1
Levensbeschouwing: religie,
zingeving en atheïsme
Inhoud
Inhoud............................................................................................................................................1
Hoofdstuk 7: Homo sapiens, homo faber, homo religious.....................................................................6
De cognitieve en manipulatieve interesse van de mens.....................................................................6
Praktisch belang van kennis en evolutionair voordeel....................................................................6
De morele waarde van kennis........................................................................................................6
Kennis om de kennis.......................................................................................................................7
De mythe als verklaring..................................................................................................................7
De wetenschap...............................................................................................................................8
De manipulatieve interesse............................................................................................................8
De zingevende interesse van de mens................................................................................................8
Wetenschap en leefwereld.............................................................................................................8
Erklären – Verstehen......................................................................................................................8
Zinvragen........................................................................................................................................9
Zin ervaren, niet creëren................................................................................................................9
Religie, zingeving en wetenschap.....................................................................................................10
Wittgensteins religieopvatting......................................................................................................10
NOMA...........................................................................................................................................11
Kritieken op NOMA.......................................................................................................................11
Het (on)gelijk van Wittgenstein – afsluitende bemerkingen.........................................................12
The Seven Dimensions of Religion - Ninian Smart................................................................................12
Hoofdstuk 1 : Westerse tradities..........................................................................................................13
Jodendom.........................................................................................................................................13
Oorsprong en strekkingen............................................................................................................13
Godsbeeld.....................................................................................................................................14
Teksten.........................................................................................................................................15
Religieuze praktijk.........................................................................................................................16
Beladen verleden en gecontesteerd heden..................................................................................16
Christendom.....................................................................................................................................16
Jezus: marginale jood en messias.................................................................................................16
Nieuwe Testament.......................................................................................................................17
Geloofsleer...................................................................................................................................17
, 2
Religieuze praktijk.........................................................................................................................18
Oosters-orthodoxe kerk (1054)....................................................................................................18
De reformatie (vanaf 1517)..........................................................................................................18
Islam.................................................................................................................................................19
De Koran.......................................................................................................................................19
Openbaringstheologie, traditie en interpretatie...........................................................................19
Leer en praktijk.............................................................................................................................20
Sjiieten, soennieten en soefisme..................................................................................................20
Wahabisme en salafisme..............................................................................................................21
Hoofdstuk 2 : Oosterse tradities...........................................................................................................21
Hindoeïsme.......................................................................................................................................21
Verspreiding en vedische oorsprong............................................................................................21
Algemene kenmerken...................................................................................................................21
Het kastensysteem.......................................................................................................................22
Boeddhisme......................................................................................................................................22
De boeddhistische leer (dharma)..................................................................................................22
Boeddhistische strekkingen..........................................................................................................22
Jaïnisme............................................................................................................................................23
Atheïsme..............................................................................................................................................23
Niet-geaffilieerden (= nergens mee verbonden)...............................................................................23
Terminologische verheldering..........................................................................................................23
Historiek...........................................................................................................................................25
Is atheïsme een levensbeschouwing?...............................................................................................26
Religion and atheism in the Encyclopédie of Diderot and D’Alembert (Boek over rebelse mensen
die tegen religie vochten).................................................................................................................26
Wittgenstein: Lecture on ethics............................................................................................................27
Persoonlijk........................................................................................................................................27
Introductie: opmerkingen.................................................................................................................27
My subject is ethics..........................................................................................................................27
In de schaduw van de dood..................................................................................................................29
Schopenhauer...................................................................................................................................29
Kritiek van Schopenhauer.................................................................................................................30
Invloed van Schopenhauer...............................................................................................................30
Thomas Mann, Die Buddenbrooks. Verfall einer Familie..............................................................30
Friedrich Nietzsche, De vrolijke wetenschap................................................................................30
Andere visies op de dood.................................................................................................................31
, 3
Dante Alighieri, Divina Commedia................................................................................................31
Tobias Swinden.............................................................................................................................32
Religie als vlucht in het hiernamaals, of niet?...................................................................................33
Andere vragen..................................................................................................................................34
Praktische omgang met de dood......................................................................................................34
Geschiedenis van de omgang met de dood......................................................................................35
De premoderne dood.......................................................................................................................35
Moderne dood..................................................................................................................................35
Existentiële hoop – leven met een contradictie (GC 1: J. Serré)...........................................................36
Verschil tussen banale en existentiële hoop.....................................................................................36
Banale Hoop.................................................................................................................................36
Existentiële Hoop..........................................................................................................................36
Existentiële contradictie...................................................................................................................37
Kan een contradictie waar zijn?....................................................................................................37
Wat is dan het verschil met wishful thinking?..............................................................................37
Mogelijke levenshoudingen bij aanname dat de existentiële contradictie waar is.......................37
Leerdoelen........................................................................................................................................38
Atheïsme en zingeving (GC 2: F. Mortier).............................................................................................39
