COMMUNICATIEWETENSCHAPPEN I
joke.bauwens@vub.be
Kenmerken communicatiewetenschappen:
• Containerdiscipline !
• ‘Pretstudie’, triviale onderwerpen
• Gebrek aan theorie en methode
→ Ernst toegenomen door professionalisering
• ‘media verklaren alles’
→ Niet alles komt door de media ➔ wisselwerking belangrijk
• Waan van de dag: ‘novelty fetishism’ >< ‘historical myopia’
Novelty fetishism (B) ⇒ Alles wat nieuw is aantrekkelijk (vergeet de rest)
Historical myopia (B) ⇒ Behouden van het oude, bekende
• Mediacentralisme → ons zorgen maken over de effecten van de media, eenduidig?
(het is allemaal complex, geen exacte uitleg / verklaring)
1. Centraal plaatsen van media
2. Media afscheiden en afzonderen van de sociaal-economische context
• Technologisch determinisme → geen wisselwerking met de samenleving
1. Technologische veranderingen met hun eigen logica MAAR die logica is niet maatschappelijk
centraal: onafhankelijk van menselijke wil
2. Technologie is de drijvende kracht van sociale veranderingen
Klemtoon op mediacommunicatie
• Communicatie via technologisch medium → krijgt het meeste aandacht
Massacommunicatie
Gemedieerde communicatie
• In het licht van mediatisering: in onze samenleving meer en meer werken volgens logica van
de media
⇒ Oefent invloed uit op hoe we omgaan met onze vrienden (vriendschap), …
• Interpersoonlijke face-to-face communicatie
‘The voice’ ⇒ goed voorbeeld dat communicatie complex is
→ veel dingen gaan samen, verschillende communicatie dimensies gaan samen
bv: sociale, culturele, gedragsmatige, cognitieve
Voorbeelden van thema’s:
Multi- en interdisciplinariteit (uitleg ppt)
Belang van maatschappelijke en historische context
(Foto; → Vietnamoorlog)
1
,HOOFDSTUK 1: Bouwstenen van een discipline en een praktijk
! In dit hoofdstuk worden 3 fundamentele concepten behandelt die cruciaal zijn voor het begrijpen van
communicatie:
➔ Het TEKEN, SEMIOTIEK en REPRESENTATIE.
*Het teken (B) → Dit is het basiselement voor betekenisvol communiceren: het bestaat uit een
betekenaar (de vorm, zoals een woord of beeld) en de betekende (de betekenis die eraan wordt
toegekend).
Bv: Het woord “boom” is een teken waarvan de letters b-o-o-m naar de betekenaar verwijzen en het
concept van een boom de betekende is – Ferdinand De Saussure.
*Semiotiek (B) → Is de studie van tekens en hoe ze functioneren binnnen de communicatie: het
onderzoekt hoe tekens betekenis krijgen binnen een specifieke context.
*Representatie (B) → Verwijst naar de manier waarop media tekens gebruiken om de werkelijkheid af
te beelden of te presenteren: door ze vaak op een bepaalde plaats of binnen een specifieke
gebeurtenis te gebruiken heeft het invloed op hoe wij deze begrijpen.
I. Het Teken
Het teken wordt beschouwd als de kleinste component van elk communicatieproces
→ Het is dus de basis van communicatieproces, WANT cruciaal om te weten hoe communicatie
verloopt
➔ Het is essentieel omdat we willen dat de boodschap die we overbrengen ook correct wordt
ontvangen door de ontvanger: ZONDER tekens is communicatie NIET mogelijk.
! Als we communiceren willen we dat de betekenis die we brengen / boodschap die we geven ook zo
overkomt bij de ontvangers
II. Semiotiek (semiologie)
! Semiotiek is de wetenschap van tekens en onderzoekt hoe tekens functioneren en betekenis krijgen.
→ Het is dus het wetenschappelijk domein waarin men zich buigt over de diepere betekenis van
tekens.
+ Dit vakgebied speelde een grote rol in de ontwikkeling van het communicatieproces en droeg bij aan
het begrijpen van het communicatieproces.
➔ “Hoe functioneren tekens / hoe gaat het in z’n werk” … : ontstaan van betekenis?
!! Drie centrale studiedomeinen:
1. Tekens en soorten → Tekens kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld, Bv:
woorden, geluiden, beelden, …
2. Codes en Systemen → Tekens worden georganiseerd in systemen, zoals grammatica zodat
communicatie gestructureerd en begrijpelijk is.
3. Culturele context → Tekens en hun betekenis zijn afhankelijk van de cultuur en kunnen in de
loop van de tijd evolueren.
→ Tekens zijn mensen, wij maken / creëren die zelf: ze evolueren
! De betekenis van vandaag kan verschillend zijn dan vroeger, cultuur speelt een grote rol!
