Inleiding: ethiek en scepticisme
Toegepaste ethiek: vragen over gevoelige maatschappelijke zaken zoals abortus of euthanasie
Normatieve ethiek: vragen over onze normen, ideeën in de samenleving, bestudeert fundamentele
ideeën, waardoor we ons laten leiden in ons individuele en collectieve handelen
Kernvraag van de normatieve ethiek: bestaat er een zeker, redelijk, onomstotelijk fundament voor de
opvattingen die we hebben omtrent hoe we moeten handelen?
Historische achtergrond
Samenleving waarbij de normen niet in vraag worden gesteld noemen we mythische samenlevingen:
mythes geven antwoord op een drietal vragen:
1) Wie zijn we
2) Wat beweegt de natuurlijke werkelijkheid ten diepste
3) Hoe moeten we leven
Mythes stabiliseren dus de samenleving, omdat ze normen voor menselijk gedrag verankeren in een
bepaald verhaal omtrent mens en wereld. Het is pas wanneer de wereld ‘gedemythologiseerd’ wordt,
dat er discussie opkomt over de fundering van de sociale normen (= normen die betrekking hebben op
de mens als gemeenschapswezen).
Ethisch vacuüm: de natuurlijke overtuigingskracht van overgeleverde normen verzwakt, zonder dat er
meteen nieuwe normen voorhanden zijn. Er zijn hier 3 verschillende oorzaken voor:
1) Theoretisch vacuüm: mensen beginnen vragen te stellen over de aard van de natuur en beginnen
de mythische verklaringen hiervan kritisch te ondervragen.
2) Ontstaan van de democratie: men realiseert dat de beslissingen die ons leven bepalen niet uit
het niets komen, maar het resultaat zijn van een concrete strijd tussen groepen. De
maatschappelijke orde is iets binnen de macht van de mensen en dus is het veranderbaar.
3) Toename en intensiveren van contacten met niet-Griekse volkeren: men wordt voortdurend
geconfronteerd met diversiteit in de wereld.
Conclusie: zolang mensen deel uitmaken van een groter zingevingssysteem dat ze als vanzelfsprekend
ervaren, is er geen ruimte voor een kritische of filosofische reflectie over de fundamenten van de
sociale orde
Socrates en het ethisch scepticisme
De sofisten waren de tegenstanders van Socrates. Ze geloofden niet in een universele zekerheid in
ethische kwesties. Er bestaat niets zoals rechtvaardigheid of goed handelen. Sceptisch tegenover
traditionele zekerheden en geloven dat alles een kwestie is van opinie. Jouw eigen belang zo goed
mogelijk verdedigen en anderen ervan overtuigen. Ethisch scepticisme = individu twijfelt niet aan het
bestaan van ethische normen, enkel aan de bindende kracht ervan.
Project van de normatieve ethiek probeert om dit scepticisme te weerleggen. ‘Rechtvaardigheid’ en
‘het goede’ zijn geen lege woorden, maar ze zijn degelijk goed gefundeerd en dus zijn er wel bindende
redenen om ernaar te handelen. Socrates probeerde dit te doen. Bij Socrates wordt de zekerheid niet
ontleend aan de tradities of gewoontes, maar ze wordt gefundeerd op redelijke, inzichtelijke
argumenten. Ethiek ontleend dan haar bindende kracht aan redelijk inzicht. Onethisch handelen kan
volgens Socrates enkel door een gebrek aan inzicht.
1
,Socrates, Aristoteles, Aquino, Habermas, Kant…: Poging om een rechtvaardiging op te stellen die zo
stevig vast is dat ze zelfs de meest hardnekkige sceptici zouden kunnen overtuigen
Deel 1: wat is goed handelen? De fundamenten v/d westerse ethiek
Hoofdstuk 1: Aristoteles en het natuurlijke doel van de mens
Aristoteles geïnteresseerd in de samenhang van alle wetenschapsdomeinen. Hij is zich bewust van de
eigenheid van elke soort kennis.
Theoretische wetenschappen: het doel is de kennis zelf, en het kennende subject is een toeschouwer.
Praktische wetenschappen: het doel is het handelen zelf
In de productieve wetenschappen is men vooral geïnteresseerd in het product van het handelen.
