Relatie- en
gezinstherapie
Academiejaar 2024-2025
,Relatie- en gezinstherapie
INHOUD
Systeemdenken, een inleiding ..............................................................................................................4
Systeemdenken ...............................................................................................................................4
Het gezin als systeem .......................................................................................................................5
Vele systemen… ...............................................................................................................................5
De algemene systeemtheorie en de cybernetica ....................................................................................6
Ludwig von Bertalanffy (1901 – 1972) – namen kennen ! ......................................................................6
de Algemene Systeemtheorie ........................................................................................................6
Norbert Wiener (1894 – 1964) ............................................................................................................7
Kernelementen van cybernetica.....................................................................................................7
Gregory Bateson (1904 -1980) - ‘an Ecology of Mind’ ...........................................................................8
Basisideeën ..................................................................................................................................8
de eerste iconen ................................................................................................................................ 10
Carl Whitaker (1912 – 1995) ............................................................................................................ 10
Virginia Satir (1916 – 1988) .............................................................................................................. 10
Murray Bowen (1913 - 1990) ............................................................................................................ 11
Basisprincipes en toepassingen................................................................................................... 11
Casus Inge ........................................................................................................................................ 12
belang van communicatie binnen gezinsrelaties .................................................................................. 13
Casus Ilse en Pieter - familiaal geweld’ ............................................................................................ 13
Paul Watzlawick (1921 – 2007) ........................................................................................................ 13
De 5 axioma’s ............................................................................................................................. 13
Mara Selvini Palazzoli (1916 – 1999) ................................................................................................. 14
Constructivistische visie ................................................................................................................. 15
Autopoietische systemen ............................................................................................................... 15
Circulair bevragen in gezinssystemen .............................................................................................. 15
Casusvoorbeelden............................................................................................................................. 16
casus ‘familiaal geweld’.................................................................................................................. 16
casus ‘Opvoedingsperspectieven’ ................................................................................................... 17
Loyaliteiten, en rechtvaardigheid ........................................................................................................ 18
Casus Geert en Elke - nieuwsamengesteld gezin .............................................................................. 18
Iván Böszörményi-Nagy .................................................................................................................. 18
Basisprincipes en toepassingen in de praktijk .................................................................................. 18
Het intergenerationele en het contextuele aspect ......................................................................... 18
Relationele ethiek........................................................................................................................... 19
Multi-directionele (meerzijdige) partijdigheid ................................................................................... 19
1
,Relatie- en gezinstherapie
Vier dimensies in de relationele werkelijkheid binnen families .......................................................... 20
1. De dimensie van de feiten ........................................................................................................ 20
2. De dimensie van de psychologie .............................................................................................. 20
3. De dimensie van de transacties ................................................................................................ 20
4. De dimensie van de relationele ethiek ...................................................................................... 20
casus ‘genderdysforie’ .................................................................................................................... 21
Salvador Minuchin: structurele visie.................................................................................................... 22
Jay Haley: de strategische gezinstherapie ............................................................................................ 22
Kernaspecten structurele visie ........................................................................................................... 22
Casus Eva (28 jaar) - thema ‘loszand-gezin’ ..................................................................................... 22
Kernaspecten van de structurele visie ............................................................................................. 22
Hiërarchie ...................................................................................................................................... 23
Parentificatie ................................................................................................................................. 23
Loszand-gezinnen… als ‘losse korrels zand’ naast elkaar .................................................................. 23
Kluwen-gezinnen… als een kluwen garen ......................................................................................... 23