2
, • Onderscheid van subdisciplines in semiotiek
! Ze focussen elk op een aspect v/d relatie tussen tekens en betekenis
*Fonologie (B) → Studie van klanken en letters (hoe we woorden uitspreken)
*Syntaxis (B) → Onderzoekt de structuur en volgorde van tekens: Linguïstische studie van
taalconversaties en betekenisvolle patronen van tekens (heel technisch, welke volgorde staan
woorden, welke opeenvolging van woorden zijn toegestaan, …)
*Pragmatiek (B) → Studie van de relatie betekenis en gebruiker van het teken, dus afhankelijk van
context.
Hoe in het gebruik van een teken de betekenis kan veranderen (bv: straattaal die jongeren gebruiken)
*Semantiek (B) → Studie van relatie tussen het teken en de betekenis die aan een teken wordt
gegeven
MAAR: Ze zijn het meest geïnteresseerd in de betekenis van het teken: ‘Semantische discussie’
*Semantische disucissie (B)
→ Discussie over de inhoud van het woord; “Wat het nu echt betekent?”
III. Representatie
! Representatie verwijst naar het proces waarbij iets uit de echte wereld wordt afgebeeld of
gepresenteerd.
→ Dit proces is complex, omdat de betekenis van woorden, beelden of symbolen wordt gevormd door
taal en cultuur.
DUS ➔ Betekenis - taal - cultuur worden hier met elkaar verbonden
Bv: Een betekenis produceren doen we in ons brein: Als we aan iets denken komt er een concept in
ons brein
→ Deze concepten rond een bepaalde thematiek brengen we tot uiting met woorden.
Via de taal kunnen we de werkelijkheid / verbeelde wereld (vb: in dromen) onder woorden brengen
Omdat we sociale wezens zijn willen we die concepten naar buiten brengen
⇒ sprake van *Materialiteit (B) Waarom? Het wordt tastbaar / concreet
bv: onze kleren / kapsel / … → representeert hoe we ons voelen als man of vrouw
! Er wordt een onderscheid gemaakt tussen 2 representatiesystemen / processen
A. Mentale representatiesystemen ➔ Dit is een representatiesysteem dat ervoor zorgt dat
wij objecten, plaatsen of gebeurtenissen kunnen verbinden aan een reeks concepten /
mentale concepten / representaties die we in ons hoofd meedragen.
B. Talige systemen ➔ Taal en codes die worden gebruikt om deze mentale concepten over
te brengen en te delen binnen een gemeenschappelijke cultuur.
! Beide representatiesystemen zijn betekenissystemen van een cultuur
3
,A) Mentale representatiesystemen: Het systeem van mentale representaties
! Een mentaal representatiesysteem verwijst naar de manier waarop ons brein objecten, ideeën of
gebeurtenissen organiseert en classificeert.
Voorbeeld:
Wanneer we iets waarnemen, zoals een rode roos (eenvoudig) oorlog, de duivel (complex), … begint
ons brein automatisch te associeëren en betekenis te geven.
→ Als deze organisatie begint te werken kan dit gebeuren op 2 manieren:
1. Via sequentie ➔ Een rode roos kan liefde en romantiek oproepen, omdat het in onze cultuur
met die concepten wordt geassocieerd.
2. Via gelijkenissen / verschillen ➔ We herkennen een roos als iets anders dan een tulp. Bij een
roos associëren we de kleur rood eerder met romantiek terwijl een witte tulp eerder puurheid
en neutraliteit kan symboliseren.
→ Dus het verschillende sequenties oproepen: een witte roos is minder romantiek dan rood
!! Deze processen laten zien dat iedereen de wereld op een unieke manier interpreteert, MAAR
dankzij relatief vergelijkbare systemen van mentale representatie kunnen we effectief met elkaar
communiceren.
- Enerzijds ⇒ Iedereen interpreteert de wereld verschillend.
- Anderzijds ⇒ Relatief overeenkomstige systemen van mentale representatie maakt
communicatie mogelijk.
B) Taalsysteem
! In een taalsysteem worden concepten en de relaties tussen die concepten onderling uitgedrukt via
verschillende soorten tekens, Bv: woorden of symbolen.
➔ Dit systeem stelt ons in staat om mentale concepten te delen met anderen door middel van taal.
→ Door middel van de term ‘linguistic turn’ kreeg dit idee meer aandacht in de
communicatiewetenschappen.
*Linguistic turn (B) → Term die verwijst naar een periode waarin onderzoekers meer nadruk gingen
leggen op taal als een sleutel tot communicatie.
(door een beweging van onderzoekers die met een linguïstisch perspectief naar communicatie keken)
Vb: Mode
In de mode begrijpen we onuitgesproken regels over wat gepast is om te dragen in bepaalde situaties.
Deze regels komen voort uit culturele en sociale codes.
