PEDAGOGISCH HANDELEN IN
JUSTITIËLE EN FORENSISCHE
CONTEXTEN
0
,Inhoud
1 Pedagogisch handelen in justitiële en forensische contexten ........................................................ 8
1.1 Over wie/ wat gaat het? .......................................................................................................... 8
1.2 Terminologie............................................................................................................................ 8
1.3 Definitie/ terminologie ............................................................................................................ 9
1.4 Aard delicten ........................................................................................................................... 9
1.4.1 Eigen aan jongeren: statusdelicten ................................................................................. 9
1.4.2 Prevalentie/ kenmerken delicten .................................................................................... 9
1.4.3 Theorie van Moffitt (1993) .............................................................................................. 9
1.5 Prevalentie............................................................................................................................... 9
1.5.1 Prevalentie: tendensen ................................................................................................. 10
1.5.2 Recente cijfer jop-schoolmonitor (Coenen, 2019 – zie biblio) ...................................... 10
1.5.3 Subgroepen ................................................................................................................... 11
1.5.4 Vereenvoudigd overzicht verklaringen delinquentie .................................................... 12
1.6 Ontwikkeling antisociaal gedrag............................................................................................ 12
1.6.1 Ontwikkelingspaden ...................................................................................................... 12
1.6.2 Risicofactoren-benadering ............................................................................................ 13
1.6.3 Diagnostiek/ beeldvorming ........................................................................................... 13
1.6.4 Voorbeeld: “YLS” ........................................................................................................... 13
1.7 Interventies: “what works” (Macguire, 1999) ....................................................................... 14
1.8 ‘Erkenningscommissie gedragsinterventies justitie’ (Nederland) ......................................... 14
1.9 Risk Need Responsivity model............................................................................................... 14
1.10 Good Lives Model .................................................................................................................. 15
1.11 Illustratie: forensische orthopedagogiek .............................................................................. 15
1.12 Ook onderzoek bij ‘specifieke doelgroepen’ ......................................................................... 15
2 Inleiding jeugdrecht vanuit het perspectief van de jeugdadvocaat .............................................. 16
2.1 Integrale Jeugdhulp ............................................................................................................... 16
2.1.1 Vrijwillige/ buitengerechtelijke Jeugdhulpverlening ..................................................... 16
2.2 Jeugddeliquentierecht ........................................................................................................... 22
3 Straffen in vogelvlucht................................................................................................................... 27
3.1 Strafrechtsbedeling (SRB) ...................................................................................................... 27
Visuele voorstelling ...................................................................................................................... 27
3.1.1 Strafwet – gedragingen ................................................................................................. 27
3.1.2 Opsporing ...................................................................................................................... 28
3.1.3 Vervolging ...................................................................................................................... 30
3.1.4 Straftoemeting .............................................................................................................. 31
3.1.5 Strafuitvoering ............................................................................................................... 33
3.1.6 Ter afsluiting .................................................................................................................. 35
1
, 3.2 Beleving van straffen ............................................................................................................. 36
3.2.1 Pains of imprisonment .................................................................................................. 36
3.2.2 Pains of ASM .................................................................................................................. 37
3.2.3 Ter afsluiting .................................................................................................................. 39
3.3 Rol van de professional ......................................................................................................... 39
3.3.1 Dubbele rol .................................................................................................................... 39
3.3.2 Een humane aanpak ...................................................................................................... 39
3.3.3 Ter afsluiting .................................................................................................................. 40
4 De gemeenschapsinstelling ........................................................................................................... 41
4.1 Situering: GI binnen agentschap Opgroeien ......................................................................... 41
4.1.1 Missie en visie GI ........................................................................................................... 42
4.1.2 3 gemeenschapsinstellingen en 1 Vlaams Detentiecentrum ........................................ 42
4.2 Modules: oriëntatie, begeleiding 3-6-9, begeleiding 2-5-7, UHG, TO ................................... 42
4.2.1 Module oriëntatie ......................................................................................................... 43
4.2.2 Module begeleiding (3-6-9) ........................................................................................... 43
