Religie, zingeving en levensbeschouwing
Pieter De Witte en Geertjan Zuijdwegt
, A.D.
Doorheen lessen eigenlijk bepaalde positie verdedigd: soort kritiek op het rationalisme
(= idee dat je moet leven vanuit het rationalisme)
Slides, teksten en lesnotities
Examen: meerkeuzevragen met giscorrectie (6/18) + open vragen (12/18) + discussiefora
(2/20)
Inhoudsopgave
Religie, zingeving en levensbeschouwing ....................................................................................... 1
Les 1: Wetenschap, technologie en de “zingevende interesse” ...........................................................3
Wetenschap, betekenis, leefwereld ..............................................................................................3
De ‘zingevende’, ‘cognitieve’ en ‘manipulatieve’ interesses van de mens ..........................................4
Conclusie ...................................................................................................................................8
Les 2: Religie, zingeving en wetenschap........................................................................................... 10
Religie en wetenschap: historisch ............................................................................................... 10
De (on)mogelijkheid van conflict ................................................................................................. 13
Wat is religie? ............................................................................................................................ 14
Religie en zingeving .................................................................................................................... 14
Drie bedenkingen ...................................................................................................................... 15
Les 3: Religie, secularisatie en redelijkheid ...................................................................................... 19
De toekomst van religie wereldwijd ............................................................................................. 19
Religie en secularisatie .............................................................................................................. 19
Secularisatiethese ..................................................................................................................... 20
Religie en redelijkheid ................................................................................................................ 23
Les 4: Woede en straf ..................................................................................................................... 28
Definitief van woede .................................................................................................................. 28
De dynamiek van de woede ........................................................................................................ 31
Woede en haat .......................................................................................................................... 32
Emotie en misdaad .................................................................................................................... 32
De waarde van woede in de filosofie ........................................................................................... 33
Martha Nussbaum ..................................................................................................................... 34
Conclusie ................................................................................................................................. 36
Tekst: schuld bestaat niet ........................................................................................................... 36
Les 5: De goddelijke en menselijke wet ............................................................................................ 38
De ‘goddelijke wet’ in de Bijbel .................................................................................................... 38
Thomas van Aquino over de goddelijke en de menselijke wet ........................................................ 44
Was het pre-moderene christelijke Europa toch geen “theocratie”? .............................................. 47
De moderne problematiek van de relatie tussen menselijke en goddelijke wet ............................... 48
Les 6: Zingeving, levensbeschouwing, recht en politiek .................................................................... 51
Fundamentele idee van het liberalisme ....................................................................................... 51
Liberalisme onder de loep a.d.h.v. drie korte casussen ................................................................. 51
Liberalisme onder de loep a.d.h.v. de euthanasie ......................................................................... 53
Tekst: De ketter en de kerkvorst .................................................................................................. 59
Tekst: euthanasie moet geen absoluut recht worden euthanasie moet een absoluut recht worden
................................................................................................................................................. 60
Tekst: Death in Our Life, door Jozef Raz........................................................................................ 62
Tekst: The hard questions, door Michael Sandel .......................................................................... 63
Tekst: Religieuze moraal en politiek............................................................................................. 63
2
, A.D.
Les 1: Wetenschap, technologie en de “zingevende interesse”
Wetenschap, betekenis, leefwereld
Wetenschap is de vorm van weten die we het meeste associëren met rationaliteit
Fenomenologie van Edmund Husserl (1859-1938)
Filosoof met Joods origine (gestorven tijdens WOII, middenin naziregime)
Filosofische stroming: fenomenologie
Centraal idee: als je probeert te begrijpen wat de wetenschap doet, dan
vertrok hij vanuit het begrip van ‘de leefwereld’
→ Leefwereld= de wereld waarin we leven; karakteristieken:
• Intersubjectief: gedeeld met anderen (onze wereld, niet alleen
mijn wereld, je hebt vormen van relaties met anderen in de
leefwereld)
• Persoonlijk: dingen die we in onze leefwereld ontmoeten zijn
dingen die verwijzen naar personen
Bv. stoelen in de aula verwijzen naar het feit dat mensen er
kunnen zitten; stoelen zijn geen objecten, maar het zijn
betekenisvolle dingen
• Betekenisvol: dingen die we in onze leefwereld ontmoeten zijn
dingen die verwijzen naar personen, dus alle objecten rondom
ons zijn niet louter objecten, maar hebben een betekenis
Bv. computer om te communiceren met anderen, niet
gewoon een object, maar het heeft een bepaalde betekenis
Bv. blikje cola verwijst naar de dorst die je voelt of je afkeer
voor multinationals
• …
Wetenschap:
1. Vertrekt vanuit de leefwereld
Vertrekt vanuit aspecten van de leefwereld die betekenis hebben
Bv. psychologie vertrekt vanuit het feit dat we een mentaal leven hebben
Bv. biologie vertrekt vanuit het feit dat er naast dode dingen ook levende
dingen bestaan
2. Maakt dan abstractie van de leefwereld
Dingen niet meer bekijken als betekenisvolle dingen, maar de wetenschap
maakt er objecten van (geldt in hoge mate voor de natuurwetenschappen)
Kijken naar objecten met een zekere onpersoonlijke afstandelijkheid
Bv. anatomie vertrekt vanuit betekenisvolle feit dat we allemaal een
lichaam hebben dat uit onderdelen bestaat, maar anatomie gaat al die
onderdelen apart bestuderen
Wetenschap schort eigenlijk de normale omgang met de leefwereld
tijdelijk op
Bv. in de normale leefwereld zijn dode lichamen hoogst betekenisvol en
beschermd, maar in de les anatomie mag je die gewoon opensnijden; na
de anatomie les moet je dode lichamen terug met eerbied behandelen
3. Keert dan terug naar de leefwereld
Bv. in het filmpje dat we zagen, zag je een mens liggen, je denkt daar van
alles over, dat is een betekenisvol persoon (allemaal dingen uit de
3
, A.D.
