ONDERZOEKSMETHODOLOGIE
KU Leuven
Samenvatting Onderzoeksmethodologie
De samenvatting is gebaseerd op de PowerPoint slides van professor Dewitte en notities van
de hoorcolleges (gegeven door prof. Dewitte).
Schooljaar: 2019-2020
,Inhoudsopgave
1 KENMERKEN VAN HET WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK IN DE BEDRIJFSECONOMIE .............................2
1.1 WAT LEVERT WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK OP? ...........................................................................................2
1.1.1 Pragmatische invalshoek .................................................................................................................2
1.1.2 Wetenschapsfilosofische invalshoek ................................................................................................3
1.2 DRIE NIVEAUS VAN ONDERZOEK ....................................................................................................................7
1.2.1 Pragmatische driedeling ..................................................................................................................8
1.2.2 Wisselwerking ..................................................................................................................................8
1.2.3 Bedrijfswetenschappelijk onderzoek gekaderd ................................................................................8
1.2.4 Voorbeeldvragen .............................................................................................................................9
1.3 KENMERKEN VAN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK ...........................................................................................9
1.4 KWALITEIT VAN ONDERZOEK ......................................................................................................................10
2 HET ONDERZOEKSPROCES ....................................................................................................................11
2.1 VAN PROBLEEM NAAR PROBLEEMSTELLING ...................................................................................................11
2.1.1 Beschrijven van het ‘probleem’ ......................................................................................................11
2.1.2 Formuleer een probleemstelling ....................................................................................................11
2.2 CLASSIFICATIE VAN ONDERZOEKSPROCES ......................................................................................................14
2.2.1 Deductieve benadering ..................................................................................................................14
2.2.2 Inductieve benadering ...................................................................................................................14
2.2.3 Classificatie volgens onderzoeksdoelen .........................................................................................15
2.2.4 Voorbeeldvraag .............................................................................................................................16
2.3 LITERATUUROVERZICHT .............................................................................................................................16
2.3.1 Functie van een literatuuroverzicht ...............................................................................................16
2.3.2 Structuur van een literatuuroverzicht ............................................................................................17
2.3.3 Informatiebronnen .........................................................................................................................17
2.3.4 Types van informatiebronnen ........................................................................................................18
2.3.5 Wanneer gebruik ik welke soort bron? ..........................................................................................18
2.3.6 Gebruik van databanken................................................................................................................18
2.3.7 Informatie evalueren .....................................................................................................................19
2.4 HOE BEPALEN VAN DE THEORIE EN DE HYPOTHESEN ........................................................................................19
2.4.1 Theoretisch kader ..........................................................................................................................19
2.4.2 Verklaar de relaties aan de hand van de theorie ...........................................................................21
2.4.3 Ontwikkel hypothesen ...................................................................................................................21
2.5 ETHISCHE BEKOMMERNISSEN .....................................................................................................................22
2.5.1 Ethische kadering ...........................................................................................................................22
2.5.2 Behandeling van de deelnemers ....................................................................................................23
2.5.3 Data management .........................................................................................................................23
2.5.4 Integriteit .......................................................................................................................................23
3 ONDERZOEKSMETHODEN IN DE BEDRIJFSECONOMIE ...........................................................................24
3.1 SITUERING VAN ONDERZOEKSMETHODEN .....................................................................................................24
3.1.1 Basisdimensie 1: gegevensverzameling .........................................................................................24
3.1.2 Basisdimensie 2: gegevensontsluiting ...........................................................................................24
3.1.3 Combinatie van onderzoeksmethoden volgens de twee basisdimensies .......................................25
3.1.4 Karakterisering van methoden ......................................................................................................25
3.2 METHODEN VAN VERZAMELEN ...................................................................................................................26
3.2.1 Observatie ......................................................................................................................................26
3.2.2 Bevraging (c.q. Survey) ..................................................................................................................27
3.2.3 Manipulatie (c.q. experimenten)....................................................................................................29
3.3 GECOMBINEERDE METHODEN ....................................................................................................................35
3.3.1 Kwalitatief onderzoek ....................................................................................................................35
3.3.2 Secundaire data .............................................................................................................................42
3.3.3 De econometrische methode .........................................................................................................43
3.4 WEGWIJS BIJ DE SELECTIE VAN DE METHODEN: GIDS OM TE KIEZEN ....................................................................47
