INHOUDSOPGAVE RECHTSPSYCHOLOGIE (C01B5A)
AJ 2024-2025
Prof. dr. Lore Mergaerts
DEEL I. EEN KORTE INLEIDING IN DE (RECHTS)PSYCHOLOGIE
1. Een schets van de (rechts)psychologie
1.1. De oorsprong en geschiedenis van voor het recht relevante psychologie
- William Stern: experimenten in de collegezaal, wat kan men zich er achteraf van
herinneren? Onderscheid tussen hoe dicht je zit in de aula, belichting => speelt dit een
rol?
- Geen Amerikaanse roots, maar WEL Duitse roots, Duitsers zijn naar verloop van tijd
vertrokken naar de VS om veilig te zijn
- In scene gezet misdrijf = mock crime
- Ze gaan niet alleen experimenten uitvoeren, maar ook hun kennis toepassen in concrete
zaken, hij was ook deskundige in de rechtbank bv je hebt een getuige die iets beweert op
een grote afstand => kan je eens die verklaring nakijken en advies geven over de
waarachtigheid van de verklaring (wordt gezien als grondlegger)
- Hugo Münsterberg: ook beschouwd als grondlegger in VS, maar klopt eigenlijk niet want
Stern ging hem vooraf, gebruikte inzichten van Stern in een boek => plagiaat, veel
mensen dachten dat hij een belangrijk figuur was, maar fout
- Scherp geformuleerd van terminologie: juristen zijn niet bekwaam om uitspraken te doen,
ver van de realiteit, heel denigrerend naar juristen
- Inzichten waren niet constructief, er was zo geen bereidwilligheid om iets met deze
inzichten te doen (meer psychologie tegen recht), kon de praktijk niet verbeteren door
negatieve houding
- Perfecte waarneming bestaat niet, wil niet zeggen dat ons geheugen slecht is; pas veel
later kregen andere domeinen aandacht
- Werkt dit goed samen? Doet vermoeden dat dit een goede combinatie is, niet alle
inzichten worden altijd in de praktijk toegepast, verstandhouding is niet zo evident
- Wereldkijk is enorm verschillend:
o psychologie is beschrijvend (we beschrijven wat we zien, wat we weten) data
verzamelen hoe de realiteit in mekaar zit
o recht gaat regels voorschrijven met het oog op toekomstig gedrag (=prescriptief),
anticiperen op gedrag dat nog moet komen
- Moeilijk te verzoenen: we kunnen niet voorspellen wat er zal gebeuren met een ander
persoon, in andere omstandigheden => moeilijk om predicties te doen en gedrag te gaan
vermijden, hoe waarschijnlijk is het dat er zich iets zal voordoen?
1
, - We zitten met veel waarschijnlijkheden: we kunnen nooit zeker zeggen dat een verklaring
vals is, dat iemand aan het liegen is,…
o we gaan data uit andere zaken gebruiken, maar er is altijd een foutenmarge, je
bent nooit zeker in dit individuele gedrag MAAR moeilijk want in het recht willen
we juist die zekerheid => moeilijk om disciplines te gaan verenigen
- Altijd uitspraken maken op groepsniveau, maar niet iedereen zegt hetzelfde
- Directional condition-probleem = proberen in te schatten wat de kans is dat er zich iets zal
voordoen als er een specifieke situatie is, je weet wat de omstandigheden zijn en dan wat
is de kans dat iemand een bepaald gedrag zal stellen in het recht achteraf gaan
redeneren, oorzakelijk
1.2. Rechtspsychologie als één van de verschillende op het recht toegepaste en voor het recht
relevante psychologische disciplines
- 4 disciplines die nauw verwant zijn, maar vaak verwarring over hoe ze verschillen van
mekaar, zie tabel op pp
- Forensische psychologie: vragen omtrent toerekeningsvatbaarheid, in ondergeschikte
orde verklaringen en het gedrag van slachtoffers
- Bij criminologische psychologie enkel focus op daders, hoe ga je met daders om,
voorspellen van recidiven, niet gericht op besluitvorming
- Rechtspsychologie heeft het breedste toepassingsgebied
1.3. De doelstellingen en reikwijdte van de rechtspsychologie
- Menselijke processen bestuderen, focus op hoe mensen zich gedragen in contexten die
onder het recht staan, psychologische elementen die los staan van het misdrijf (bv uiterlijk
van de beklaagde)
- Wat kunnen we doen om die ongunstige invloeden te gaan beperken? Moeilijk om te gaan
doen via juridische regels zelf
- Vrij kritisch tav de realiteit, constant op zoek naar de zaken waarbij er iets mis gaat, lijkt
alsof er niks goed => zou constant kritiek geven op juristen, niet de bedoeling, maar
connotatie
- Doelstellingen: protocol opstellen om getuigenverklaringen op te nemen (grote
meerwaarde), juridische praktijk gaan verbeteren
- Iedereen die iets doet in de juridische praktijk kan subject zijn, als je gaat kijken naar de
aard van het onderzoek bevindt het zich bijna altijd in de strafrechtelijke sfeer, maar elk
juridisch domein kan hierbij baat hebben (moeilijk om toepassingen te vinden buiten het
strafrecht)
- Boek enkel gericht op strafrecht, maar soms toepassingen buiten strafrecht, zie teksten op
toledo
2
, - In Engeland en Wales (Nederland) hebben rechtspsychologen een adviserend rol,
waardoor zij een impact kunnen hebben op het beleid, definities wat is een kwetsbare
verdachte
1.4. De context en doorwerking van het rechtspsychologische onderzoek
- Sterk empirisch van aard, maar hoe wordt hieraan vorm gegeven en welke conclusies
kunnen daaruit getrokken worden?
