centrum zicht is op elke
vleugel, Dupétiaux is de grondlegger van dit soort gevangenissen in België, het idee
hierbij is dat de afzondering een proces zou stimuleren van morele verbetering omdat je
,2
wordt afgezonderd van slechte invloeden en enkel in contact komt met de
aalmoezenier/onderwijzer/directeur, de boodschap die dit soort gevangenissen uitzendt
is dat je er wordt aan herinnerd waar het kwaad zich bevindt en wat je riskeert indien je
over de schreef gaat
o Hasselt: het compleet tegenovergestelde van Leuven, het lijkt niet eens op een
gevangenis, het gebouw wordt zogezegd anoniem, het idee is nog steeds hetzelfde (=
vrijheidsberoving) maar hoe dit wordt ingevuld en de zichtbaarheid in de samenleving is
geheel anders! Deze gevangenis ligt niet ingebed in het stadweefsel maar ligt aan de
buitenrand van de stad en worden dus uit het beeld teruggetrokken
(= privatisering van de straf: hoe bepaalde activiteiten verstopt worden aan het
publieke oog)
Strip over Spiderman: Spiderman wordt opgepakt en krijgt een armband om, die het toelaat om
Spiderman te lokaliseren en zal gevolgd worden via de armband de strip was inspiratie voor
elektronisch toezicht waarmee geëxperimenteerd werd in de jaren 60
o Elektronisch toezicht: ongeveer 2000 enkelbanden zijn op dit moment operationeel in
Vlaanderen (in vergelijking met gevangenisplaatsen is dit heel veel want er zijn
gemiddeld 300-400 plaatsen in cellen!)
o Een virtuele gevangenis die door middel van technologie de vrijheid beperkt
o Radiofrequentietechnologie = meeste enkelbanden (zones), GPS-technologie = minder
enkelbanden
o Het doel van deze straf wordt niet altijd verwezenlijkt, Paris Hilton en Lindsay Lohan
verbergen hun enkelband niet en lijken ook geen echt leed te hebben bij deze straf, er
zijn dus neveneffecten en de beleving is anders van persoon tot persoon (in dit geval een
aantrekkingskracht naar aandacht)
Doodstraf is een belangrijke straf historisch gezien: de act zelf kan op verschillende manieren
gebeuren
o Kruiziging, brandstapel, via een dodelijke injectie
Herstelrechtelijk model: via bemiddeling of groepsoverleg met de feiten geconfronteerd worden
om te zien of er een proces van herstel mogelijk is
DEBAT OVER DE STRAF
Artikel met betrekking tot naaktfouilles: controlemaatregel die geregeld wordt in de basiswet
gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden van 2005 (in 2007 in werking gesteld),
deze ingrijpende maatregel brengt veel discussies met zich mee door het karakter van naakt
zijn, je moet je uitkleden om gefouilleerd te worden zodat de holtes van het lichaam zichtbaar
zijn om bv. drugs en wapens te kunnen onderscheppen, de orde en veiligheid van de instelling
wordt gevrijwaard op deze manier (zorgt voor spanning tussen veiligheid van instelling en
waardigheid van het individu)
o Een naaktfouille moet gemotiveerd worden door de gevangenisdirecteur
o De nieuwe regels van 2005 leiden ertoe dat er meer smokkelwaar binnenkomt, minister
van justitie Annemie Turtelboom komt in 2013 in een spanning terecht en komt met een
oplossing: de fouille wordt systematisch gemaakt, er is niet langer een individuele
beslissing van de gevangenisdirecteur nodig en op deze manier kan er dus sneller
worden overgegaan tot een naaktfouille maar dit betekent dat meer gedetineerden aan
dergelijke controlemaatregelen worden onderworpen dus er komt kritiek op deze regel
omdat ze in strijd is met artikel 3 EVRM: fouilles kunnen en zijn een legitieme controle
maar gelet op het ingrijpende karakter deze individuele risicoanalyse wel nodig is. Het
Grondwettelijk Hof stelt deze automatische naaktfouilles ter discussie. De spanning in
dergelijke instellingen wordt blootgesteld.