Detouring (‘bliksemafleider’) ........................................................................................................... 24
Scapegoating (‘zondebok-fenomeen’) ............................................................................................. 24
Detouring inzetten als opportuniteit ................................................................................................ 24
Aspecten van structureel-strategische aanpak .................................................................................... 24
veranderen van de disfunctionele structuur ..................................................................................... 24
Interventies vanuit een structureel-strategische inspiratie ................................................................ 25
1. Identificeren van patronen en dynamieken ................................................................................ 25
2. Ontwikkelen van een visie en draagvlak voor verandering ........................................................... 25
3. Verandering initiëren ............................................................................................................... 25
Kernaspecten Oplossingsgerichte visie ............................................................................................... 26
Casus Indra (24jr) en Youssef (26jr) - thema ‘vaginisme’ ................................................................... 26
Oplossingsgerichte visie ................................................................................................................. 26
kernovertuigingen van de oplossingsgerichte aanpak ....................................................................... 27
Enkele basistechnieken ..................................................................................................................... 27
Scalingtechniek.............................................................................................................................. 27
(1) Introductie van de schalingsmethodiek ................................................................................... 28
(2) Verkennen van het sociale netwerk ......................................................................................... 28
(3) Verder aan de slag met de schaalvraag .................................................................................... 28
(4) Opstellen van een actieplan .................................................................................................... 28
(5) Reflectie op positieve ervaringen ............................................................................................. 29
De ‘mirakelvraag’ ........................................................................................................................... 29
Casusbesprekingen ........................................................................................................................ 29
2
,Relatie- en gezinstherapie
Casus ............................................................................................................................................... 30
Kernaspecten narratieve oriëntatie ..................................................................................................... 31
Sociaal-constructionistische gedachtengoed .................................................................................. 31
Sociaal-constructionistische gedachtengoed als inspiratie voor de narratieve oriëntatie ................ 31
Uitgangspunten .......................................................................................................................... 31
Rituelen en creatieve expressie .......................................................................................................... 32
Casus ............................................................................................................................................... 33
casus ‘kind van ouders met een psychische problematiek (KOPP)’ .................................................... 33
‘seksualiteit na kanker’ ................................................................................................................... 34
Kennen/kunnen: ................................................................................................................................ 35
Voorbeeldvragen: .............................................................................................................................. 35
3
,Relatie- en gezinstherapie
OORSPRONG EN BASIS VAN
SYSTEEMDENKEN
1. Systeemdenken, een inleiding
2. De algemene systeemtheorie en de cybernetica
De Algemene Systeemtheorie van Ludwig von Bertalanffy (1901 – 1972)
Norbert Wiener, grondlegger van de cybernetica (1894 – 1964)
Gregory Bateson, bioloog, antropoloog, linguïst (1904 -1980)
SYSTEEMDENKEN, EEN INLEIDING
SYSTEEMDENKEN
Systeemdenken Focust op de interactie en de onderlinge samenhang tussen elementen binnen een
geheel.
De elementen De variatie van gedachten en emoties tot sociale relaties én omgevingsfactoren
(zijn cruciaal voor het begrijpen van het systeem).
➔ Niet alleen kijken naar de individuele cliënt, maar ook naar de bredere context
Systeemtherapie biedt een holistische benadering waarin veranderingen in één deel van het systeem
positieve effecten kunnen hebben op het geheel.
Samenhang als essentieel kenmerk
• De interacties en relaties tussen verschillende elementen hebben een diepere impact op
iemands psychologische toestand, dan enkel het individuele element zelf.
Bv. gevoelens van de cliënt worden beïnvloed door relaties met familieleden, vrienden en
collega’s
o Rekening houdende met dat elke cliënt zijn verschillende rollen, geschiedenis,
verwachtingen, … heeft.
• Er zit een samenhang in hoe we denken en ons voelen. Als die er niet is, zijn we bezorgd.
→ In psychotherapie is het van belang te begrijpen hoe de samenhang tussen elementen de ervaring
beïnvloedt.
o Focus wordt gelegd op de netwerken van relaties en context van het systeem, in plaats
van louter de symptomen van de cliënt.
Context van het systeem
• De "nabije" elementen die in interactie staan met de cliënt
• Hebben een directe invloed op het systeem
Bv. therapeut moet aandacht geven voor de dynamieken binnen het gezin, de sociale kring of
culturele context voor effectievere interventies. Dit helpt bij het vinden van patronen die
problemen voeden en kan zo leiden tot duurzame veranderingen.
Universum van het systeem: elementen die minder direct verband houden met de cliënt, maar toch een
rol kunnen spelen in de bredere dynamiek (o.a. culturele normen, maatschappelijke verwachtingen of
historische invloeden).
• Bv. therapeut kijkt naar de persoonlijke geschiedenis van een cliënt die worstelt met angst, én
naar de maatschappelijke verwachtingen die van invloed kunnen zijn op het angstgevoel.
4
,Relatie- en gezinstherapie
Elk element binnen een systeem ook als een systeem op zich
• Elk lid heeft zijn eigen gedachten, emoties, gedragingen, context en geschiedenis. Dit zijn
samengestelde gehelen die in verbinding staan met andere systemen.
