Jurisprudentie staatsrecht
Inhoudsopgave
HR 13 JANUARI 1879, W 4330 (MEERENBERG, OPFRISSEN STAATS- EN BESTUURSRECHT B1). .........................3
HR 22 JUNI 1973, NJ 1973, 386 (FLUORIDERING, OPFRISSEN STAATS- EN BESTUURSRECHT B1). ......................3
HR 3 MAART 1919, NJ 1919, P. 371 (GRENSTRACTAAT AKEN).........................................................................3
HR 10 OKTOBER 2014, ECLI:NL:HR:2014:2928 (ROOKVERBOD)........................................................................3
HVJEG 5 FEBRUARI 1963, ZAAK 26/62, JUR. 1963, 1 (VAN GEND & LOOS, OPFRISSEN STAATS- EN
BESTUURSRECHT B1)...................................................................................................................................... 3
HVJEG 15 JULI 1964, ZAAK 6/64, JUR. 1964, P. 1199 (COSTA/ENEL, OPFRISSEN STAATS- EN BESTUURSRECHT
B1)................................................................................................................................................................. 3
HVJEG 9 MAART 1978, ZAAK 106/77, JUR. 1978, P. 629 (SIMMENTHAL)..........................................................3
HR 2 NOVEMBER 2004, NJ 2005, 80 (RUSTTIJDEN).......................................................................................... 4
HR 27 JANUARI 1961, NJ 1963, 248 (PROF. VAN DEN BERGH)..........................................................................4
HR 16 MEI 1986, NJ 1987, 251 (LANDBOUWVLIEGERS)....................................................................................4
HR 14 APRIL 1989, NJ 1989, 469 (HARMONISATIEWET)...................................................................................4
HR 21 MAART 2003, NJ 2003, 691 (WATERPAKT)............................................................................................ 4
HR 19 DECEMBER 2014, ECLI:NL:HR:2014:3679 (ZIEKTEKOSTENVERZEKERING)................................................4
HR 5 JULI 2016, ECLI:NL:HR:2016:125 (LEVENSLANGE GEVANGENISSTRAF).....................................................4
HR 4 MAART 1952, AB 1952, 643 (EMMENSE BALIEKLUIVERS)........................................................................5
HR 12 JUNI 1962, NJ 1962, 484 (ANTICONCEPTIVA BERGEN OP ZOOM)...........................................................5
HR 9 JANUARI 1968, NJ 1968, 105 (MAASTRICHTS SCHAKELKASTJE)................................................................5
HR 23 DECEMBER 1980, NJ 1981, 171 (APV SCHIERMONNIKOOG)...................................................................5
EHRM 23 OKTOBER 1985, NJ 1988, 937 (BENTHEM)........................................................................................5
EHRM 24 MEI 1989, NJ 1999, 627 (HAUSCHILDT). ..........................................................................................5
EHRM 6 MEI 2003, AB 2003, 211 (KLEYN)....................................................................................................... 5
EHRM 25 SEPTEMBER 2001, ECHR 2001-II (YAKIŞ V. TURKEY)..........................................................................6
HR 3 DECEMBER 1971, NJ 1972, 137 (ONRECHTMATIGE RECHTSPRAAK).........................................................6
HR 29 MAART 1985, NJ 1986, 242 (ENKA/DUPONT)........................................................................................6
HVJEG 30 SEPTEMBER 2003, NJ 2004, 160, (KÖBLER)......................................................................................6
HR 31 DECEMBER 1915, NJ 1916, P. 407 (GULDEMOND/NOORDWIJKERHOUT)...............................................6
HR 9 NOVEMBER 1973, NJ 1974, 91 (LIMMEN/HOUTKOOP)............................................................................6
EHRM 21 FEBRUARI 1975, APPL. NO. 4451/70 (GOLDER/VK)..........................................................................6
EHRM 21 FEBRUARI 1984, APPL. NO. 8544/79 (ÖZTÜRK/DUITSLAND).............................................................6
HR 28 FEBRUARI 1992, AB 1992, 301 (AMBTENARENWET II)...........................................................................7
HR 12 MEI 1999, NJ 2000, 170 (ARBEIDSKOSTENFORFAIT)..............................................................................7
EHRM 29 JANUARI 2002, AB 2002, 95 (AUERBACH)........................................................................................7
,HR 6 FEBRUARI 2004, NJ 2004, 329 (AFGHANISTAN).......................................................................................7