1
,1 Kenmerken van het wetenschappelijk onderzoek in de
bedrijfseconomie
1.1 Wat levert wetenschappelijk onderzoek op?
1.1.1 Pragmatische invalshoek
1.1.1.1 Manager en organisatie
Belang van de wetenschap voor de manager:
• Oplossen van dagelijkse problemen wordt verrijkt met kennis à o.b.v.
wetenschappelijk onderzoek kunnen ze dan betere keuzes maken.
Vb. Welke opleiding organiseren voor werknemers?
Vb. Kan ik de deur van mijn winkel dichtlaten om energie te besparen?
• Oplossen van grote (risicovolle) problemen wordt versterkt met kennis.
Vb. Wat zijn de voor- en nadelen van diversifiëren (extra varianten van mijn product
fabriceren)?
à Te weinig: minder marktaandeel, minder winst.
à Te veel: veel kosten, winstverlies
Manager moet goed en slecht onderzoek kunnen onderscheiden:
• Als je er als manager niets van kunt, dan ben je helemaal afhankelijk van derden à
belangrijk dat je kan meedenken.
• Management kan wel hulp vragen van experten.
è Kent de grote lijnen van de literatuur, de technieken die tot aanvaardbare kennis leiden.
Een manager kan dus beter meedenken met de onderzoekers en hen bijsturen waar nodig.
Vb. toekomstige trends en opportuniteiten laten onderzoeken
Academische houding maakt manager bewust van:
• Alternatieve verklaringen voor een bepaald fenomeen en haar/zijn (intuïtieve, vaak
foute) verklaring.
Vb. verkoop daalt: intuïtieve verklaring= goedkope concurrenten, alternatieve
verklaring= verouderd product (impliceert heel verschillende strategieën)
Alternatieve verklaring= een andere mogelijke oorzaak voor een bepaald fenomeen.
• Van de complexiteit van de verklaring.
o Er kunnen zich onvermoede interacties voordoen tussen causale factoren.
Vb. Prijspromoties leiden tot verhoogde verkoop, maar ze kunnen bij sommige
segmenten tot verminderde kooplust leiden omdat lage prijzen lage kwaliteit
suggereren. Als je de interactie niet onderzoekt mis je dat.
o Niet elke bevinding kan veralgemeend worden naar de gehele populatie.
o Belangrijk om de doelgroep en omgevingsfactoren te kennen.
2
,Belang van de wetenschap voor het bedrijf/organisatie:
• Kostenbesparend: wetenschap kan kostenbesparende methodes vinden.
o Verkeerde verklaring kan veel geld kosten (door bijvoorbeeld omgekeerde
causaliteit).
Vb. adverteren à verkoopcijfers
o Gebrek aan procesverklaring kan de efficiëntie verminderen (als we niet goed
weten hoe het proces verloopt).
Vb. adverteren à positieve houding à verkoop. Een alternatieve verklaring
kan zijn: adverteren à aandacht à verkoop (dit kan misschien veel goedkoper
verwezenlijkt worden door publiciteit uit te lokken).
• Probleemdetectie
Vb. promotie à verkoop t1 stijgt MAAR t2 daalt (stockage)
• Opportuniteitsdetectie
o Het vaststellen of de verkoop beter gaat met bepaalde technieken of met
bepaalde groepen.
1.1.1.2 Economie en maatschappij
• Technologische vooruitgang: men kan beter wetenschappelijk onderzoek doen.
• Maatschappelijke vooruitgang:
o Groeiend besef dat gedragswetenschappen (inclusief bedrijfseconomie)
relevant is…
§ Om welvaart en welzijn te verhogen.
Vb. het gevolg van de financiële crisis op consumptie
§ Om technologieën aanvaardbaar te maken.