4.2.3 Module begeleiding (2-5-7) ........................................................................................... 44
4.2.4 Module herstelgerichte time-out .................................................................................. 44
4.3 Onderwijs binnen de GI ......................................................................................................... 45
4.4 Personeel in de GI.................................................................................................................. 46
4.4.1 Lokaal............................................................................................................................. 46
4.4.2 Centraal ......................................................................................................................... 47
4.5 Jongere in de GI: traject van de jongere ............................................................................... 47
4.5.1 Opstart ........................................................................................................................... 47
4.5.2 Leefgroepwerking .......................................................................................................... 48
4.5.3 Individueel handelingsplan............................................................................................ 48
4.5.4 Individueel handelingsplan: GLM/RNR in de praktijk.................................................... 49
4.5.5 Uitvoering handelingsplan............................................................................................. 49
4.6 Toezicht, inspectie en klachten ............................................................................................. 50
4.7 Enkele bijzonderheden van de GI .......................................................................................... 50
4.7.1 Belmomenten ................................................................................................................ 50
4.7.2 GIB werking ................................................................................................................... 50
4.7.3 Ontvluchting .................................................................................................................. 51
4.7.4 Gedeelde trajecten ........................................................................................................ 51
4.7.5 ‘complexe casussen’ ...................................................................................................... 51
4.7.6 Afzondering ................................................................................................................... 51
4.7.7 Extramurale activiteiten: buiten muren campus (uitstap, kampen) ............................. 51
4.7.8 Bezoek ........................................................................................................................... 51
5 Forensische psychiatrische centra in Vlaanderen (FPC) ................................................................ 52
2
, 5.1 Situering van de FPC’s binnen het Forensisch welzijnswerk ................................................. 52
5.1.1 Het forensisch welzijnswerk .......................................................................................... 52
5.1.2 Overzicht projecten internering, Nederlandstalige hoven van beroep, maart 2019 .... 53
5.2 Internering toegelicht............................................................................................................ 53
5.2.1 De actuele interneringswet (Wetgeving) ...................................................................... 53
5.2.2 Differentiatie met ‘Gedwongen Opname’..................................................................... 54
5.2.3 Masterplan Internering (Beleid) .................................................................................... 55
5.3 Forensisch Psychiatrische Centra in Vlaanderen (Focus FPC Gent) ...................................... 55
5.3.1 Forensisch psychiatrisch centra .................................................................................... 55
5.3.2 Hoe komen mensen terecht in een FPC ........................................................................ 56
5.3.3 Wie komt er terecht in FPC ........................................................................................... 56
5.3.4 Missie en visie FPC Gent ................................................................................................ 56
5.3.5 Hoe ziet een traject binnen een FPC eruit? ................................................................... 57
5.3.6 Leefgroepwerking .......................................................................................................... 57
5.3.7 Centrale aanbod in FPC ................................................................................................. 61
5.3.8 Behandeling ................................................................................................................... 63
5.3.9 Overige diensten ........................................................................................................... 67
5.3.10 Wat na een FPC?............................................................................................................ 67
5.4 Orthopedagogiek binnen FPC Gent ....................................................................................... 68
5.4.1 Blik in de agenda van een orthopedagoog in het FPC Gent .......................................... 68
5.4.2 Orthopedagogisch werken in een forensische setting .................................................. 68
5.4.3 Orthopedagogisch werken in FPC Gent......................................................................... 68
5.4.4 Hoe proberen we de orthopedagogiek te plaatsen binnen deze context? .................. 69
6 Kenmerken van jongeren .............................................................................................................. 70
6.1 Kindkenmerken ..................................................................................................................... 70
6.1.1 Psychische problemen ................................................................................................... 70
6.1.2 Persoonlijkheid .............................................................................................................. 73
6.1.3 Onderwijscarrière .......................................................................................................... 74
6.2 Adverse Childhood Experiences (cluster van omgevingskenmerken)................................... 75
6.2.1 Slachtoffers .................................................................................................................... 75
6.2.2 Familie/ omgeving ......................................................................................................... 76
6.3 Kenmerken & Interventies? .................................................................................................. 76