HR 30 MAART 1984, AB 1984, 366 (TURKSE WERKNEEMSTER)........................................................................7
EHRM 21 JUNI 1988, NJ 1991, 641 (ÄRZTE FÜR DAS LEBEN).............................................................................7
HR 18 JUNI 1993, NJ 1994, 347 (VERPLICHTE AIDSTEST)..................................................................................7
HR 26 APRIL 1996, NJ 1996, 728 (RASTI ROSTELLI).......................................................................................... 8
ABRVS 15 AUGUSTUS 2018, JB 2018, 146 (PASTAFARI)...................................................................................8
HR 25 JUNI 1982, NJ 1983, 296 (DE SCHANS)................................................................................................... 8
CRVB 16 NOVEMBER 1989, AB 1991, 24 (AMBTENAAR-RIJ-INSTRUCTEUR)......................................................9
ARRVS 30 DECEMBER 1993, AB 1994, 242 (VERBOD PERSCONFERENTIE).........................................................9
ABRVS 28 AUGUSTUS 1995, AB 1996, 204 (DRUGSPAND VENLO)....................................................................9
EHRM 7 DECEMBER 1976, NJ 1978, 236 (HANDYSIDE).....................................................................................9
EHRM 26 APRIL 1979, NJ 1980, 146 (SUNDAY TIMES)....................................................................................10
EHRM 16 DECEMBER 2008, EHRC 2009, 17 (KHURSHID MUSTAFA AND TARZIBACHI V. SWEDEN)..................10
HVJEU 22 JANUARI 2013, C-283/11 (SKY V. ÖSTERREICH)..............................................................................10
HR 28 NOVEMBER 1950, NJ 1951, 137 (APV TILBURG)..................................................................................10
HR 19 APRIL 2005, NJ 2005, 566 (VERFBOMMETJE).......................................................................................10
ABRVS 27 AUGUSTUS 2014, JB 2014, 190 (OCCUPY)......................................................................................10
ABRVS 12 NOVEMBER 2014, AB 2015, 55 (ZWARTE PIET)..............................................................................10
HR 22 JANUARI 1988, AB 1988, 96 (MAIMONIDES LYCEUM)..........................................................................11
ABRVS 13 JULI 2011, ECLI:NL:RBAMS:2010:BO3284 (KLOKKENGELUI)............................................................11
ABRVS 14 JULI 2010, JB 2010, 215 (JEZUS REDT)............................................................................................ 11
CRVB 7 MEI 2009, ECLI:NL:CRVB:2009:BI2440 (HANDEN SCHUDDEN)............................................................11
HR 9 APRIL 2010, GST. 2010, 63 (SGP)........................................................................................................... 11
HR 26 MAART 1971, AB1971, 135 (VERKIEZINGSAFSPRAAK ELSLOO).............................................................11
HR 18 NOVEMBER 1988, AB1989, 185 (VERKIEZINGSAFSPRAAK ARUBA).......................................................11
HR 28 MAART 2003, NJ2004, 71 (MINK K.).................................................................................................... 12
,HR 13 januari 1879, W 4330 (Meerenberg, opfrissen Staats- en Bestuursrecht B1).
De Koning. Heeft slechts wetgevende bevoegdheid voor zover zij uitdrukkelijk berust op de Grondwet
of de wet, of strekt ter uitvoering van de wet. De Hoge Raad heeft slechts ruimte gelaten voor
onzelfstandige AMvB’s en AMvB’s doe strekken tot uitvoering van de wet. Dit geeft uitdrukking aan het
rechtsstatelijk beginsel dat algemeen verbindende voorschriften een democratische legitimatie
behoeven (primaat wetgever).
De grondwetgever van 1887 heeft het arrest ten dele teruggedraaid. Sindsdien attribueert de
Grondwet aan de Kroon (regering) uitdrukkelijk de bevoegdheid om (zelfstandige) AMvB’s vast te
stellen.
HR 22 juni 1973, NJ 1973, 386 (Fluoridering, opfrissen Staats- en Bestuursrecht B1).
De toevoeging van fluoride dient niet ter bereiding van drinkwater, maar heeft als doel het tegengaan
van tandbederf. De toevoeging van stoffen aan het drinkwater om daarmee een geheel buiten de
eigenlijke drinkwatervoorziening gelegen doel te dienen, is een maatregel van zo ingrijpende aard dat
hij slechts geoorloofd is indien de wetgever daartoe de mogelijkheid heeft willen bieden. Van een
zodanige bedoeling van de wetgever blijkt niet.
