Leerpsychologie
Hoofdstuk 1 – Basisconcepten & definities:
Leren in “leerpsychologie” (<-> algemeen gebruik: schools leren, vaardigheid
onder de knie krijgen):
Niet enkel “intentioneel”, “bewust”, “expliciet” leren, OOK incidenteel,
niet-bewust, impliciet
Angstig leren zijn voor honden
Sound van Coldplay leren herkennen
Je weg in Leuven leren kennen
Niet enkel leren bij mensen, OOK leren bij alle andere diersoorten
Vaak duiven/knaagdieren onderzocht
Evidentie voor leren én voor gelijkaardigheid van de onderliggende
mechanismen
Niet enkel “gesofisticeerde”, OOK “basale vaardigheden”:
Gezichten, stemmen leren herkennen
Coördinatie bewegingen of beweging/perceptie bij acties (bv. fietsen,
stappen, paardrijden)
Telefoon leren opnemen bij rinkelen, trui aan als je het koud hebt, ...
Niet enkel leren “doen”, maar OOK leren “niet te doen”
Leren zwijgen (= niet babbelen) in hoorcollege
Leren stilzitten (= niet bewegen) bij tandarts
Niet enkel motorisch-perceptueel-cognitief, OOK emotioneel-affectief leren
Vrees voor spinnen, liften, besmetting,…
Koffie/broccoli / … leren lekker vinden
Niet enkel bij kinderen/jongeren, maar het hele leven door … want
steeds opnieuw veranderende omgevingscontingenties, dus aanpassen is
nodig
Definitie van “leren”:
hét middel waardoor dieren hun gedrag duurzaam wijzigen, met als doel
een betere afstemming op (veranderingen in) de leefwereld
(gedragsmatige/neuronale “plasticiteit”)
wordt geïdentificeerd door een gedragsverandering (in bepaalde situatie)
vb. toename of afname van bepaald gedrag
Opm. Niet elke gedragsverandering impliceert leren (vb. maturatie,
vermoeidheid, evolutie...)
,WANT “leren” =een relatief duurzame gedragsverandering
Vb. niet duurzame gedragsveranderingen: verandering door
vermoeidheid, verandering door hormonen/gemoedstoestand,
veranderingen door veranderlijke omgeving
“leren” =een relatief duurzame gedragsverandering veroorzaakt door specifieke
ervaringen
Vb. andere oorzaken van een duurzame gedragsverandering:
fysieke/fysiologische/neuronale maturatie (want niet veroorzaakt door
ervaringen)
MAAR: soms interacties, onderscheid niet steeds even duidelijk… Vb.
zangpatroon zangvogels (noodzakelijke blootstelling aan ander gezang
om te kunnen --> interactie ervaring en maturatie) / visueel systeem
katten (blootstelling aan prikkels noodzakelijk om te kunnen
interactie ervaringen en maturatie)
“Leren” veronderstelt oefening of ervaring(en) die specifiek in verband staan
met het geleerde gedrag (<-> maturatie)
Ervaring/oefening bij leren kan variëren van éénmalig (“one-trial
learning”, bv. hete kachel vermijden) tot erg veel (bv. solist viool
worden), maar is hoe dan ook noodzakelijk om van “leren” te kunnen
spreken
Gedragsveranderingen veroorzaakt door leren zijn relatief specifiek/beperkt tot
het geleerde gedrag (<-> effecten maturatie)
Maar: wel zekere mate van “generalisatie” van het geleerde gedrag
mogelijk naar gelijkaardige situaties/gedragingen !
Leren ≠ gedragsverandering door evolutie:
Duurzame (gedrags-)verandering over generaties = ook adaptieve
aanpassingen als reactie op veranderingen in de omgeving… Maar!
gebeurt niet binnen individueel leven (en dus ≠ leren)
“Leren” = relatief duurzame verandering in gedragspotentieel:
Leren ≠ performantie
Performantie (dus de gedragsverandering) is functie van motivatie &
stimuluscondities & het “geleerde”
Afwezigheid gedragsverandering ≠ afwezigheid leren!!!
