Samenvatting: Filosofie
Hoofdstuk 1: Filosofie & de moderne cultuur
1.1 Wat is filosofie?
Etymologie (=studie van de oorsprong & geschiedenis van woorden) & betekenis van “filosofie”
❖ Filosofie afgeleid van Griekse “philo-sophia”, wat “liefde tot de wijsheid” betekent.
❖ Nederlands synoniem: Wijs-begeerte => Volgens Van Dale is dat de wetenschap die zich
bezighoudt met de meest algemene begrippen. Probeert zowel omvattende wetenschap te zijn als
een manier van leven.
▪ Omvattende wetenschap: Allesomvattende benadering van kennis die probeert alle
aspecten van een onderwerp of werkelijkheid te begrijpen.
❖ Filosofie ontstaan in de 6de/5de eeuw v.C. In Griekenland.
▪ Citaat Aristoteles “Metafysica” => Bij de mens bestaat een verlangen naar kennis omwille van
haarzelf. Mens is een wezen dat een diepe drijfveer heeft, om kennis te verwerven omwille van
die kennis zelf. Volgens hem heeft de filosofie niet alleen te maken met kennis van bv.
Driehoeken, maar de eerste beginselen en oorzaken van alles.
→ De meest perfecte vorm van kennis, is kennis dat uitgaat van het zijn zelf. “Zijn” is het
meest algemene begrip op dat je kan denken, op alles dat bestaat & dat je het kunt
bestuderen & denken kun je minstens zeggen dat het er is => En dus onderdeel uitmaakt
van “het zijn”.
▪ Funderende/hoogste wetenschap (épistèmè) => Kennis die om zichzelf gewild wordt, waar
elke mens naar verlangt & die herleidbaar is tot herleidbare eerste beginselen.
▪ Levensleer: De kennis van alles & de eerste beginselen, biedt tegelijkertijd antwoord op de
vraag “Hoe moet de mens leven?”, Die kennis moet je leren hoe je moet leven, hoe je een goed
leven moet leiden.
❖ Als levensleer: Filosofie een bron van zingeving en richtsnoer voor het goede leven
1. Zingeving
→ “Wat is de zin van het menselijk bestaan? De plaats van de mens in het geheel van de
werkelijkheid?”
2. Goede leven
→ “Hoe moet ik leven?” Individuele levensweg.
→ “Hoe moet ik samen-leven?” De goede richting van de politieke samenleving.
❖ Zingeving en praktische levenswijsheid werden oorspronkelijk geboden door religie
▪ Bv.: Polytheïsme in Griekenland voor de 6de eeuw => Ze geloofden in meerdere Goden.
▪ In heel de geschiedenis van de Mensheid (=in het Oude Griekenland, Germaanse Stammen,
...): Verhalen (mythes en sagen) die antwoord geven op het raadsel van de wereld en de
situering van het menselijk bestaan in triadische structuur.
→ De mens verhoudt zich tot God/Goden & nadenkt over de Natuur
→ Die 3 realiteiten zijn in deze structuur altijd met elkaar verbonden.
❖ Begrip “filosofie” soms ruimer gebruikt
▪ We spreken soms van filosofische stelsels, verbonden met diverse culturen in de
geschiedenis van de Mensheid
1
, → Hebben op bepaalde manier te maken met religie, heel het verlangen van zingeving, het
zoeken van antwoord op de vraag naar het goede leven & ook filosofie worden genoemd.
→ Bv.: Indische filosofie (Hindoeïsme, boeddhisme, jaïnisme, ...), Chinese filosofie, Japanse
filosofie, Arabische filosofie.
→ In de culturele antropologie/ orale cultuur (studie van volken zonder schrift) spreekt men
soms ook van “de filosofie van een etnie” vertolkt via de mythes en religieuze praktijken =>
Ook sprake van een soort levensleer, die met religie samenhangt en ook een filosofie
noemen. (Bv.: Filosofie van bepaalde stam in Afrika, ...)