CONCLUSIE ➔ Er zijn 2 REPRESENTATIESYSTEMEN
1. Mentale processen / Conceptueel kader → Dit omvat mentale processen zoals sequenties en
gelijkenissen x verschillende die we mentaal organiseren.
2. Talig kader → Dit zorgt ervoor dat we deze concepten kunnen communiceren dmv woorden
en tekens.
4
,!! CODES in BEIDE SYSTEMEN → Betekenissen worden geconstrueerd via codes die beide
systemen linken
Codes …
• Codes maken effectieve communicatie mogelijk
→ Ze zorgen ervoor dat wat we zeggen of laten zien overeenkomt met wat we in gedachten
hebben.
• Codes zijn gebaseerd op sociale conventies: ze zijn regels die binnen een gemeenschap
worden geaccepteerd.
• Codes zijn cultureel gebonden en variëren tussen verschiillende groepen of contexten (bv:
manier waarop je met familie, vrienden, … communiceert).
Betekenis is DYNAMISCH en verandert voortudrend!
➔ Wat vandaag een bepaalde betekenis heeft, kan in de toekomst in een andere context anders
geïnterpreteerd worden: Dynamisch proces.
Hoe? Dit komt doordat betekenissen NIET vaststaan, MAAR voortdurend evolueren naarmate de
samenleving, taal en percepties veranderen.
→ Zowel Saussure’s als Peirce’s tekensystemen helpen ons te begrijpen hoe deze veranderingen
plaatsvinden en hoe tekens steeds opnieuw betekenis krijgen in een veranderende wereld.
!! Er zijn verschillende tekensystemen die de variabiliteit en betekenissen benadrukken
A. Het tekensysteem de Saussure → taalkundige dimensie van het teken
B. Het tekensysteem van Peirce → filosofische en psychologische dimensie van het teken
(aandacht aan perceptie)
• Het TEKENSYSTEEM van FERDINAND DE SAUSSURE (1857-1913)
Ferdinand De Saussure was een Zwitserse taalkundige en grondlegger van de
moderne techniek
! Voor hem bestaat het teken uit 2 belangrijke onderdelen
1. Betekenaar / signifiant / signifier (foto roos)
→ Dit is de fysieke vorm van het teken / de materiële tekenvorm ⇒ Het is de drager van de
betekenis, Bv: een afbeelding, woord, geluid, …
! Via de signifiant kunnen we de betekenis overbrengen naar iemand anders
Bv: Het woord “hond”
2. Betekende / signifié / signified (wat de roos oproept)
→ Dit is het mentale concept of de betekenis die het teken oproemt: het verwijst naar het idee of
de associatie die we met de betekenaar maken.
Bv: Een hond: het idee van een dier met 4 poten en een staart
5
, Voor Saussure zijn tekens …
- Tekens zijn BINAIR (tweedelig) van aard, wat betekent dat ze bestaan uit de betekenaar x
betekende
- Tekens zijn ARBITRAIR wat betekent dat er geen natuurlijke band is tussen een woord en wat
het representeert: de koppeling ertussen is gebaseerd op afspraken binnen taal of cultuur.
- Tekens berusten dus op CONVENTIES (afspraken en overeenkomsten)
!! In tegenstelling tot De Saussure zag Peirce tekens als triadisch:
driedelig ( arbitrair: tweedelig)
• HET TEKENSYSTEEM VAN PEIRCE (1839-1914)
Charles Sanders Peirce was de grondlegger van de Amerikaanse semiotiek die de tekens als triadisch
(driedelig) zag, waarbij hij de interactie tussen de betekenaar, het object en de interpretatie
benadrukte
!! Voor Peirce was het object VEEL BELANGRIJKER → Hij had interesse in de interactie die kan
ontstaan uit het object.
1. Tekenvorm of representamen (betekenaar) → Verwijst naar iets anders dan zichzelf (vb:
object, emoties, …)
2. Mentale concept of interpretant (betekende) → afhankelijke van persoonlijke ervaring, deze
zal dan ook de betekenis bepalen
vb: Iemand die vroeger gepest werd zal aan het woord ‘school’ een negatieve betekenis linken
3. Object of datgene waar het teken naar verwijst
!! Peirce onderscheidt drie soorten tekens op basis van hun relatie met het object:
SYMBOOL ICOON INDEX
*Symbool: De relatie tussen het teken *Icoon: Een teken dat op visueel, *Index: Het teken heeft een rechtstreeks,
en het object is gebaseerd op auditief of olfactorisch vlak een existentieel of natuurlijk verband met het
conventies en afspraken. gelijkenis vertoont met het object object.
naar waar het verwijst.
bv: rook is een index voor vuur, koorts
Bv: Olympische ringen, Rode Kruis Bv: foto, landkaart, onomatopee bij ziekte, …
logo, verkeersbord, … (klanknabootsing), …
6