“Behaviorally silent learning” Bv. doolhofleren ratten met/zonder
reward
Rat aan begin doolhof, aan uiteinde doolhof beloning na
verschillende dagen, rat komt steeds sneller bij beloning = rat leert
weg doorheen doolhof
, Rat aan begin doolhof, geen beloning aan uiteinde doolhof na
verschillende dagen, rat heeft zeer wisselvallige tijd om tot uiteinde te
komen = lijkt niet leren
MAAR als volgende dagen wel beloning rat leert veel sneller
DUS rat had wel al iets geleerd
Verschillende niveaus om “leren” te analyseren
Volledig organisme gedragsmatig (functieleer)
Neuronale circuits & neurotransmittoren neuronale
systemen/netwerken
Individuele neuronen & synapsen moleculair & cellulair
DUS definitie « leren » :
“Leren is een relatief duurzame verandering in het potentieel om een bepaald
gedrag te stellen, die toe te schrijven is aan ervaring met gebeurtenissen in de
omgeving die specifiek gerelateerd zijn aan dat gedrag”
3 fundamentele types van “ervaring”:
Ervaring met een stimulus/prikkel/gebeurtenis “op zich” [S]
habituatie/sensitisatie
Ervaring met relatie tussen twee stimuli/gebeurtenissen [S1-S2]
klassieke/Pavloviaanse conditionering (leren dat 2 stimuli samen
voorkomen vb. rook en vuur)
Ervaring met relatie tussen gedrag en consequente gebeurtenis in
omgeving [R-S] operante conditionering (vb. trui aandoen als het koud
is helpt)
Naturalistische vs. Experimentele observaties:
Naturalistische observatie (en eventueel een daaruit volgende correlatie)
kan nooit antwoord geven op oorzaken van gedrag(sverandering), enkel
hypothesen genereren
Enkel experimenteel onderzoek kan leiden tot causale uitspraken (m.b.t.
het waarom van een gedrag(sverandering))
Leren impliceert een causale variabele
Enkel experimentele manipulaties kunnen aantonen dat bepaalde
ervaringen de oorzaak zijn van een bepaalde gedragsverandering
Methodologie van de leerpsychologie = experimenteel
Het “fundamentele” leerexperiment:
1. Experimentele groep vs controlegroep(en)
2. Gelijkgesteld op alle (persoons/omgevings)variabelen
, 3. Enkel experimentele groep krijgt de kritische leerervaring (OV) op moment
T0
4. Vergelijking van gedragsverandering in beide groepen op moment T1 laat
causale leer-uitspraak toe
De “algemeen-proces” benadering :
Assumptie: dezelfde fundamentele leerprocessen zijn aan de orde in een
veelheid van leertaken/situaties, en dit in principe bij alle diersoorten
(inclusief mens)
DUS we gaan ervan uit dat als we leren bij vb. bijen onderzoeken, dat
onze bevindingen ook zullen gelden voor vb. honden
Assumptie: Er bestaan een aantal “universele” leerwetmatigheden = ook
assumptie in fysica, chemie…
Opm. Dit neemt niet weg dat bij verschillende leertaken/diersoorten
Verschillende soorten stimuli betrokken kunnen zijn…
Verschillende soorten responsen gesteld kunnen worden…
Bepaalde leertaken relatief moeilijker, andere relatief gemakkelijker
verlopen
“Biological constraints” een rol kunnen spelen
Het gebruik van proefdieren in de leerpsychologie - voordelen:
Controle over leergeschiedenis
Betere controle leeromgeving en leertaak
Herhaald trainen/testen goed mogelijk
Kennis/controle genetica
Kennis/controle motivationele variabelen
Minimale/geen invloed taal
Minimale invloed “demand effects”
Hoofdstuk 2 – substraat voor leren:
ongeconditioneerd gedrag:
Leren impliceert veranderen, vormen, “shapen” van gedrag
Analogie Skinner (1953): boetseren klei tot gewenste object
(“homogeen substraat”) “Iedereen is door leerervaringen te
modelleren in om het even welke richting”