Argumenten pro atheïsme................................................................................................................39
Atheïst stelt de zingevingsvraag “correct”........................................................................................41
Zingevingsvragen..........................................................................................................................41
Kan Moraal zonder godsdienst?.......................................................................................................42
Atheïsme verschraald wereldbeeld?................................................................................................43
Atheïstische spiritualiteit..................................................................................................................43
Wat geeft zin aan het leven en de rest? (Tekst Baggini)...................................................................43
”zin”..............................................................................................................................................43
Waarden op zich: hedonisme.......................................................................................................44
De dood........................................................................................................................................44
Conclusie..........................................................................................................................................45
Opmerkingen................................................................................................................................45
Humanities en liberal education (GC 3: Cuypers).................................................................................45
Religie en Zingeving in China (GC 4: P Konings)....................................................................................45
Over China........................................................................................................................................46
Voorbeeld: olympische spelen 2008.................................................................................................46
Religie en zingeving in China.............................................................................................................46
Het Chinese denken = de Chinese religie (oude denkpatronen).......................................................47
, 4
Er zijn 3 grote thema’s in het Chinese denken..............................................................................47
Tijdlijn...............................................................................................................................................47
5 krachtlijnen van het Chinese denken.............................................................................................48
Wat is/zijn Chinese religie(s)? Plaats van religie in de Chinese samenleving?..................................49
Religie anno 2020 in China...............................................................................................................50
Rituelen en zingeving (GC 5: H De Dijn)................................................................................................50
Algemeen schema............................................................................................................................50
Religie/ethiek >< wetenschap...........................................................................................................51
Wetenschap en nut (cognitieve interesse)...................................................................................51
(zingevende interesse)..................................................................................................................51
Voorbeeld straf.............................................................................................................................53
Hoe zit dit dan voor de moderne cultuur?........................................................................................53
Een gedifferentieerde cultuur.......................................................................................................54
Een gespleten cultuur...................................................................................................................54
Kan de mythe (/ethiek) overleven zonder religie?........................................................................55
Toemaatjes...................................................................................................................................56
Secularisatie en onttovering (GC 6 G. Vanheeswijck)...........................................................................56
Ethymologie en definitie...................................................................................................................56
Secularisatie.....................................................................................................................................57
Klassieke secularisatiethese..............................................................................................................57
Secularisatie door sociologische druk...........................................................................................58
Secularisatie onder filosofische druk............................................................................................59
Relatie met onttovering: een kluwen van begrippen....................................................................61
Alternatief voor onttovering: Herbetovering....................................................................................61
Samenvatting van de lessenreeks.........................................................................................................61
Samenvattingen teksten (handboek en teksten gastcolleges)..............................................................63
Hoofdstuk 7: Homo sapiens, homo faber, homo religious – samenspel in disharmonie..................63
Cognitieve interesse van de mens................................................................................................63
Manipulatieve interesse van de mens..........................................................................................64
Zingevende interesse van de mens...............................................................................................64
Wittgenstein.................................................................................................................................65
Noma............................................................................................................................................65
Hoofdstuk 1: Westerse Tradities......................................................................................................66
Jodendom.....................................................................................................................................66
Christendom.................................................................................................................................68
Geloofsleer...................................................................................................................................68
, 5
Islam.............................................................................................................................................70
Hoofdstuk 2: Oosterse tradities en atheïsme...................................................................................73
Hindoeïsme...................................................................................................................................74
Boeddhisme..................................................................................................................................75
Jaïnisme........................................................................................................................................76
Atheïsme.......................................................................................................................................76
Zin en betekenis (GC Mortier)..........................................................................................................78
Het existentiële belang van humanities – Peters’ rechtvaardiging van liberaal onderwijs (GC
Cuypers)............................................................................................................................................79
Kennis om de kennis.....................................................................................................................79
Algemeen onderwijs.....................................................................................................................79
Het menselijk erfgoed...................................................................................................................80
Niet-autoritair onderwijs..............................................................................................................80
Humanities (=geesteswetenschappen), onderwijs en levenskwaliteit.........................................80
Wat het betekent om mens te zijn...............................................................................................80
Een openbaar en rationeel erfgoed..............................................................................................81
De rechtvaardiging van het liberale onderwijs.............................................................................81
Het argument uit existentiële bezorgdheid..................................................................................81
Enkele resterende problemen (3).................................................................................................82
Religie en zingeving in China (GC Konings).......................................................................................83
Oosterse levensbeschouwingen: impact op het Westen (GC Konings).............................................84
Lof van het taboe (GC De Dijn).........................................................................................................85
Secularisatie een gelaagd begrip (GC 6 G Vanheeswijck)..................................................................87
Definitie, etymologie en de klassieke secularisatiethese..............................................................87
Secularisatie onder druk...............................................................................................................87
Secularisatie sociologisch bekeken...............................................................................................87
Secularisatie filosofisch bekeken..................................................................................................89
Een seculiere of postseculiere tijd?..............................................................................................90
The west versus the rest?.............................................................................................................91
Voorbeeldvraag....................................................................................................................................91
, 6
Hoofdstuk 7: Homo sapiens, homo faber, homo religious
Homo sapiens -> kennis/wijsheid
Homo faber -> werk/techniek/manipulatie
Homo religious -> zinzoekend
De cognitieve en manipulatieve interesse van de mens
Deze worden soms vermengd (wetenschap vs. zingeving) omdat ze erg nauw samenhangen.