❖ Vanuit cultuurperspectief is de westerse filosofie onderscheiden door eigen identiteit, veel
redenen om die westerse filosofie eigen identiteit toe te kennen.
▪ Maar Westerse filosofie heeft zich in verschillende periodes laten beïnvloeden door niet-
westerse tradities:
→ Arabische filosofie: filosofie sterk verweven met de Islam
→ Renaissance & moderne tijd: toenemende uitwisseling met oosterse filosofieën door
kolonialisme en globalisering.
→ Bv.: 19de eeuw: invloed van Indische wijsheid en boeddhisme => Zichtbaar in werk van
Arthur Schopenhauer, die elementen van oosterse denkwijze zoals het boeddhisme
integreerde in zijn filosofie.
1.2 Filosofie & de crisis van de Westerse cultuur
❖ 17de eeuw: Begin moderne filosofie & cultuur van de Moderniteit
▪ Twee filosofen hebben proberen te denken over wat er precies is gebeurd in die 17de eeuw,
“Big divide & coupure (=scheiding)”, waardoor er iets is ontstaan als de moderne filosofie met
zijn latent gevoel van crisis & ook in de bredere cultuur, dat verklaart dat die filosofie geworden
is wat ze is.
▪ Triomf van de Verlichte Rede leidt tot radicale omslag in visie op de verhouding mens-natuur-
God.
→ We zouden kunnen denken dat de Verlichte Rede in de plaats komt van de Klassieke
Reden.
→ De Verlichte Reden verwijst naar de enorme wetenschappelijke revolutie van die tijd (=de
positieve wetenschappen) & de culturele implicaties (=> In de 18de eeuw is men echt
beginnen nadenken over een heel nieuw soort samenleving, over een nieuwe visie over de
mens, zoals de Franse Revolutie, de Amerikaanse Revolutie. Dat de mens de religie
absoluut niet nodig heeft om goed te leven)
▪ Betekent een breuk met het denken in de Premoderniteit (Griekse Oudheid en christelijke
middeleeuwen) => De verwetenschappelijking v an het wereldbeeld & de visie, een heel
andere visie op de mens, op God, ... waardoor die coupure/ divide in 17de eeuw kan worden
verklaard.
2
,De zoektocht naar een op de rede gebaseerd verklaringsmodel van de werkelijkheid ligt aan de
oorsprong van de Westerse filosofie, de Griekse filosofie ligt aan de oorsprong van die hele
geschiedenis. Daar lag de gedachte dat de Rede, de leidraad zelf kan zijn van de zoektocht naar
“waarheid”, de echte wetenschap.
▪ Oorsprong van het idee van filosofie als eenheid van kennis en levensleer: Bij de Pre-Socratici
& verder uitgewerkt in het épistèmè-ideaal van Plato & Socrates.
→ Dit ideaal combineerde een zoektocht naar ware kennis met richtlijnen voor een goed
leven.
▪ Tegelijk betekent doorbraak/ opkomst van het wetenschappelijke wereldbeeld tijdens de
scienza nuova (de nieuwe wetenschap/ natuurwetenschap van Copernicus, Galileï &
Newton) de teloorgang/ ondermijning van dit klassieke/ épistèmè ideaal.
▪ Klassiek-Griekse en middeleeuwse visie op filosofie als een symbiose van de “hoogste
wetenschap” & “levensleer” raakte in twijfel. Wetenschap verschoof naar objectieve
natuurwetten, terwijl filosofie steeds meer loskwam van praktische levensvragen.
❖ Epistèmè - ideaal bij Plato & Aristoteles
=ideaal van de klassieke rede, wetenschap die tegelijk levensleer is.
❖ In de philosophia christiana (van Augustinus tot Ockham) (4de eeuw – 14de eeuw n.C.): ideaal van
klassieke rede zet zich door.
▪ Maar het kreeg een nieuwe, individueel-existentiële dimensie. Het Christendom benadrukte
een diepere, persoonlijkere zoektocht naar wijsheid, radicaal individueler dan in de Griekse
traditie.