Artikel met betrekking tot troost zoeken bij doodrijder naar aanleiding van dodelijk ongeval:
vormen van bemiddeling zijn recentelijk geïntroduceerd in ons strafrechtsbedeling, hoe kan het
perspectief van het slachtoffer een plaats krijgen in de reactie op misdrijven en overtredingen
die zich stellen?
,3
o Vaststelling: hier zie je hoe het slachtoffer prominenter aanwezig is, hoe deze figuur er
ook voor zocht dat er op andere manieren wordt gezocht naar het afdoen van
intermenselijke situaties waardoor er nieuwe doelen naar de voorgrond komen:
(emotioneel) herstel en schadevergoedingen
NOT SO HAPPY… LIJF- EN DOODSTRAFFEN
Iraniërs dansen op Happy van Pharrell Williams: 91 zweepslagen en 6 maanden cel als gevolg
o Op de video was te zien hoe de drie jongens en drie meisjes dansend het nummer
playbackten op het dak van een gebouw in Teheran. De meisjes weliswaar zonder de in
Iran verplichte sluier. Maar de Iraanse overheid kon de video dus niet smaken en
arresteerde de jongeren. De zes jongeren werden beschuldigd van “deelname aan het
produceren van een vulgaire videoclip” en het “hebben van ongeoorloofde relaties met
elkaar”.
o We mogen niet met de vinger wijzen naar andere regimes, want ook wij deden vroeger
aan ‘kaakstraffen’, een kaakstraf is een tepronkstelling waarbij je op een verhoogje
moet staan, vastgebonden aan een paal en mensen je mogen bekijken en van alles
roepen naar jou
o Wat met de bestraffing van zelfmoord? Vroeger werd het dode lichaam ook gestraft en
tentoon gesteld door het religieuze mensbeeld dat we toen hadden, mensen die zichzelf
van het leven beroven zouden ingefluisterd zijn door de duivel om dit te doen
Pinguïns staan bekend om hun nieuwsgierigheid, maar de waggelende beestjes blijken ook
allesbehalve onschuldig.
o Een cameraploeg van de BBC kon beelden maken van een adéliepinguïn die keer op keer
stenen steelt van zijn buurman. Het tafereel speelde zich af op Ross Island op Antarctica,
tijdens de opnames van de documentaireserie "Frozen planet" voor de BBC. Op de
beelden is te zien hoe de mannetjespinguïns een stenen nest bouwen om een partner te
lokken. Het mannetje met het mooiste en het grootste nest, heeft de beste kans op een
goeie partner. De hoofdrolspeler uit het filmpje is duidelijk van die wetmatigheid op de
hoogte, want de dief wacht telkens tot zijn buurman een nieuwe steen gaat zoeken, om
dan toe te slaan. Zijn buurman heeft zijn rug nog maar net gedraaid, of zijn hard labeur
wordt tenietgedaan door de geniepigheid van zijn soortgenoot.
o Hoe straffen we een pinguin? Kopje afhakken, vleugel uittrekken? Nee, de ene pinguin
zou de andere pinguin de stenen terug kunnen geven. Dieren worden niet berecht zoals
mensen, maar vroeger was dit wel het geval!
Voorwaardelijke invrijheidsstelling: controlecultuur en externe rechtspositie van veroordeelden
staan centraal. Michelle Martin heeft aangevraagd om voorwaardelijk vrij te komen, op zeer
korte tijd werd er dan beslist om de wet aan te scherpen omdat er maatschappelijke beroering
was door het dossier van Dutroux. ‘Verstrengde wet Lejeune treedt volgende week in werking’
(2013): er staan fouten in het persbericht, deze wet was al afgeschaft! De tweede fout: tot 2013
zijn er veel hervormingen geweest terwijl er staat dat de wet niet meer veranderd is, maar er
zijn nog veel veranderingen doorgevoerd (bv. invoering strafuitvoeringsrechtbanken)
WAT BEGRIJPEN WE ONDER ‘STRAF’?