• Bv. Wanneer een gezin in therapie is, is het essentieel te begrijpen hoe de individuele systemen
met elkaar interageren en hoe ze gezamenlijk bijdragen aan de dynamiek van het gezin.
HET GEZIN ALS SYSTEEM
De interacties tussen de gezinsleden analyseren
• Elk lid heeft zijn eigen gedachten, emoties, gedragingen, context en geschiedenis
• Die samen een complex geheel vormen
o Complex: ingewikkeld, in een veelheid van relaties
Wanneer we in therapie werken met een gezin
• Hoe deze individuele systemen met elkaar interageren
o Het herkennen van patronen (en bevorderen van gezonde interacties)
▪ Elk gezinslid heeft een specifieke rol en vervult bepaalde functies, wat leidt tot
patronen van interactie
• Hoe ze gezamenlijk bijdragen aan de dynamiek van het gezin als geheel
Bv. als één gezinslid worstelt met angst, kan dit de communicatie, routines en emoties van het
hele gezin beïnvloeden.
Door het gezin als systeem te beschouwen, kunnen therapeuten niet enkel de symptomen aanpakken,
maar ook de onderliggende dynamieken die bijdragen aan problemen.
Bv. een interventie gericht op het verbeteren van communicatie tussen gezinsleden, zodat iedereen zich
gehoord en begrepen voelt, versterkt de onderlinge banden én bevordert het welzijn van elk individu.
VELE SYSTEMEN…
• De private groepspraktijk als systeem
• De ‘patiënt’ als systeem, het systeem waar de patiënt deel van uitmaakt
• Een centrum voor geestelijke gezondheidszorg als systeem
• Het eerste masterjaar in de opleiding psychologie aan de universiteit als systeem
Kan worden beschouwd als een complex systeem waarin verschillende elementen samenkomen
om de leerervaring van studenten te vormen. Binnen dit systeem zijn er diverse componenten,
zoals cursussen, docenten, medestudenten en onderzoeksprojecten, die allemaal met elkaar in
interactie staan. Elke cursus draagt bij aan de ontwikkeling van specifieke vaardigheden en kennis,
terwijl docenten hun expertise en begeleiding aanbieden. De interactie met medestudenten is
essentieel want zij vormen een ondersteunend netwerk waarin samenwerking en discussie de
leerprocessen bevorderen. Dit collegiale contact stimuleert de academische groei, én versterkt
ook sociale vaardigheden en professionele ontwikkeling. Daarnaast beïnvloeden externe factoren,
zoals toegang tot informatie, stageplaatsen en loopbaanbegeleiding, de leerervaring.
Systeemdenken helpt studenten en docenten om te begrijpen hoe deze verschillende onderdelen
elkaar beïnvloeden. Een verandering in één element, zoals de introductie van een nieuwe cursus
of wijziging in het curriculum, kan aanzienlijke gevolgen hebben voor dit proces.
• Het familliebedrijf als systeem
• Mijn eigen start-up als systeem
• Het voltooien van een masterproef aan de universiteit als een systemisch gebeurend
5
,Relatie- en gezinstherapie
DE ALGEMENE SYSTEEMTHEORIE EN DE CYBERNETICA
Griekse "systēma" Verzameling elementen die samen een functioneel geheel vormen
"samen-stelling"
- Ter plaatse staan trappelen is ook functioneren.
LUDWIG VON BERTALANFFY (1901 – 1972) – NAMEN KENNEN !
Grondlegger van de Algemene Systeemtheorie: legt de nadruk op interconnectiviteit en afhankelijkheid
van onderdelen binnen een geheel, ongeacht het type systeem.
DE ALGEMENE SYSTEEMTHEORIE
1. HOLISME: HET GEHEEL IS MEER DAN DE SOM VAN HUN DELEN
• Systemen meer zijn dan de som van hun onderdelen
• Interacties tussen de delen
• Deze interacties creëren emergente eigenschappen (= de nieuwe constructie is meer dan enkel
de opsomming van dingen)
o De comfortabele zetel in de therapieruimte
▪ Als we van hout, zachte stof, schuimrubber en ander materiaal een zetel maken
(hoger organisatieniveau) dan kan de cliënt op deze zetel comfortabel plaats
nemen. Dit is een emergente eigenschap van de zetel.
o Het pasgeboren eerste kind in een koppel
o De nieuwe vriendschap tussen studenten
o Het vroegere vertrek van een kameraad wanneer op weekend met vrienden
Emergente Eigenschappen die niet kunnen worden begrepen door alleen naar de individuele
eigenschappen elementen te kijken. Het zijn nieuwe eigenschappen die op het hogere
organisatieniveau verschijnen wanneer delen met elkaar in interactie gaan.