6.4 Belang Psychometrie? ........................................................................................................... 76
7 Internering: desistance, herstel en familie.................................................................................... 77
7.1 GOA- onderzoek .................................................................................................................... 77
7.1.1 De studie........................................................................................................................ 77
7.1.2 Eindresultaat ................................................................................................................. 77
7.2 Desistance ............................................................................................................................. 78
3
, 7.3 Herstel ................................................................................................................................... 79
7.3.1 Situering herstel ............................................................................................................ 79
7.3.2 Waarom dit onderzoek? ................................................................................................ 80
7.3.3 Methodologie ................................................................................................................ 80
7.3.4 Connectedness .............................................................................................................. 81
7.3.5 Discussie ........................................................................................................................ 82
7.4 Familie ................................................................................................................................... 83
7.4.1 Familie van geïnterneerden: achtergrond..................................................................... 84
7.4.2 Familieherstel ................................................................................................................ 84
7.4.3 Ervaringen...................................................................................................................... 85
7.4.4 Betrokkenheid en contact ............................................................................................. 88
7.4.5 Ondersteunen en informeren ....................................................................................... 89
7.5 Aanbevelingen GOA-onderzoek ............................................................................................ 92
8 Good lives model ........................................................................................................................... 93
8.1 Vooraf kort iets rond het RNR (Andrews & Bonta) ............................................................... 93
8.1.1 Risk................................................................................................................................. 93
8.1.2 Need .............................................................................................................................. 93
8.1.3 Responsiviteit ................................................................................................................ 94
8.1.4 Desistance (from crime) ................................................................................................ 94
8.1.5 RNR ................................................................................................................................ 94
8.2 Good lives model ................................................................................................................... 95
8.2.1 Uitgangspunten Good Lives Model ............................................................................... 95
8.3 Algemene achtergronden...................................................................................................... 95
8.3.1 Primary goods................................................................................................................ 96
8.3.2 Secondary goods ........................................................................................................... 96
8.4 Etiologisch model .................................................................................................................. 96
8.4.1 Direct traject .................................................................................................................. 97
8.4.2 Indirect traject ............................................................................................................... 97
8.4.3 4 problemen rond levensstijl en levensplan ................................................................. 97
8.4.4 Etiologisch model .......................................................................................................... 98
8.4.5 Praktische implicaties .................................................................................................... 98
8.4.6 Behandelprogramma ..................................................................................................... 99
8.4.7 Conclusies rond praktische implicaties ......................................................................... 99
8.4.8 Empirische onderbouwing............................................................................................. 99
8.5 Wie?....................................................................................................................................... 99
8.6 GLM in de praktijk ................................................................................................................. 99
8.7 4 fasen ................................................................................................................................. 100
8.7.1 Anamnese .................................................................................................................... 100
4
, 8.7.2 Analyse ........................................................................................................................ 100
8.7.3 Planning ....................................................................................................................... 101
8.7.4 Actie ............................................................................................................................. 101
8.8 Video: Stan .......................................................................................................................... 102
8.9 Good Lives Music ................................................................................................................. 102
8.9.1 Vasco Rossi – Ti prendo e ti porto via ......................................................................... 102
8.9.2 Aimée Allen – Undertaker ........................................................................................... 102