Praktisch belang van kennis en evolutionair voordeel
Arnold Gehlen: “Mängelwesen”
De mens is erg lang kwetsbaar en hulpeloos (kindertijd t.e.m. min 12 jaar)
om zichzelf in leven te houden in vergelijking met de meeste dieren. Het
voordeel is echter dat er nog veel ruimte is kennis op te doen buiten de
baarmoeder. Het is erg voordelig in een wereld vol prikkels nog bij te leren
wat niet natuurlijk aangeboren is. Het voordeel is dat we zo telkens meer
informatie aan de volgende generatie kunnen doorgeven (i.p.v. wat
voorgeprogrammeerd is).
Homo sapiens sapiens
o Informatie en taal
o Gedrag en omgeving aanpassen
o Zoeken naar veiligheid en controle
De morele waarde van kennis
Is/ought distinction (Hume)
Cf. morele concepten als eerlijk
Het is niet omdat iets “is” dat het daarom ook zo “moet” zijn.
Vooral religie doet dit wel: wat zo is, is een teken voor hoe het zou moeten
zijn (= natuurrecht). Zoals het is, zo is de moraal. Bv. homoseksualiseit.
o ‘De paprika is groen. Dat vind ik niet goed, ik heb liever een rode paprika’
Dit is een feitelijke vaststelling.
o ‘Die vrouw is oneerlijk. Dat vind ik niet goed.’ Of: ‘Die jongen is dapper. Dat vind ik
slecht/goed.’
Dit is een morele omschrijving die gezien wordt als vaststelling.
Vaak worden waarden en feiten zo gemixt.
Bij morele concepten (‘morele kennis’) vallen descriptieve en evaluatieve dimensie vaak
samen. Feit/waarde distinctie niet altijd mogelijk
William Clifford (1877/1999: 70) : the duty of enquiry
o “it is wrong always, everywhere, and for anyone, to believe anything upon
insufficient evidence”
Er is een moraal van wat je gelooft: zelfs je overtuigingen zijn niet onschuldig.
Voorbeeld: een schip heeft onderhoud nodig, maar de man denkt dat het schip nog
kan varen. Hij laat het varen. Ondanks of dat het schip zinkt of niet, de man is zowiso
, 7
immoreel volgens Clifford, want hij maakte een beslissing die niet gebaseerd was op
feiten, enkel op zijn geloof. Dit is een erg wetenschappelijke benadering: je mag niets
beslissen zonder bewijs (= positivistische houding/ sciëntisme).
Reactie William James op Clifford:
o Opschorting van oordeel is ook een keuze, want als je niets doet kan er ook een
gevolg zijn/de situatie zich veranderen.
o sommige realiteiten komen eerst tot ontstaan door het voorafgaandelijke geloof in
die realiteiten
De voorbeelden van James betreffen vriendschap, liefde, sollicitaties.
o Do you like me or not? – for example. Whether you do or not depends, in countless
instances, on whether I meet you half-way, am willing to assume that you must like
me, and show you trust and expectation. The previous faith on my part in your
liking’s existence is in such cases what makes your liking come. (James 1979:22),
handboek p. 222
Als je zelf gelooft dat je sympathiek bent is de kans groter dat andere
mensen jou ook als sympathiek gaan zien. Als je je door te weinig bewijs aan
de kant houd en neutraal blijft zoals Clifford zegt kom je mogelijks asociaal
over en heb je net het omgekeerde effect.
Hij analyseert niet zoals Clifford aan de hand van de wetenschap, maar aan
de hand van menselijke relaties. Je mist veel in het leven als je je enkel
baseert op bewijs en feiten.