Straffen: een aloude en alledaagse praktijk
o ABC van baby tot kleuter: deze vuistregels zijn herkenbaar vanuit de visie van Beccaria
want hij was tegen lijfstraffen (= subsidiariteitsbeginsel en individualiseringsbeginsel)
Straffen gebeurt overal: thuis in de hoek staan, op school strafwerk schrijven, op de voetbal een
rode kaart krijgen
Het alledaagse straffen vertoont zekere gelijkenissen met straffen in de strafrechtsbedeling
Maar ook: grote verschillen (cf. wettelijk apparaat, eigen instellingen, gebruik van dwang,
bureaucratisch proces, gespecialiseerd personeel,…)
, 4
HOE ‘STRAF’ DEFINIËREN IN KADER VAN EEN CURSUS ‘PENOLOGIE EN PENITENTIAIR
RECHT’?
Straf is… ‘een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie
wegens een gepleegd misdrijf’ (Hof van Cassatie, 1924)
Straf is... ‘de juridische procedure waarbij overtreders van het strafrecht worden veroordeeld en
bestraft in overeenstemming met gespecificeerde juridische categorieën en procedures’
(Garland, 1990:17)
Straf is... ‘straffen voor misdrijven, opgelegd door de rechterlijke macht in overeenstemming
met het strafrecht en uitgevoerd door penitentiaire inrichtingen zoals gevangenissen en de
reclassering’ (Hudson, 2002:234)
DE ZEVEN KENMERKEN VAN DE STRAF (WALKER, 1991)
Er wordt iets toegebracht aan een ander persoon, waarvan verondersteld wordt dat het
onaangenaam is
Het toebrengen van de straf is intentioneel en gebeurt om een bepaalde reden
Degenen die de straf opleggen hebben daartoe het recht
De straf wordt opgelegd ter gelegenheid van een daad of een omissie, die een overtreding van
een wet, een regel of een gewoonte inhoudt
Degene die gestraft wordt heeft de inbreuk vrijwillig gepleegd
De reden om te straffen moeten te rechtvaardigen zijn
Of de bestraffingsact werkelijk als straf wordt beschouwd is afhankelijk van wat de bestraffer
verstaat onder bestraffing en niet van de opvatting van de gestrafte (= kijken vanuit perspectief
van de bestraffer!)
WAT DOEN WE IN EEN CURSUS ‘PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT’?
Traditioneel een wat beladen term… (cf. C.S. Lewis, 1953:226)
o Hij heeft geen recht op een mening, ook al zou hij behalve een mens ook een jurist, een
christen en een moraaltheoloog zijn. Want het zijn geen principiële vragen, maar
feitelijke vragen, en dat geldt voor cuiquam in sua arte credendum. Alleen de deskundige
'penoloog' (laat barbaarse dingen barbaarse namen hebben), in het licht van eerdere
experimenten, kan ons vertellen wat waarschijnlijk zal afschrikken: alleen de
psychotherapeut kan ons vertellen wat waarschijnlijk zal genezen.
o Kunnen gedragswetenschappers mensen op het rechte pad krijgen via interventies? De
vrije wil wordt op deze manier genegeerd, daarom wordt het ‘barbaars’ genoemd door
Lewis
‘Penologie is de sociaal-wetenschappelijke bestudering van de oplegging en tenuitvoerlegging
van strafrechtelijke sancties ...In de penologie komen vragen aan de orde als: wat houden de
diverse sancties in; welke rechtstheoretische en –filosofische ideeën liggen eraan ten grondslag;
welke doelen wil men ermee bereiken en lukt het om die doelen te realiseren: zijn ze effectief?’
(Moerings 2003: 5)
o 'Dat gedachtegoed dat de relaties tussen straf en samenleving onderzoekt, met als doel
straf als een sociaal fenomeen te begrijpen en zo de rol ervan in het sociale leven te
traceren' (Garland 1990: 10)
Wanneer is een straf rechtvaardig?
Werkt een straf?
Welke functies vervult de straf?
HOOFDSTUK 2: WAAROM STRAFFEN?