Vb. technologie om ouderen langer autonomie te gunnen
§ Om gedragsverandering teweeg te brengen.
Vb. BIVV-campagne: promotie van safe driving
• De bedrijfseconomie gaat zich meer en meer inzetten voor het algemeen welzijn à de
maatschappelijke context wordt belangrijker (= indirect gevolg van wetenschap).
1.1.2 Wetenschapsfilosofische invalshoek
1.1.2.1 Het ontstaan van de gangbare opvatting
Wetenschap is geleidelijk ontstaan (continue evolutie) en kende 3 grote fases van evolutie:
• Logisch empirisme en probabilistische confirmatie (= eerste pogingen om het te
definiëren en te bepalen)
• Eliminatie en falsificatie
• Descriptieve wetenschapsfilosofie (= proberen te begrijpen hoe het werkt als sociaal
geheel)
3
,1.1.2.2 Het logisch empirisme – vb. Carnap
Achtergrond: Tekst ‘Phylosophy of science’
Basisgedachte: Observeren wat er gebeurt en dit stuk gaan we logisch maken.
• Het proces van de ontdekking en hypotheseformulering is niet logisch-
wetenschappelijk.
• Iets wordt wetenschappelijk als het gesteund wordt door empirische bevindingen:
o Deductief: theorie à evidentie à confirmeren
o Theorie leidt tot voorspellingen; evidentie ondersteunt de theorie
Problemen:
• Er kan altijd niet-consistente evidentie worden gevonden in de toekomst: misschien
heeft men vergeten bepaalde bewijzen te bekijken en ontdekt men in de toekomst dat
de theorie dus toch niet opgaat.
Vb. “zwanen zijn wit”: het kan dat we de niet-witte zwanen nog niet geobserveerd
hebben
• Irrelevante aspecten van de theorie worden evengoed bevestigd door de evidentie:
een theorie is complex (meer dan één stelling) à als heel de theorie is aanvaard kan
men ook foute stellingen in die theorie aanvaarden.
Vb. “Appreciatie verhoogt productiviteit van de werknemer”: kan gelden voor
verloning, maar niet per se voor andere vormen van appreciatie
Implicatie: confirmerende evidentie is nooit sluitend.
1.1.2.3 Probabilistische confirmatie – Bayes
Standpunt: Evidentie is niet conclusief, maar de evidentie biedt wel informatie.
• E: evidentie; H: hypothese
• Als P(E)/H=1 > P(E)/H=0, dan confirmeert de evidentie de hypothese
• E verhoogt de plausibiliteit van H
Vb. Bij elke observatie van een witte zwaan (E) wordt de theorie (H) dat alle zwanen
wit zijn, meer plausibel.
Problemen:
• De probabiliteiten van de theorieën en van de evidentie gegeven de theorieën zijn
niet bekend.
Vb. Men kan niet zeggen dat het met 98% zekerheid is.
• Subjectieve prior probabilities kunnen zo gebiased zijn, dat er ‘te veel’ evidentie nodig
is vooraleer de juiste theorie het pleit wint à het kan lang duren voor een theorie als
waar wordt bekeken.
Vb. Iedereen dacht dat de aarde plat was en het heeft zeer lang geduurd voordat
mensen begonnen te geloven dat de aarde rond is.
• Wetenschappers redeneren niet in termen van probabiliteit van theorieën (tenzij bij
statistiek) à men zegt bij een hypothese niet dat die zoveel % kans heeft om juist te
zijn.
Implicatie: het belang van evidentie mag niet gevoelig zijn voor subjectieve bias à het moet
objectief zijn.
4
,1.1.2.4 Eliminatie en falsificatie – K. Popper
Wetenschappers moeten niet confirmeren (evidentie voor), maar verwerpen (evidentie
tegen). Dit is wat men noemt falsificeren.
Vb. Alle zwanen zijn wit à Ga actief op zoek naar 1 niet-witte zwaan.
è Hoe moeilijker het tegenbewijs, hoe meer vertrouwen in de theorie.