Emergentie Het proces waarbij nieuwe eigenschappen ontstaan in de interactie tussen
simpele, kleine entiteiten die elk op zich niet deze eigenschappen bezitten.
- Het geheel is meer dan de som van de delen.
2. INTERCONNECTIVITEIT
• Alle onderdelen van een systeem zijn met elkaar verbonden
• Veranderingen in één deel van het systeem kunnen invloed hebben op andere delen, wat een
dynamisch en interactief proces creëert
Bv. een migraine aanval van een ouder zet veel in gang in het gezin
3. OPEN SYSTEMEN
De meeste systemen zijn open en staan in wisselwerking met hun omgeving
• Ze wisselen energie, informatie en materie uit met hun externe omgeving
• Dit beïnvloedt hun functioneren
Bv. ook gezinssystemen zijn open en staan in wisselwerking met hun omgeving (buren, werk, school,
familie, vrienden, de buurt, …) wat invloed heeft op hun functioneren.
4. FEEDBACKMECHANISMEN - CY B ERN ETICA
• Systemen bevatten vaak feedbackloops. Deze helpen bij het reguleren van gedrag
6
, Relatie- en gezinstherapie
o Bv. de manier waarop ik me gedraag beïnvloedt de ander, en hoe die daarop reageert
beïnvloedt mij.
o Positieve/negatieve feedback: geen connotatie van goed of slecht, maar eerder een
betekenis van de mate van verandering of stabiliteit
• Positieve feedback versterkt veranderingen (‘change’)
o Bv. andere aanpak hanteren bij het studeren voor de examens, strategie aanpassen
• Negatieve feedback bevordert stabiliteit (‘no change’)
o Bv. er gebeurt iets, er komt een reactie en ik ga mij niet aanpassen
o Bv. never change a winning team
5. DYNAMISCHE PROCESSEN - C YBERNETICA
• Systemen zijn niet statisch. Ze evolueren en veranderen doorheen de tijd
• Beïnvloed door interne en externe factoren, zijn systemen voortdurend in ontwikkeling
o Intern: gevoelens en gedachten
o Extern: opvoeding, SES, …
NORBERT WIENER (1894 – 1964)
Basis van cybernetica
• Studie van communicatie en regelprocessen binnen complexe systemen
• Ontwikkeld in de jaren 1940 en 1950
Cybernetica Een theoretisch kader voor het bestuderen van systemen en hun gedragingen,
waarbij de focus ligt op communicatie, feedback en aanpassing. Richt zich op het
bestuderen van regelprocessen in systemen.
KERNELEMENTEN VAN CYBERNETICA
1. INTERDISCIPLINAIR KARAKTER
Cybernetica combineert inzichten uit verschillende disciplines, zoals wiskunde, engineering, biologie,
psychologie en sociale wetenschappen. Dit leidt tot een breder begrip van hoe complexe systemen
functioneren
Bv. geld binnen een gezin: het begrijpen van het functioneren van de dynamiek tussen de vrouw met een
groter vermogen dan de man.
2. ZELFREGULATIE EN CONTROLE
Cybernetica bestudeert hoe systemen zichzelf reguleren en aanpassen aan veranderingen in de
omgeving.
Bv. de therapeut gaat niet voor verandering zorgen. Je kan de cliënten wel begeleiden, maar ze gaan het
zelf moeten doen.
Dit omvat het concept van feedback = info over de output van een systeem koppelt terug naar de input ➔
hierdoor kan het systeem leren en zich kan aanpassen
Bv. info over hoe het examen verlopen is (output van studieproces), zegt iets over de input (ga ik mijn
leerstrategie behouden of aanpassen? ➔ ‘change/no change’)
3. COMMUNICATIE
Communicatie tussen de delen van een systeem = cruciaal
7