Welke bewering respecteert de is/ought distinction van D. Hume?
a) Omdat onze samenleving een aantal mensen met een motorische beperking telt, moet elk
openbaar gebouw een aangepast toilet voorzien.
b) Als prenatale diagnostiek het syndroom van Down kan opsporen, dan moet deze diagnostiek
wettelijk verplicht worden.
c) Menselijke seksualiteit is gebaseerd op het biologische verschil tussen man en vrouw.
Daarom is homoseksualiteit moreel verwerpelijk.
d) Het is niet omdat onze samenleving een aantal mensen met een motorische beperking telt,
dat elk openbaar gebouw een aangepast toilet moet voorzien. [dit is het juiste antwoord]
Kennis om de kennis
Van roddel en sensatiezucht tot welgemeende wetenschappelijke interesse in hoe de dingen in
elkaar zitten, ook al heeft die kennis niet meteen praktisch nut (= fundamenteel onderzoek).
De mythe als verklaring
De mythe biedt een verhalende, niet-argumentatieve verklaring van de werkelijkheid en de plaats
van de mens daarin. Vaak zijn goden en allerlei bovennatuurlijke wezens en krachten de
hoofdrolspelers. Anders dan de wetenschap pretendeert de mythe niet alleen te verklaren, ze schrijft
ook voor hoe dingen moeten zijn.
Vroeger werden mythen (verhalen) verzonnen om de werkelijkheid te verklaren. Feit en waarde
waren meer vervlochten. Bijvoorbeeld het scheppingsverhaal: het verklaart niet alleen waarom de
mens er is, het schrijft ook voor hoe de mens zich in de schepping moet gedragen. De moderne mens
scheidt verklaring en moraal van elkaar.
, 8
De wetenschap
Definitie
Wetenschap is een menselijke bedrijvigheid die erop gericht is tot gesystematiseerde en
betrouwbare kennis te komen. De term wordt ook gebruikt om te verwijzen naar het resultaat
van die bedrijvigheid in een bepaald gebied: in deze betekenis is een wetenschap een geheel van
uitspraken, wetten of theorieën betreffende een enigszins samenhangend probleemgebied, die
aan de volgende eisen beantwoordt: 1. ze kunnen worden meegedeeld aan andere mensen, 2.
ze vertonen een systematisch en geordend karakter en 3. er bestaat een controle op de
betrouwbaarheid ervan. (Vermeersch, 2008, ch. 1).
Historische evolutie van wetenschap
o Verschil met wetenschappelijke methode : Een wetenschappelijke methode leidt niet altijd tot
wetenschap + de wetenschap heeft als doel de kennis uit te breiden.
o Is er dan ook morele vooruitgang? Bij benadering volgens James wel, want als je hier in gelooft
dan kan dit ook gebeuren.
Bijkomende uitleg over verificatie- en falsificatie als methode om wetenschappelijke vooruitgang
te genereren:
o Positivisme, Wiener Kreis en neo-positivisme:
Verificatie (= bevestiging. Nooit uitsluitend want je kan nooit alle gevallen bestuderen.
o Popper: falsificatie (= uitsluiting, je stelling proberen te weerleggen en jezelf blootstellen (als
dit niet klopt dan is mijn stelling fout)) -> dit is idealer dan verificatie.
De manipulatieve interesse
Alliantie wetenschap en technologie
o Door nieuwe technologie kan er nieuwe kennis komen, maar door nieuwe kennis kan ook
nieuwe technologie ontstaan -> wederzijdse dynamiek.
“We know more than we can tell.”
Michael Polanyi: ‘tacit knowledge’/ knowing how and knowing that
o Niet alle kennis is expliciet. Bijvoorbeeld je kan gezichten herkennen, met de fiets rijden etc.
Maar wanneer je de persoon vraagt uit te leggen waarom of hoe lijkt dit onmogelijk, je weet
echter wel dat je het kan.
De zingevende interesse van de mens
Wetenschap en leefwereld
Manifest wereldbeeld vs. Wetenschappelijk wereldbeeld (volgens Clifford)
Dit werkt echter niet voor echte relaties, controle voor bewijs zet druk op het vertrouwen.
Husserl: ‘Crisis van de Europese wetenschap’:
o Positieve wetenschap presenteert zich als dé waarheid over mens en wereld en dreigt
dagelijkse leefwereld te vervangen terwijl het net omgekeerd is: leefwereld oriënteert
wetenschappelijke bedrijvigheid.
Verklaring neemt de betekenis niet weg. Voorbeeld:
De liefde die iemand voelt voor zijn kinderen of voor zijn partner is geen hormoon, geen
evolutiestrategie van zelfzuchtige genen en geen list van het onbewuste, maar is wat ze is: liefde,
en niets anders.
Erklären – Verstehen
menswetenschappen: de mens is zowel de onderzoeker als het onderzochte
Cf. moeilijkheid psychologische experimenten