▪ Christenen erkenden echter ook de beperkingen van het filosofische, puur cognitieve project
(=Het streven om via rationeel denken alles te begrijpen, Augustinus vond dat niet volstaat om
diepere mysteries van leven en God te doorgronden).
→ Wie ben ik als mens? => Werd een centrale vraag, meer gericht op het individu dan op
universele kosmische orde.
→ Het klassieke idee van kosmische harmonie (=Orde en samenhang in universum) kreeg
een andere invulling; Gods wil werd als mysterieus en ondoorgrondelijk ervaren, en de
oorzaak van de schepping bleef verborgen.
→ Volgens Augustinus lag de ware redding niet in filosofisch inzicht, maar in geloof en
genade: “Alleen geloof kan ons echt redden.” (=Genadeleer)
❖ Vervlechting van filosofie en theologie => In de middeleeuwse christelijke traditie raakte filosofie
sterk verweven met doctrina sacra (heilige leer) of scientia divina (goddelijke wetenschap).
Filosofie werd gezien als een dienende discipline die de theologie ondersteunde. Maar filosofie kan
nooit in de plaats komen van dat geloof.
3
, → Ging samen met een heel mens-wereldbeeld, een wereldbeeld dat veel dynamischer dan
het Griekse wereldbeeld. De Christelijke middeleeuwen/ religie is gericht op een eindtijd,
op het laatste oordeel.
→ De gedachte dat de hele mensheid toeleeft naar moment waarop God zal komen
oordelen. Voor hele mensheid alsook voor iedere individuele mens => Totaal nieuw soort
wereldbeeld, heel andere kijk op wie de mens is t.o.v. God & natuur, dan bij de Grieken.
→ Grieken waren van mening dat de wereld en werkelijkheid van in eeuwigheid bestond, ze
hadden een heel statisch wereldbeeld, een gesloten kosmos als het ware.
→ In het Christendom ontstaat idee dat wereld voortdurend in verandering is, een
eschatologie => Christendom denkt over de mens, schepping en God in totaal ander
perspectief, maar de gedachte dat we gericht zijn op een Eindtijd.
▪ Filosofie leverde een kader voor zingeving & versterkte de christelijke levensleer met extra
inzichten.
▪ Verheldering van het geloof: Filosofie fungeerde als instrument om de waarheid van christelijk
geloof te verhelderen en te verdedigen tegen kritiek of twijfel.
▪ Centrale rol van heilsleer: Het denken over de werkelijkheid en het menselijk bestaan werd
volledig bepaald door de christelijke heilsleer => Deze was gericht op de Eindtijd (Apocalyps),
waarin de ultieme verlossing en het oordeel zou plaatsvinden.
▪ God als begin en einde: God werd beschouwd als het begin (alfa) en einde (omega) van alle
dingen en stond centraal in de eschatologie (de leer over de laatste dingen).
▪ Theologie boven filosofie: Theologie werd als de hoogste wetenschap gezien, omdat zij
gebaseerd was op de kennis van God en zijn Openbaring, terwijl filosofie een hulpmiddel bleef
om die kennis beter te begrijpen.
❖ Vanaf renaissance (+- 1400) nieuw mens- en wereldbeeld, culminerend in de breuk met de
premoderniteit in de 17de eeuw:
▪ Toebewegen naar dat 17de eeuwse wereldbeeld => Dus hele idee van eschatologie gaat ook
weer verloren.
▪ Rennaissance werd wat ongedurig van altijd met een heel religieus/Christelijke bril & alleen
met die bril naar de werkelijkheid te kijken.
→ Wordt gezien als de cultuur waarin de mens zichzelf terug ontdekt.
→ MAAR religie en christelijk geloof bleef zeer dominant, maar sloot niet uit dat de mens op
een andere manier naar zichzelf keek, ontstaan van nieuwe cultuur die weer weg beweegt
van christelijke middeleeuwen.
4