Falsificatie:
• Rivaliserende hypotheses ontwikkelen (= alternatieve verklaringen)
• Ontwikkel testen om ze tegen elkaar af te toetsen
• Elimineer de hypotheses waar geen evidentie voor is
• Hypothese die overblijft is de ware hypothese
Deze methode veronderstelt dus het bestaan van rivaliserende theorieën en door eliminatie
eindigt de onderzoeksgemeenschap met de beste theorie à de winnaar is altijd voorlopig en
tentatief.
Let op: Wetenschappelijke theorieën moeten verwerpbaar zijn, anders is het geen goede
theorie (dus goed en slecht is niet gelijk aan juist en fout).
Probleem:
• Logisch: wat als de ware hypothese niet bij de rivaliserende hypotheses zit? Dan is de
ware theorie dat je uitkomt toch een foute theorie!!
• Praktisch: de overblijvende theorieën krijgen heel veel krediet à op de theorie die
overblijft wordt verder gebouwd, ook voor praktische implicaties.
• Filosofisch: tegenevidentie is ambigu. Tegenevidentie kan te wijten zijn aan een foute
theorie, maar ook aan foute hulpassumpties, foute meningen… = heel veel buffer tegen
verwerping è falsificatie is niet conclusief.
Vb. ‘als aarde beweegt rond de zon, dan moeten de sterren ook veranderen van plaats’
Observatie in de 16e eeuw was dat de sterren bleven staan. Maar dit kon pas in de 19e eeuw
fijn genoeg gemeten worden.
Galileo beweerde dat de sterren te ver stonden om het effect te zien.
Hulpassumptie bij theorie 1 (aarde staat stil) is dat de sterren dichter staan.
Hulpassumptie bij theorie 2 (aarde beweegt) is dat de sterren veraf staan.
à Falsificatie is een zwakke scheidsrechter
Vb. ‘het nemen van beslissingen en het bedwingen van aankoopimpulsen steunt op een
gelimiteerde reserve (glucose gebaseerde) hersenmodule, die uitputbaar is’
Er is veel confirmerende evidentie verzameld, maar tegensprekelijke evidentie geraakt
moeilijk gepubliceerd.
Nieuwe massale pogingen om te repliceren mislukken, maar de auteurs houden vol en
gebruiken hulpassumpties.
Ondertussen is de theorie al toegepast in de praktijk (limonade geven bij testen, moeilijkheid
inbouwen bij beslissingen om impulsen uit te lokken, rustperiodes inbouwen…).
5
,1.1.2.5 Moderne opvattingen
Standpunt 1: In de praktijk zijn kritieken niet zo problematisch.
à Theorieën worden wel degelijk verworpen, confirmerende evidentie lijkt
vooruitgang te bieden, ontdekkingen zijn reëel (vb. DNA, maanlanding…).
Standpunt 2 – Feyerabend: Nieuwe theorieën winnen aan aanhang niet omdat ze
methodologisch sterk zijn of op evidentie bouwen, maar omdat hun aanhangers strategieën
gebruiken – rationeel, retorisch, of achterbaks – om hun zaak vooruit te helpen onder het
motto ‘Anything goes’.
1.1.2.6 Realisme
Argument: de accuraatheid van voorspellingen
MAAR, filosofisch blijft de agnostische positie het meest verdedigbaar, want nieuwe theorieën
maken oude onobserveerbare variabelen vaak irrelevant. We weten op voorhand niet welke
variabelen irrelevant zullen blijken te zijn.
à De realisten stellen: werkende theorieën zijn niet altijd waar, maar zijn goede
benaderingen.
1.1.2.7 Wetenschappelijke verandering
Er is een afwisseling tussen revoluties en periodes van normale wetenschap:
• Normale wetenschap: consensus over methode, over de belangrijke problemen, over
de belangrijke assumpties (paradigma).
• Normale wetenschap produceert anomalieën en die hebben hulpassumties nodig.