De Hoge Raad geeft in dit arrest toepassing aan het legaliteitsbeginsel ook ten aanzien van een
maatregel van feitelijke aard, in die zin dat ingrijpende feitelijke maatregelen moeten terug te voeren
zijn op een democratisch gelegitimeerd besluit van de formele wetgever.
HR 3 maart 1919, NJ 1919, p. 371 (Grenstractaat Aken).
In dit arrest ligt de opvatting ten grondslag dat de Nederlandse rechter verdragsrecht in zijn
volkenrechtelijke hoedanigheid toepast. Het laat zien dat Nederland reeds ver voor de
grondwetsherziening van 1953 een monistisch stelsel kende. Verder wordt opgemerkt dat de Hoge
Raad in dit arrest overweegt dat, tenzij de tekst van de wet daartoe dwingt, beslist niet mag worden
aangenomen dat de Nederlandse wetgever, in welke wet dan ook, eenzijdig en eigenmachtig zou zijn
afgeweken van een verdrag. Dit beginsel vormt de basis voor verdragsconforme interpretatie.
HR 10 oktober 2014, ECLI:NL:HR:2014:2928 (Rookverbod).
In hoeverre een verdragsbepaling rechtstreekse werking toekomt in de zin van art. 93 en 94 Grondwet
hangt af van de uitleg daarvan. Indien noch uit de tekst, noch uit de totstandkomingsgeschiedenis
volgt dat geen rechtstreekse werking is beoogd, is de inhoud van de bepaling beslissend. Is deze
onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig om, in de context waarin zij wordt ingeroepen, in de
Nederlandse rechtsorde zonder meer als objectief recht te worden toegepast, dan heeft zij
rechtstreekse werking. De enkele omstandigheid dat het verdrag tot wetgeving verplicht of dat de
overheid beleidsvrijheid toekomt wat betreft de te nemen maatregelen ter verwezenlijking van het
resultaat, belet niet dat de bepaling rechtstreekse werking heeft.
HvJEG 5 februari 1963, zaak 26/62, Jur. 1963, 1 (Van Gend & Loos, opfrissen Staats- en
Bestuursrecht B1).
De toenmalige Gemeenschap vormt in het volkerenrecht een nieuwe rechtsorde, ten bate waarvan de
Staten, zij het op beperkt terrein, hun soevereiniteit hebben beperkt. De Europese Unie kan in de
Verdragen en met gebruik van de wetgevingsinstrumenten van art. 288 VWEU onafhankelijk van de
nationale wetgever rechten en verplichtingen in het leven roepen voor particulieren. Hiermee stelt het
Hof vast, dat het communautaire recht uit zijn eigen aard directe werking heeft in de nationale
rechtsorde der lidstaten.
HvJEG 15 juli 1964, zaak 6/64, Jur. 1964, p. 1199 (Costa/ENEL, opfrissen Staats- en Bestuursrecht
B1).
Krachtens het verdrag (VEU & VWEU) is het gemeenschapsrecht (EU-recht) een rechtstreekse bron
van rechten en verplichtingen voor allen die zij betreffen, ongeacht of het om lidstaten of particulieren
gaat. Bovendien is het gemeenschapsrecht van hogere orde dan het nationale recht en heeft het
onder omstandigheden zelfs voorrang boven het nationale constitutionele recht.
HvJEG 9 maart 1978, zaak 106/77, Jur. 1978, p. 629 (Simmenthal).
Het EU-recht is een zelfstandige bron voor rechten en plichten voor de staat en voor particulieren, die
voor de nationale rechter kunnen worden ingeroepen. Het arrest Costa/ENEL vestigt de voorrang van
,het EU-recht. De voorrang van het EU-recht geldt ook ten opzichte van nationale regelingen van latere
datum. De doctrine van directe werking van voorrang vloeit voort uit het principe van effectiviteit en
homogeniteit.
HR 2 november 2004, NJ 2005, 80 (Rusttijden).
In Nederland geldt van oudsher een monistisch stelsel ten aanzien van de doorwerking van
internationaal recht in de Nederlandse rechtsorde, zoals ook wordt bevestigd in het arrest
Grenstractaat Aken. De vraag welke betekenis aan artikel 93 en 94 Grondwet toekomt bij de
doorwerking van het Unierecht is in het onderhavige arrest door de Hoge Raad beantwoord.de gelding
in Nederland van het recht van de EU is niet gebaseerd op het stelsel van artikel 93 en 94 Grondwet.