leefwereld, bv. man/vrouw, mooi/lelijk, …; ik verhoud mij tot die persoon);
dan zoomt de camera uit en gaat de camera eigenlijk een soort
onpersoonlijke, afstandelijke blik werpen op ons universum (universum als
een soort onpersoonlijkheid getoond, massa sterren, gereguleerd door
onpersoonlijke wetten, …), op dat moment is die persoon een minuscuul
deeltje cellen; dan gaat camera weer dichter en dan denk je automatisch
weer dat die persoon een betekenisvol persoon is, niet langer gewoon een
deeltje cellen; dan gaat camera inzoomen en toont de camera eigenlijk dat
die persoon uit een hoop cellen en dus onpersoonlijke delen bestaat die je
kan bestuderen; dan zoomt camera weer uit naar de persoon en zie je
weer een betekenisvol persoon
Wetenschap laat onpersoonlijke aspecten zien van het bestaan, maar we
keren altijd terug naar de leefwereld
Wat is de relatie tussen de wetenschap en de leefwereld?
Wetenschap (rationele, afstandelijke blik) leefwereld
2 opties:
1. Meer rationeel leren kijken: elkaar meer en meer zien als een hoop
cellen (wetenschappelijke blik)
2. Elkaar zien als personen, maakt niet uit dat we elkaar niet op
wetenschappelijke wijze zien (blik van een autonome leefwereld)
→ Onze wereld is al meer wetenschappelijk geworden
Bv. datingsites: elkaar leren kennen gebeurt nu met wetenschappelijke
algoritmes, terwijl het eigenlijk iets uit de leefwereld is
Hoe ver moet de verwetenschappelijking gaan? In hoeverre is het mogelijk en
wenselijk om meer wetenschappelijk met elkaar om te gaan? Zijn er grenzen?
Bv. om vrienden te maken ga je niet de persoon zoeken die het meest bij je
past o.b.v. een persoonlijkheidstest
→ Vanuit rationeel oogpunt is dat perfect verdedigbaar, maar vanuit
menselijk oogpunt is dat heel raar, het creëert veel afstand
Rationaliteit van de wetenschap redelijkheid in de leefwereld
De ‘zingevende’, ‘cognitieve’ en ‘manipulatieve’ interesses van de mens
De drie interesses van de mens, drie manieren om om te gaan met de werkelijkheid, drie
verlangens van de mens:
1. Zingevend = verlangen naar kennis, controle, verlangen om een zinvol en
betekenisvol leven te leiden, verlangen om betekenisvol te zijn, iedereen ervaart
op een of andere manier zin in zijn leven, kan je niet reduceren tot pure kennis of
simpelweg de wereld naar je hand kunnen zetten (realiseert zich vooral in
betekenis constructies die van godsdienstige, morele of esthetische aard zijn (bv.
mythe, legende, poëzie, …))
Bv. vriendschap: op één of andere manier ervaar je dat spontaan als iets
met betekenis
2. Cognitief = kennis van de werkelijkheid
3. Manipulatief = de wereld naar zijn of haar hand zetten, dingen gedaan krijgen (niet
negatief bedoeld in de context hier), realiteit tot je voordeel aanwenden,
werkelijkheid transformeren in een nuttig geachte zin
4