• Lacunes stapelen zich op, en dit inspireert het ontstaan van nieuwe diepe opvattingen.
• Revoluties: clash tussen twee rivaliserende paradigma’s waarbij het nieuwe
paradigma wint.
• Winnen is ten dele een historisch fenomeen en biedt niet noodzakelijk vooruitgang.
• Communicatie tussen de fases is moeilijk want het conceptueel kader is drastisch
verschillend (incommensurabel).
1.1.2.8 Wetenschap als socio-historisch fenomeen
Wetenschap is…
• Een collectief gereguleerde activiteit die ons dichter brengt bij werkende theorieën.
• Wordt sterk bepaald door de interesses en waarden van de beoefenaars (en bij
uitbreiding, het collectief waarin die individuen gewaardeerd worden).
• Sluit groepen, en hun perspectieven, uit (wat traditionele volkeren relevant vinden,
wordt niet onderzocht; relatief minder aandacht voor wat vrouwen relevant vinden).
De samenleving bepaalt de waarden en de richting waarin de wetenschap evolueert. Dus in
die zin is wetenschap gebiased. De theorieën zijn daarom niet per se fout, maar de stand van
de kennis is gebiased.
Vb. We weten bijvoorbeeld minder over vertrouwen dan over kerosine.
6
,1.2 Drie niveaus van onderzoek
Er zijn drie niveaus van onderzoek:
1. Fundamenteel onderzoek
2. Toegepast onderzoek
3. Onderzoek in opdracht
Fundamenteel onderzoek= basis of puur onderzoek (blue sky research) en de bevindingen
hebben geen directe toepassingen op de dagelijkse realiteit.
Doel:
• Ontwikkelen van kennis in een theoretisch paradigma
• Veralgemenen van bevindingen
• Onderzoekers beantwoorden de vragen waarom, hoe en wat
• Commerciële objectieven zijn niet het doel à Er zijn geen directe toepassingen
mogelijk
• Het kan wel leiden tot innovaties en oplossen voor praktische problemen
Toegepast onderzoek= gedreven door specifieke problemen (lost specifieke problemen op)
dus betreft een vraag die directe applicaties heeft in de wereld.
Vb. Hoe studeert een student het best? (ßà Hoe studeren mensen?)
Vb. Welke methode leidt tot het minste accountingfouten? (ßà Welke incentives
verminderen rekenfouten?)
Dit soort onderzoek is wel algemeen geldig, maar alleen binnen een bepaald subdomein.
De indelingen van onderzoek zijn vaak tweedelig, de classificaties zijn niet universeel.
Tweedeling fundamenteel vs. toegepast (versie 1)
• Toepassing bij onderscheiden van disciplines
• Fundamenteel: algemene regelmatigheden met breed potentieel
Vb. economie, wiskunde…
• Toegepast: geïnspireerd door een bepaald relevant probleem
Vb. functie binnen een bedrijf, marketing, insurance…
Tweedeling fundamenteel vs. toegepast (versie 2)
• Toepassing in maatschappelijke context
• Gepubliceerd onderzoek door onderzoekers aan universiteiten versus onderzoek in
opdracht (marktonderzoeksbureaus, consultants…)
• Fundamenteel: algemene geldigheid
• Toegepast: een antwoord biedend op een specifieke vraag
7
,1.2.1 Pragmatische driedeling
Fundamenteel Toegepast Onderzoek in
onderzoek Onderzoek opdracht
Breedte van toepassing Varieert Middelmatig Laag
Onmiddellijke bruikbaarheid Laag Middelmatig Hoog
Wetenschappelijkheid van Hoog Hoog Varieert, budget
de methode en tijdsdruk
Theoretische implicaties Hoog Middelmatig Laag
Vergankelijkheid Laag Middelmatig Hoog
Economisch/maatschappelijk Varieert Hoog Middelmatig want
potentieel beperkt
Toegankelijkheid Algemene Algemene Soms ontoegankelijk
toptijdschriften als toptijdschriften als (bedrijfsgeheim),
maatschappelijk
theoretisch relevant, soms in ‘lagere’
relevant,
gespecialiseerde gespecialiseerde tijdschriften.
tijdschriften binnen tijdschriften binnen
disciplines toegepaste disciplines.
