Historische grondslagen
Waarom (straf)rechtsgeschiedenis?
Von Savigny starte zijn historische Schule
- Idee: “recht is een MS fenomeen, rechtsregels horen in een bepaalde constellatie->
je moet de geschiedenis dus snappen om te weten hoe onze SL is geordend”
Recht is dus een MS fenomeen
- Geschiedenis bestudeerd verleden obv geschreven bronnen -> recht en
geschiedenis samenbrengen
- Rechtsgeschiedenis is:
Geschiedenis van recht en instellingen
Zowel van straffen en regels, als van instellingen (koning, regering,
rechtbank, …)
Het samen-leven
Als mensen samenleven moeten er regels komen, vaak installeren die
zichzelf
De meeste mensen zullen die ook volgen want anders sanctie: nu boete,
gevangenisstraf, …, vroeger brutere straffen
Relevantie: inzicht verwerven in hedendaagse maatschappij, politiek, cultuur,
enz.
Cultuur: sommige zaken zijn nu plots belangrijk, vroeger minder & elk land
heeft eigen recht door hun culturele verschillen
H1: Strafrechtsgeschiedenis – bronnen p1-5
- Gebaseerd op charismatische legitimatie
1. Materiële sporen
Rechtsarcheologie= aan de hand van materiële relicten/ objecten (materiële
overblijfselen) uit het verleden de geschiedenis van het strafrecht proberen te
beschrijven
- Gerechtsgebouwen, schandpalen, zwaarden, tortuurinstrumenten…
Bv. Belfort is een rechtsarcheologie
Bv. Oud vs. nieuw gerechtsgebouw Gent: oud gebouw lijkt op een soort Griekse
tempel die een ‘serieux aantoont waardoor je weet dat als je binnenstapt dat
het serieus is, het nieuwe is vol glas -> andere visie over hoe recht moet
worden toegepast, recht moet nl. stransparant worden (denk aan Dutroux)
Bv. Guillotine als ‘menselijker’ ide van radbraken, levend koken, gebrandmerkt,
verbanning, … : is sneller dus ‘minder brut’ (tot ’70 gebruikt in Frannkrijk)
- Ratio van de Grieken = recht komt van de romeinen, religie is van Jeruzalem, het
heilige land
- Schandbank-> op bankje zitten als je gestraft was -> ijzeren ringen rond de nek ->
stond op de markt (rechts archeologisch spoor)
Rechtsiconografie en -iconologie
- Leerboeken, beelden, schulderijen, gerechtigheidstaferelen… -> tekenen vh recht
Gerechtigheidstaferelen-> het is een kunstwerk (schilderij, beeldhouwwerken,
tapijten) in (opdracht van) een rechtbank, voorbeelden van goede en slechte
rechtspraak
Vb gerechtigheidstafereel: het oordeel van Cambyses (= verhaal uit de
bijbel waarbij gezegd wordt dat op je laatste dag van de wereld alle doden
zullen opstaan uit de dood) – Gerard David (dia 24)
o Doel: rechters aanzetten om goed recht te spreken en waarschuwing om
zich niet te laten omkopen want gruwelijke straffen volgen
o Beeld: rechter wordt gearresteerd want beticht van omkoping & in
tweede beeld wordt hij betrsaft, wordt levend gevild (vel aftrekken) want
dat is straf op corruptie, op achtergrond ziet u de zoon van de rechter die
op zijn stoel ztelt met zijn vel rond
1
, Historische grondslagen
Vb gerechtigheidstafereel dat in iedere rechtbank in het ancien regime hing
in de Nederlanden: het laatste oordeel
o Links (rechts van God): de hemel, de goede mensen gaan naar de hemel
o Rechts (links van God): slechte mensen gaan naar de hel
o Spreek goed recht, er komt een dag dat er over jou zal geoordeeld
worden.