- Duitse roots, maar ook Angelsaskische aspect hebben een impact op hoe we die
onderzoeken in België kunnen gebruiken: Angelsaksische systeem is anders dan onze
systeem bv in procedures
- Het wil niet zeggen dat iets zo is in een ander land, dat het hetzelfde is in België;
onderzoek is niet compleet nutteloos, we kunnen dezelfde onderwerpen gaan
onderzoeken MAAR we moeten voorzichtig zijn met alles rechtstreeks op België te gaan
projecteren
- In België is als gevolg een minder sterk ontwikkelde rechtspsychologie tov Engeland,
Wales,…
- Context is belangrijk, zal bepalen wat er zal onderzocht worden, sommige dingen zijn nog
niet in België in onderzocht, aangezien deze nog niet zo ontwikkeld zijn
- Europese vereniging voor rechtspsychologen => traditie groeit, maar minder sterk dan in
Angelsasksische landen (Duitse roots, maar onderzoeken worden vooral in VS
uitgevoerd)
- Doorwerking van alles wat we weten in de praktijk, wat gebeurt er met die inzichten?
Houden rechters, politie,… hiermee dan rekening?
o Nee, er is een groot gat tussen wat er in de psychologie onderzocht wordt en
rechtsregels => worden niet per se aangepast, ook altijd een onderscheid tussen
wat er precies in de wet staat en hoe die wet wordt toegepast bv principes over
een verhoor, maar hoe moet een goed verhoor in de praktijk worden uitgevoerd,
deze vraagt word niet beantwoord => heel moeilijk om deze principes, richtlijnen
te gaan opnemen in de wet (bv welke vragen er moeten gesteld worden)
- Men moet op zoek gaan naar andere manieren van implementatie, moeizame
doorwerking
2. De binnen de (rechts)psychologie gehanteerde methoden en technieken van onderzoek
2.1. De rechtspsychologie als empirische wetenschap
- Bestuderen van wat er daadwerkelijk gebeurt of een benadering => moeilijk want je kan
niet overal bij zijn in real life; je weet niet wanneer er een misdrijf gaat gebeuren bv bij
ooggetuigen
- Oplossing: zaken in scene gaan zetten en die werkelijkheid zo goed mogelijk benaderen
- Systematisch bestuderen: je kan erbij gaan zitten en vragen gaan stellen, maar daarbij ga
je meestal niet de beste informatie bekomen (weet de rechter wat precies de doorslag
3
, heeft gegeven, zijn dat elementen die eigenlijk niet mochten meespelen? Bv kledij => je
krijgt nooit het werkelijk antwoord); systematiek zal herhaling vragen
- We moeten een methode gaan gebruiken op basis van wat je wilt weten; leveren een
andere doelstelling en een ander resultaat op (een resultaat dat geen toeval is) =>
iedereen zou met dit soort methode tot hetzelfde resultaat moeten komen
- Zorgt voor objectiviteit: we gaan onze eigen invloeden gaan uitsluiten, iedereen kan dit
onderzoek uitvoeren bv soms kan door de aanwezigheid van een onderzoeker het verhoor
anders verlopen dan het zonder onderzoeker zou gaan verlopen; wat is een goed
verhoor? In principe voor iedereen anders, maar we gaan een checklist opstellen =>
opstellen van criteria die voor iedereen hetzelfde zijn (eigen rol zoveel mogelijk
uitschakelen)
- Hoofdmoot: fundamenteel onderzoek bv wat is de impact van licht en afstand op een
getuigenverklaring? waarom leggen mensen bekentenissen af? => beschrijvend
- Op basis van het fundamenteel onderzoek kan je als gevolg zaken proberen in de praktijk
te gaan veranderen = toegepast onderzoek bv een verhoorprotocol gaan opstellen om zo
bekentenissen te gaan stimuleren
2.2. De rechtspsychologie: een overwegend kwantitatief experimentele traditie
- Hoe gaat dit concreet in zijn werk? Kwantitatief en kwalitatief onderzoek, in de
rechtspsychologie vooral kwantitatief onderzoek
- Kwantitatief onderzoek = data en cijfers, op zoek gaan naar verbanden en correlaties, je
kan maar telkens één factor gaan bestuderen bv een grote groep mensen vragen wat hun
mening is over iets (zoals eerste les) kwalitatief onderzoek = vooral woorden
- Meta analyse = er wordt onderzoek gedaan naar eenzelfde fenoneem bv afstand en licht
op de details van een getuigenverklaring; alle studies samen gooien en op basis daarvan
een analyse doen, wat blijft er dan nog over? Voordeel: we kunnen gaan generaliseren
- Kwalitatief onderzoek heeft vaak een compleet andere doelstelling (voorbereiding op
ander onderzoek), alle nuances proberen vatten, je gaat minder interviews moeten doen
(maar diegene die je doet zullen diepgaand zijn), elementen die de houding van iemand
vormen (men gaat niet gaan kijken op het niveau van de Vlaming)
- Focusgroepen: wordt vaak gebruikt bij marktonderzoek, je gaat mensen samenzetten en
hen bepaalde vragen gaan stellen
- Probleem: subjectiviteit kan een grote rol gaan spelen, want je hebt altijd als onderzoeker
invloed op degene aan wie je vragen gaat stellen
- Binnen kwantitatief onderzoek zijn er heel wat specifieke methoden: vragenlijsten = je
gaat deze verspreiden in grote groepen personen, deze vragen zijn voor iedereen
hetzelfde, essentieel dat dit de juiste vragen zijn om in kaart te brengen wat je precies wou
weten, maar je hebt slechts een beperkte populatie waarbij je onderzoek kan doen bv
uitspraak doen over alle Belgen boven 18 jaar over hun stemgedrag => groep moet
representatief zijn, want je gaat nooit alle Belgen kunnen ondervragen
4