1.2.2 Wisselwerking
Fundamenteel onderzoek creëert een basis voor verdere toepassingen:
• Creëert de stroom van onderzoek (wetenschappelijk concept van impact)
• Inspireert toegepast onderzoek (maatschappelijke impact)
• Biedt inzichten en tools voor onderzoek in opdracht (maatschappelijke impact)
Toegepast onderzoek:
• Vertaalt deze basis naar relevante contexten
• Inspireert fundamenteel onderzoek/daagt theorieën uit
• Biedt inzichten en tools voor onderzoek in opdracht
à Stroom van fundamenteel naar toegepast
Onderzoek in opdracht past kennis en methodes toe op concrete problemen
1.2.3 Bedrijfswetenschappelijk onderzoek gekaderd
• Wordt typisch geklasseerd als toegepast onderzoek
• Leent inzichten van vele moederwetenschappen (relatief asymmetrisch: meer import
van de fundamentele wetenschappen dan uitvoer ernaar)
• Wordt gecombineerd met andere toegepaste velden
• Is deel van het complexe sociale fenomeen
• Wordt potentieel sterker bepaald door de culturele context (“Wat vinden we
belangrijk?”) dan de fundamentele wetenschappen
8
, 1.2.4 Voorbeeldvragen
Voorbeeldvraag 1: Bedrijf X wil beter begrijpen hoe merkinformatie zich verspreidt via sms en
sponsort daarom een onderzoeker die zijn onderzoek uitvoert aan de universiteit in het kader
van een doctoraat. Het eindresultaat is een reeks wetenschappelijke papers over de
verspreiding van merkinformatie op het internet. Over welk type onderzoek gaat het?
à Toegepast onderzoek (De meeste thesissen/doctoraat-studies vallen onder
toegepast onderzoek).
Voorbeeldvraag 2: De overheid wil graag begrijpen waarom mensen te snel rijden op de
autosnelweg in België en bestelt daarom een onderzoek bij een onderzoeksbureau om een
survey te organiseren om naar redenen voor hardrijden te peilen. Het eindresultaat is een
rapport voor de overheid waarin de resultaten beschreven staan, met aanbevelingen om het
probleem van hardrijden op te lossen. Om welk onderzoek gaat het?
à Onderzoek in opdracht (is speciaal voor de overheid uitgevoerd).
1.3 Kenmerken van wetenschappelijk onderzoek
Kenmerken:
• Doelmatig “AàB?”:
o B is de gemeten variabele
o B kan een theoretische relevante variabele zijn, een variabele met een
maatschappelijke of economische relevantie, of een criterium in een concrete
setting
o A kan een theoretische relevante variabele zijn, of een in de realiteit
controleerbare variabele
• Rigoureus:
o Heeft een theoretische basis: A en B zijn geïdentificeerd en gedefinieerd
o Methodologisch solide:
§ A en B zijn ondubbelzinnig meetbaar en gemeten of (voor 1)
gemanipuleerd
§ A en B geoperationaliseerd: duidelijk en concrete definities
o Sample laat toe om geldige uitspraken te doen
• Testbaar:
o Kan AàB in principe geobserveerd worden? Indien niet, moet je gebruik
maken van proxies (vb. talent management in bedrijf X als proxy voor het
concept ontwikkelen van human capital)
o Impliceert rigorisiteit dat A en B goed meetbaar zijn?
• Repliceerbaar: kan de test AàB opnieuw uitgevoerd worden?
o Hangt mede af van de rigorositeit
o Specifieke invulling voor historische feiten en voor kwalitatief onderzoek
(principiële repliceerbaarheid)
• Precies: Hoe dicht benadert de meting van X de werkelijke waarde van X?
o Hangt af van de samplegrootte en -kwaliteit
o Hangt af van de meetkwaliteit
o Hangt af van de rigorositeit van de studie
9