Vb leerboek: Joos de Damhouder
Leefde in 16de eeuw: eeuw waarin het SR serieus wordt ingezet door de naar
absoluut strevende vorst -> SR wordt ontzettend hard (ketters: verbrand,
opgehangen; inquisitie periode; periode van heksenvervolging)
Heeft rechten gestudeerd: vooral het romeinse recht geleerd (ook heel hard
strafrecht), was advocaat en griffier
Schreef boeken: “praktijk van het strafrecht” bekendste handboek van
strafrecht
o Hij had het eeuwen oude gewoonte recht van bij ons, het wettenrecht
van onze vorst en het romeinse recht samengevoegd in een boek en heel
het strafrecht proces stap voor stap uitgelegd per hoofdstuk
o Hij maakt het boek in het Latijn en Nederlands (later ook andere talen)
en laat elk van die hoofdstukken prentjes aanbrengen zodat het voor
iedereen duidelijk was
Pleegde plagiaat door veel af te schrijven van Filips Wieland die een
generatie voor hem leefde (1500)
o Was heel belangrijk is voor onze rechtstaal in Vlaanderen en voor het
recht in Vlaanderen
o Maakte die synthese van dat romeins recht met dat gewoonte recht,
schreef ook die boeken maar ze werden nooit gedrukt
2. Geschreven bronnen
- We weten veel over de dagelijkse leefwereld van mensen in de 16E-17E (hoe
huizen eruit zagen, welk meubilair er stond, hoe rijk de mensen waren). We weten
dit omdat er geprocedeerd werd over de erfenis en de eerste stap was dan het
beschrijven van de erfenis.
- Recht & geschiedenis hangen vaak samen: men gaat juridische bronnen vaker op
papier zetten en langer bewaren -> belangrijk voor historicus
MAAR: “papier is gewillig” -> alles kan op papier worden gezet, klopt dus niet
altijd
Formele rechtsbronnen? -> in welke vorm ontstaat het recht?, waar komt ons recht
vandaan?
- Wetgeving
Probleem: worden ze (nog) wel toegepast, ook al staan ze nog in de wet?
Bronnen niet altijd vertrouwelijk, wetten veranderen
o Vb. SR in België voor 1995 (daarna afgeschaft voor EU) “Hij die iemand
anders vermoordt, krijgt de doodstraf (onthoofding).”,
o MAAR: de laatste onthoofding vond plaats in 1862 (daarna nog 1 soldaat)
o Je zou dus, als je enkel naar de wettelijke wereld kijkt, kunnen denken
dat men nog tot 1995 doodstraffen uitvoerde, wat dus niet klopt met de
werkelijke wereld
Een wet wordt pas toegepast een paar dagen na die gepubliceerd wordt in
BS, kan dan ook retroactief worden toegepast
- Rechtspraak (vonissen, arresten, uitspraken van rechters, … )
Probleem: verschriftelijkingsgraad???
Eeuwen lang werd er recht gesproken maar niet geschreven
Nu: rijk bestand -> alles op papier
2
, Historische grondslagen
o MAAR: bewaren wordt moeilijker, we gingen van CD’s, naar USB, naar
USBC, … moeilijk om alles samen te nemen enzo
o Zegt veel over de verschriftelijkingsgraad vd MS (# mensen dat kan
lezen en schrijven)
- Rechtsleer (alles wat geschreven wordt over het recht door juristen, criminologen,
…)
Probleem: de praktijk, standpunt????
Praktijk: zijn stadpunten, ≠ visies, discussies -> men komt niet tot een
conclusie
o Soort gereedschapskist waarin iederen dezelfde tools kan halen maar
andere theorieën, soms uit andere rechtstakken, erbij haalt om zijn
standpunt te bewijzen
o Bv. joos de Damhouder heeft in het schrijven ook eigen visie aangehaald
Wat is de reden van het schrijven?
o “Kijk hoe slecht ons systeem is!” (alleen slechte dingen beschrijven) ,
“moet je eens zien hoe goed ons systeem is!” (alleen goede dingen
beschrijven)
Rechtstoepassingen: in vonnissen, contracten, brieven e.a. documenten
- Vanaf de late middeleeuwen zijn veel vonnissen bewaard
- Probleem: strafrecht heeft een grote dark number
Is de dader bekend, doet SO aangifte, is er vervolging, daarna minnelijke
schikking (compositie in het AR) of bv genade (bestaat nog steeds, Koning kan
dit verlenen, zorgt dat je de straf niet (helemaal) moet uitzitten), …
Vb minnelijke schikking (afkopen van de straf, compositie in AR)
o In Veurne (westhoek), in een landhuis op de grote markt is een vonnis
bewaard. Deze man moest als straf zijn hand laten afhakken op de markt
maar hij was rijk genoeg om zijn straf af te kopen. In plaats van zijn hand
af te laten hakken, heeft hij een bronzen hand laten maken. Dit werd
omhoog gehangen op de markt met het vonnis erop, om mensen af te
schrikken.
3. De oudste sporen van het strafrecht in het Middellandse-Zeebekken
De oudste bronnen vind je niet bij ons, maar wel bij de culturen rond de Middellandse
Zee.