8.9.3 L. Thompson ft. Bounty Killer & Sizzla – Train to Zion................................................. 102
8.9.4 Led Zeppelin – Stairway to heaven.............................................................................. 102
8.9.5 Deluxe – Mister Chicken .............................................................................................. 102
8.9.6 Michael Jackson – Man in the mirror .......................................................................... 102
8.10 Wat na het inzicht ? ............................................................................................................. 103
8.11 Praktijk : individueel ............................................................................................................ 103
8.12 Zelf aan de slag .................................................................................................................... 103
9 Pedagogisch handelen ................................................................................................................. 104
9.1 Leefklimaat .......................................................................................................................... 104
9.1.1 Onderzoek naar Leefklimaat ....................................................................................... 105
9.1.2 Dimensies .................................................................................................................... 105
9.1.3 Leefklimaat in beveiligde contexten............................................................................ 105
9.2 Conclusie ............................................................................................................................. 106
9.3 Link leefklimaat en SDT ....................................................................................................... 106
9.3.1 Belangrijkste resultaten............................................................................................... 106
10.1 Terug naar de bedoeling.. ................................................................................................... 107
10.2 Hoe kwaliteitsvolle zorg opbouwen? .................................................................................. 107
10.2.1 Het samenwerken op verschillende niveaus ............................................................... 108
10.3 Aan de slag in de praktijk .................................................................................................... 109
10.3.1 Alles begint met een kader.......................................................................................... 109
10.3.2 Een aantal insteken.. ................................................................................................... 110
10.4 De organisatie van het leefklimaat onder druk… ................................................................ 115
10.4.1 De organisatie van het leefklimaat in residentiële jeugdzorg onder druk .................. 115
10.5 De academische werkplaats ................................................................................................ 116
10.5.1 Doel van het project .................................................................................................... 116
10.5.2 Doel leertraject ............................................................................................................ 116
10.5.3 Structuur van het project ............................................................................................ 116
10.6 Het onderzoek ..................................................................................................................... 117
11 Klasbak, netwerk voor educatie in de gevangenis .................................................................. 118
11.1 Belgisch gevangeniswezen .................................................................................................. 118
11.1.1 Soorten gevangenis ..................................................................................................... 118
5
, 11.1.2 Gevangenispopulatie ................................................................................................... 119
11.2 DNA Klasbak ........................................................................................................................ 120
11.2.1 Het ontstaan ................................................................................................................ 120
11.2.2 Wat is Klasbak.............................................................................................................. 120
11.2.3 Wie is Klasbak .............................................................................................................. 120
11.2.4 De Partners .................................................................................................................. 121
11.2.5 Onze doelen................................................................................................................. 122
11.2.6 Wat doen wij?.............................................................................................................. 122
11.3 Leren in detentie ................................................................................................................. 122
11.3.1 Formeel en informeel leren......................................................................................... 122
11.3.2 Situering en wetgevend kader..................................................................................... 122
11.3.3 Wie organiseert wat .................................................................................................... 123
11.3.4 Rol onderwijscoördinatoren ........................................................................................ 124
11.3.5 Onderwijsaanbod ........................................................................................................ 124
11.3.6 Uitdagingen ................................................................................................................. 124
11.4 Concrete acties .................................................................................................................... 124
11.4.1 Digitalisering: jaarthema = digitale inclusie gedetineerden ........................................ 124
11.4.2 Klasbak voor studenten ............................................................................................... 126
11.4.3 Bakberichten ............................................................................................................... 126
12 Risicotaxatie en recidive bij jongeren...................................................................................... 127
12.1 Theoretische omkadering.................................................................................................... 127
12.1.1 what works? ................................................................................................................ 127