Een verordening is rechtstreeks toepasselijk krachtens het verdrag en niet krachtens enig nationaal
besluit.
HR 27 januari 1961, NJ 1963, 248 (Prof. van den Bergh)
Buiten kijf is dat het tweede lid (131 Gw (oud)) de rechter verbiedt om de inhoud van een wet in
formele zin te toetsen aan de Grondwet. Het arrest gaat over de vraag of deze bepaling de rechter
tevens verbiedt de wijze waarop een wet in formele zin tot stand is gekomen, te toetsen aan de
Grondwet. De Hoge Raad beantwoordt haar bevestigend.
HR 16 mei 1986, NJ 1987, 251 (Landbouwvliegers)
Uit onderhavig arrest blijkt dat de (burgerlijke) rechter bevoegd is om algemeen verbindende
voorschriften – voor zover niet van de formele wetgever afkomstig – te toetsen op strijd met het
willekeurverbod. De aard van de wetgevende functie en de positie van de rechter brengt in ons
staatsbestel mee dat hij ook overigens bij deze toetsing terughoudendheid moet betrachten.
HR 14 april 1989, NJ 1989, 469 (Harmonisatiewet)
Behalve aan de Grondwet is het de rechter evenmin toegestaan de wet in formele zin te toetsen aan
het Statuut en aan ongeschreven fundamentele rechtsbeginselen. De Hoge Raad overweegt dat een
fundamenteel rechtsbeginsel slechts tot het buiten toepassing laten van een wetsbepaling kan leiden
indien het gaat om omstandigheden die de wetgever niet in zijn afweging heeft betrokken. Dit laat de
verbindende kracht van de bepaling onverlet.
Kortom: art. 120 Grondwet verbiedt de rechter om een wetsbepaling wegens een fundamenteel
rechtsbeginsel buiten toepassing te laten in gevallen waarvoor zij is geschreven en haar aldus
verbindende kracht te ontnemen.
HR 21 maart 2003, NJ 2003, 691 (Waterpakt)
In het onderhavige arrest stelt de Hoge Raad buiten twijfel dat een bevel om formele wetgeving tot
stand te brengen is uitgesloten. De vraag wanneer en in welke vorm een formele wet tot stand zal
komen, moet worden beantwoord op grond van politieke besluitvorming en afweging van de erbij
betrokken belangen. In de procedure van politieke besluitvorming mag de rechter niet ingrijpen. Dit is
niet anders als een richtlijn de staat verplicht een bepaald resultaat binnen bepaalde termijn tot stand
te brengen.
HR 19 december 2014, ECLI:NL:HR:2014:3679 (Ziektekostenverzekering)
n dit geding gaat het om de vraag of een zorgverzekeraar kan worden verplicht tot het verstrekken of
vergoeden van zorg die geen deel uitmaakt van het verzekerd pakket, indien de verzekerde patiënt
aan die zorg behoefte heeft in de zin van art. 11 lid 1 Zvw. Het antwoord op die vraag luidt
ontkennend. De dwingendrechtelijke beperking van de dekking tot het verzekerd pakket berust immers
op een uitdrukkelijk gemaakte afweging van de wetgever, waarin de rechter niet kan treden. Dit neemt
echter niet weg dat indien sprake is van bijzondere omstandigheden die niet zijn verdisconteerd in de
afweging van de wetgever, dit aanleiding kan geven tot een andere uitkomst dan waartoe strikte
toepassing van de wet leidt. Dat is het geval indien die niet-verdisconteerde bijzondere
omstandigheden die strikte toepassing zozeer in strijd doen zijn met algemene rechtsbeginselen of
(ander) ongeschreven recht dat die toepassing achterwege moet blijven. Deze bijzondere
omstandigheden kunnen slechts bij hoge uitzondering worden aangenomen.
HR 5 juli 2016, ECLI:NL:HR:2016:125 (Levenslange gevangenisstraf)
Het opleggen van levenslange gevangenisstraf is in strijd met artikel 3 EVRM, indien niet reeds ten
tijde van de oplegging duidelijk is dat er na maximaal 25 jaar een reële mogelijkheid tot periodieke
, herbeoordeling bestaat, die kan leiden tot verkorting van de straf of (voorwaardelijke) invrijheidstelling.
Die mogelijkheid ontbreekt in Nederland.