- Middellandse Zee: bakermat van onze West-Europese cultuur
Religie - Jeruzalem
Monotheïsme (geloof in 1 God) ontstond hier want Rome en Griekenland
hadden merder goden
Ratio - Athene
Filosoferen, denken over MS, wat is ideaal staatsbestuur, idee van
democratie (hoewel de Grieken geen democrtie waren)
Recht - Rome
Romeins recht deed grondlegging van ons huidig systeem, grondlegging
daarvan nog steeds belangrijk om ons huidige recht te begrijpen
Hier zijn de eerste grote stedelijke culturen ontstaan. Hier was een
takenverdeling. Hier zijn mensen zich voor het eerst gaan bezig houden met het
recht op een vrij progressieve manier. Ze kunnen er lezen en schrijven
Waarom?
- Steden
Ze ontstaan vaak door handel, zo ontwikkelt zich een economie en rijkdom ->
nood aan mensen die kunnen tellen en schrijven -> leidt tot wetenschap en
rede -> schrift is de basis vd kennis
- Schriftstelsels
Hiërogliefen (Egypte), spijkerschrift (Mesopotamië), Brahmi & Kharosti (Indië)
3
, Historische grondslagen
De steen van Rosetta ontcijferde hiërogliefen en spijkerschrift in de 19de
eeuw
In onze streken kenden mensen toen nog geen geschrift, we weten dus vrij
weinig over het leven hier in die tijd, wij gebruiken daarvoor archeologie of
indirecte/ onrechtsreekse bronnen
Vb: wij hebben bv de geschriften van Caesar, is onrechtsreeks
Uiteindelijk waren het de Romeinen die het schrift verder gingen uitbouwen en
dat gingen gebruiken om het recht naar hoger wetenschappelijke & logisch
structuren te brengen
- Hoe kwamen de wetteksten uiteindelijk tot bij ons: overblijfsel vh Romeinse Rijk, de
Kerk
Deze erfde heel wat over vh romeinse rijk waaronder de rechtsteksten, zette
deze over tot kerkelijk recht en bracht dit zo tot bij ons
Waar? Vruchtbare halve maan/ sikkel
- Ook wel het tweestromenland, Mesopotamië, waar vandaag o.a. Irak ligt
- Rechtsteksten in vruchtbare halve maan:
Wanneer: ong. 2000 v.Chr. -> 1ste rechtsteksten
“wetten”? “wetboeken”?
Waren nog geen wetboeken want was nog niet zo gestructureerd
Waren het wetten of regels? Wetten worden opgesteld door wetgevende
parlement, deze regels kwamen van de koning
(In Susa in Iran vond men een steen waar iets opgeschreven stond. Het zijn
de juridische normen van de codex Hammoerabi (?) -> hij staat nu in het
Louvre.)
Wel aandacht voor “publiekrecht”
De vorst is bekommerd over de organisatie van de staat.
Er zijn weinig regels over de verhouding tussen burgers onderling.
Het gaat meestal over de verhouding tussen de burgers en de staat.
In de regels stond bv ook al wat er zou gebeuren als de Koning sterft, wie er
dan de macht krijgt
Redactie? Toepassing?
Wie heeft het geschreven, worden die regels juist togepast?
Gevaar voor Hineininterpretierun: we hebben de neiging om de MS van
vroeger en oude teksten te gaan proberen begrijpen met onze ideeën van
vandaag
o We kunnen niet alles begrijpen want we weten niet heel de context
o Inhoud vd teksten interesseert ons minder, want we kunnen niet alles
vertalen
- Legitimatie van recht en macht
Diegene die macht heeft, legt regels op. Die persoon rekent erop dat die
rechtsregels aanvaard zullen worden door de mensen, hij rekent erop dat zijn
gezag erkend wordt.
We aanvaarden macht omdat die macht zich weet te legitimeren
o Macht is van God afkomstig en men is heel gelovig toen, dus men
accepteert het
Niet de rede (rationeel), geen rechtswetenschap
Het is een recht dat nog niet rationeel bedacht is, het is geen
rechtswetenschap
Wel (cf. Weber): theorie met een aantal gezagstypes waarvan de bevolking
aanneemt dat die personen macht hebben en dus wetten enzo kunnen
uitvaardigen
Charismatisch gezagstype: iemand met bepaald charisma, geen ‘saaie
muis’, hoeft niet persee fout te zijn (denk aan prof)
4