12.1.2 Belangrijke begrippen.................................................................................................. 129
12.1.3 Effectief en doeltreffend ............................................................................................. 129
12.2 Risicotaxatie-instrumenten ................................................................................................. 130
12.2.1 Savry ............................................................................................................................ 131
12.2.2 J-SOAP-II ...................................................................................................................... 132
12.2.3 YLS/CMI 2.0 ................................................................................................................. 133
12.2.4 SAPROF-YV ................................................................................................................... 134
12.2.5 CARE-NL ....................................................................................................................... 135
12.2.6 START:AV ..................................................................................................................... 137
12.2.7 PCL:YV .......................................................................................................................... 139
12.3 Discussie .............................................................................................................................. 140
13 Risicotaxatie van gewelddadig gedrag bij volwassen .............................................................. 141
13.1 Risicotaxatie: Wat & waarom? ............................................................................................ 141
13.1.1 Definitie ....................................................................................................................... 141
13.1.2 Waarom risicotaxatie in forensische context? ............................................................ 141
13.2 Behandelmodellen .............................................................................................................. 142
6
, 13.2.1 What works benadering .............................................................................................. 142
13.2.2 Good Lives Model (GLM) – Tony Ward ....................................................................... 144
13.2.3 Historisch overzicht ..................................................................................................... 145
13.2.4 Methodes van risicotaxatie ......................................................................................... 146
13.2.5 Voorbeelden risicofactoren risicotaxatie- instrumenten voor algemeen geweld ...... 146
13.2.6 Historisch overzicht ..................................................................................................... 149
13.3 Huidige stand van zaken ...................................................................................................... 151
13.4 Risicotaxatieproces.............................................................................................................. 153
13.4.1 Tot slot ......................................................................................................................... 160
14 Sterktegericht what-works een eerste oriëntatie ................................................................... 162
14.1 De Waardenpolarisering...................................................................................................... 162
14.2 Wetenschap als bruggenbouwer......................................................................................... 163
14.3 Sterktegericht What Works ................................................................................................. 163
14.3.1 Het verklaringsmodel .................................................................................................. 164
14.3.2 Het behandelmodel: what Works, conventioneel ...................................................... 165
14.3.3 What Works, Sterktegericht ........................................................................................ 166
14.4 RNR als ruggengraat-principes ............................................................................................ 170
14.5 What works case formulation:van Protocoleren tot geprotocoliseerd individualiseren .... 172
14.5.1 Criminogene behoeftendomeinen .............................................................................. 172
14.5.2 Hoe passen criminogene domeinen binnen een procesmodel/cognitief sociaal leren?
175
14.5.3 Responsiviteit: De sleutel tot beweging ...................................................................... 176
14.5.4 Sterktes ........................................................................................................................ 178
14.5.5 Programma-implementatie ......................................................................................... 179
14.6 Case Formulation: geprotocoliseerd individualiseren......................................................... 181
7
,1 Pedagogisch handelen in justitiële en forensische contexten
1.1 Over wie/ wat gaat het?
Jeugddelinquentierecht: men wil de gesloten opvang voorbehouden voor jongeren die delicten
hebben gepleegd (MOF en VOS niet
meer samen). Jongeren die ernstig risico
hebben om feiten opnieuw te plegen. GI
zullen zich vooral focussen op jongeren
waarbij dit risico hoog is.
Heft van herstel: meer inzetten op
herstellen schade maatschappij,
slachtoffers. Verantwoordelijkheid
jongeren prikkelen en daarop inzetten.
1.2 Terminologie
▪ Forensische gedragswetenschappen
(Casselman, 2015, p. 21)
- Is een deelgebied van de forensische wetenschappen
→ Meer geïnteresseerd in intentioneel handelen → niet gedrag maar pedagogisch
handelen
- Ruime invulling van begrip “forensisch” (<”forum”)
o Eng: hulpwetenschappen rechtsspraak (justitie) zowel burgerrechterlijk als
strafrechterlijk
→ Alles wat met recht te maken heeft. Dan worden we gevraagd in context van
deskundigenonderzoek (advies geven aan rechter door vb psychiaters,
toxicologen,..). Wordt in veel gevallen eng ingevuld
o Breed: naast deskundigenonderzoek (burger- en strafrechterlijk) ook behandeling en
preventie
- Op het snijvlak van verschillende sectoren en disciplines (juridisch, psychologisch,
criminologisch, psychiatrisch, pedagogisch, …)
→ Maakt het boeiend maar ook moeilijk. Forensische is breder dan justitieel
▪ Forensisch welzijnswerk (De Bie, 2002; Vander Laenen & Polfliet, 2009)
- Welzijnswerk binnen het forensische veld
- “Forensisch slaat op disciplines en activiteiten die betrekking hebben op alle echelons van de
strafrechtsbedeling (van opsporing door politie, over vervolging door het parket, berechting
door de rechtbank tot strafuitvoering binnen of buiten de gevangenis en re-integratie).”