HR 4 maart 1952, AB 1952, 643 (Emmense baliekluivers)
Er kan niet worden gesproken van hetzelfde onderwerp als het doel van de wet verschillend is. Hier
speelt de motieftheorie een rol. Deze theorie houdt in dat pas als ook het motief van beide regelingen
hetzelfde is, er sprake is van hetzelfde onderwerp, hetgeen een voorwaarde is voor de
toepasselijkheid van art. 122 Gemeentewet. De motieftheorie geldt ook in geval van art. 121
Gemeentewet.
HR 12 juni 1962, NJ 1962, 484 (Anticonceptiva Bergen op Zoom)
De verordenende bevoegdheid van art. 149 Gemeentewet strekt zich uit tot de openbare zedelijkheid.
De in de gemeente heersende levensbeschouwelijke opvatting kan wel aanleiding vormen tot een
maatregel ter regulering van gedragingen die de openbare zedelijkheid raken, maar de raad
overschrijdt de grens van zijn verordenende bevoegdheid met een regulering van gevallen die niet de
openbaarheid raken.
HR 9 januari 1968, NJ 1968, 105 (Maastrichts schakelkastje)
De autonome verordenende bevoegdheid van de gemeente is bepaald tot het belang van de
gemeente, zij moet met andere woorden de huishouding van de gemeente betreffen. Hieruit vloeien
voor de raad grenzen voort welke bij het vaststellen van verordeningen in acht moet worden genomen.
In het onderhavige geval vervatte het verbod zodanige algemeen luidende bewoording, dat daarin
onvoldoende aanknopingspunt is te vinden voor een splitsing als het middel wil, te weten: een splitsing
van de in die bepaling vervatte wilsverklaring van de plaatselijke wetgever ten opzichte van de daarin
omschreven gedragingen in gedragingen, die, in verband met de plaats waar zij zich begaan, wel een
karakter van openbaarheid hebben en gedragingen die dit karakter missen. De bepaling was zodanig
algemeen opgenomen dat zij ook gevallen betrof die lagen in de privésfeer, wat een schending
opleverde van de ondergrens.
HR 23 december 1980, NJ 1981, 171 (APV Schiermonnikoog)
Hier staat ter beoordeling of een (posterieure) verordeningsbepaling een reeds bestaande wet kan
aanvullen. Hier is de motieftheorie (HR Emmense Baliekluivers) weer van toepassing. De APV had
een ander doel dan de WVW en dientengevolge was sprake van een ander motief. In het algemeen
levert een APV-bepaling met een ander motief weinig problemen. Echter, in het geval die bepaling in
strijd is met de hogere regeling, levert dit wel problemen op. Met dit laatste wordt bedoeld dat de
gemeentelijke verordeningsbepaling niet de werking van de hogere regeling mag doorkruisen.
EHRM 23 oktober 1985, NJ 1988, 937 (Benthem).
Ook een bestuursrechtelijke beschikking, waartegen bestuursrechtelijke rechtsbescherming
openstaat, valt onder de kwalificatie van een burgerlijk recht, wanneer deze met het gebruik van
iemands eigendom of met de bedrijfsvoering is verweven.
Vervolgens overweegt het hof dat noch de Afdeling voor de geschillen van bestuur van de Raad van
State, noch de Kroon kon worden aangemerkt als rechterlijke instantie in de zin van art. 6 lid 1 EVRM.
EHRM 24 mei 1989, NJ 1999, 627 (Hauschildt).
Het EHRM maakt ten aanzien van onpartijdigheid onderscheid tussen de subjectieve en objectieve
onpartijdigheid. Subjectieve onpartijdigheid heeft betrekking op de persoonlijke instelling van de
rechter. De objectieve onpartijdigheid vereist dat de rechter voldoende waarborgen biedt om bij de
partijen elke gerechtvaardigde twijfel aan de onpartijdigheid uit te sluiten. Uitgangspunt is dat een
eerdere bemoeienis met een zaak op zichzelf onvoldoende is om partijdigheid aan te nemen, maar
bijkomende omstandigheden kunne dit anders maken.
EHRM 6 mei 2003, AB 2003, 211 (Kleyn).
Het Hof maakt uit dat het niet tot taak heeft de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van een Raad van
State in het algemeen te beoordelen. Alleen wanneer zich in een advies en een daarop volgend
concreet geschil eenzelfde zaak of eenzelfde beslissing (‚same caso or same decision‘) voordoet,
dienen individuele staatsraden, die eerder hebben meegewerkt aan het advies, zich te verschonen. Dit
heeft geresulteerd in het feit dat er nu twee afdelingen zijn: een Afdeling advisering en een Afdeling
bestuursrechtspraak.