(Vander Laenen & Polfliet, 2009)
- “Eng: forensisch welzijnswerk dat autonoom van justitie wordt georganiseerd. De
hulpverlening wordt aangeboden op vraag van de cliënt, vrijwilligheid is dus een centraal
gegeven. (Gemeenschappen, bvb. Jusititieel Welzijnswerk)
→ De hulpverlening die vrijwillig is (vb slachtofferhulp, ..)
- Breed: niet alleen het forensisch aanbod van hulp- en dienstverlening van de
Gemeenschappen, maar ook hulpverlening in alle fasen van de strafrechtsbedeling naar
verdachten, daders, slachtoffers en hun directe sociale omgeving. (bvb. Psychosociale
Diensten (PSD) van gevangenissen)
→ HV in alle fasen, hulpverlening die niet meer vrijwillig is maar zekere mate van dwang in
zich draagt (vb PSD: expertisediensten die nagaan in hoeverre persoon geschikt is om
die terug naar samenleving te brengen. Niet echt behandeling, maar dubbele rol:
expertise en ondersteunen).
8
, 1.3 Definitie/ terminologie
▪ “Iemand die strafbaar feit heeft gepleegd”
- Overtreding (relatief weinig complex, niet zo ernstige feiten)– misdrijf (meer ernstige feiten)
- Definitie is afhankelijk van tijd/context: Feiten zijn vaak afhankelijk van tijd en context waarin
ze gebeuren vb. Alcoholmisbruik zal in bepaalde landen meer bestraft worden dan in
anderen.
- Evolueert (bvb. Cybercriminaliteit)
→ Een van de redenen waarom minder feiten gepleegd worden: jongeren zitten meer op
sociale media en lopen minder buiten.
▪ Beleidsmatig: vroeger ”MOF”, nu jeugddelict (cf. Jeugddelinquentierecht) (zie les 2)
▪ ‘continuüm van gedragingen waarbij een inbreuk wordt gepleegd op regels, normen en wetten
en/of schade wordt berokkend aan individuen of de maatschappij’ (Grietens, 2005, p. 331).
(omvat dus ook “antisociaal gedrag)
1.4 Aard delicten
Verschillende indelingen, zoals:
- Gewelds- en zedendelicten, zoals mishandeling en aanranding;
- Vermogensdelicten, zoals diefstal, oplichting en fraude;
- Vernieling en openbare orde delicten, zoals huisvredebreuk en discriminatie;
- Verkeersdelicten, zoals het rijden onder invloed en joyriding;
- Drugsdelicten, zoals het gebruik van harddrugs (CBS, 2013)
1.4.1 Eigen aan jongeren: statusdelicten
Op zich geen delicten, maar die wel reden tot gerechtelijke interventie kunnen worden indien ze
verbonden zijn aan de status van de persoon, in casu de minderjarigheid.
Voorbeelden: spijbelen en het drinken of kopen van alcoholische dranken (min 16j / sterke drank:
min 18j)
1.4.2 Prevalentie/ kenmerken delicten
▪ Moeilijk in te schatten, diverse methoden:
- Officiële statistieken
- Zelfrapportage
- Rapportage door slachtoffers
Beste optie: combinatie van verschillende methoden
1.4.3 Theorie van Moffitt (1993)
Verticaal: aantal antisociale feiten
Horizontaal: leeftijd
1.5 Prevalentie
▪ Delinquent gedrag komt vooral voor tijdens de
latere adolescentieperiode in de leeftijd van 15
9