Volgens Aristoteles is kennis maar te verkrijgen wanneer je op iets gericht bent
Theoretische kennis: kennis die nutteloos was, kennis om te kennen
Praktische kennis: kennis dient om te handelen, handelend subject
Prakton agathon: een goed dat kan bereikt worden in het handelen, het is pas door herhaaldelijk de
juiste keuze te maken en juist te handelen dat de zin ervan duidelijk wordt.
Wat is een geslaagd leven,
Volgens Aristoteles zijn er drie vormen van leven
1) Levens gericht op genot, lust en plezier
2) Leven gericht op het verwerven van een goede naam en goede reputatie
3) Leven gericht op het verwerven van kennis over het universum waarin je je bevindt
Indien sommige menselijke activiteiten aantoonbaar beter zijn dan andere, moet het ook mogelijk zijn
om een ‘beste activiteit’ aan te duiden. Verklaart hij volgens twee dingen
Poesis (transitieve activiteit): handelen is gericht op het doel buiten zichzelf, doel van handelen is
het resultaat ervan. Vb. auto rijden niet om auto te kunnen rijden, maar om ergens te kunnen
geraken
Praxis (immanente activiteit): doel in zichzelf, muziek spelen om puur muziek te kunnen spelen
Doel op zichzelf: lopen omdat het leuk is (doel in zichzelf), maar men is ook gericht op een ander
doel (een gezond leven). Dit toont aan dat onderscheid tussen twee bovenstaande niet stabiel is.
Het hoogste goed is een geslaagd leven volgens Aristoteles (= eudaimonia): een goed gelukkig leven,
op het einde van ons leven kunnen we er blij naar terugkijken. Het moet wel objectief zijn. Het
antwoord ligt in zijn teleologie: elk proces die je waarneemt in de realiteit, wordt veroorzaakt door iets
dat in de toekomst ligt. De mens bereikt zijn specifieke volmaaktheid door het uitoefenen van zijn
hoogste vermogen, namelijk de redelijkheid.
Een geslaagd leven (EUDAIMONIA) is een leven waarin:
1) We onze verstandelijke vermogens maximaal ontplooien, je moet jouw leven zo inrichten dat jouw
verstandelijke vermogens ontplooid zijn.
2) De mens een politiek dier is (bios politikos), de mens is een gemeenschapswezen, de mens is
gemaakt om te elven in een politieke gemeenschap, de politieke gemeenschap is de omgeving van
de mens: het is maar door zijn lidmaatscha in die politieke gemeenschap dat de mens zijn
natuurlijk potentieel verwezenlijkt (=> dit werd later belangrijk voor republikeinse traditie).
2
,Deugden
= aretè (goedheid, uitstekendheid)
Er zijn twee delen in de ziel:
1) Dianoëtische deugden: deugden met betrekking op ons verstand
2) Ethische deugden: deugden met betrekking op een deel van ons ziel die niet over rede beschikt,
maar er wel voor openstaat en eraan onderworpen is
Vooral interesse in tweede. Ethische deugd is een deugd als hexis. Het is een karaktertrek of een
gewoonte. Houding van een karakter. Eén enkele goede handeling zegt niets over onze deugdelijkheid.
We beschikken pas echt over deugd wanneer we consequent op die manier handelen. Ons karakter is
dan juist gevormd (interne conflict tussen onze redelijkheid en ons streefvermogen is dan beslecht).
Opvoeding geeft ons karakter de juiste vorm: je moet eerst gedwongen worden beleefd te zijn, na dat
automatisme zal je inzicht hebben in beleefdheid.
De guldenmiddenweg, het juiste midden:
Lafheid moed arrogantie
Elke deugd heeft twee excessen of ondeugden: een te veel of een te weinig
Deugd moet je kunnen inschatten, het is niet op te meten
Inschattingsvermogen: te verwerven door om te gaan met andere mensen die het al kunnen
Dit gezochte midden heeft niets te maken met middelmatigheid, dit midden is het toppunt
De rede kiest voor maat en orde waar het streefvermogen neigt naar mateloosheid
Kritische beschouwingen
Zijn ethische theorie heeft een egoïstische structuur: je moet deugdelijk leven, niet uit respect
voor de ander, maar voor een geslaagd, gelukkig leven
Conservatief: hij creëert geen nieuwe dingen, enkel een verderzetting van wat al bestaat.
Verandering van ethische en sociale normen is dus moeilijk.
Juiste midden kan in vraag gesteld worden zoals bv. bedrog => niet te veel, maar ook niet te weinig
zou hij zeggen, maar bedrog/overspel blijft fout. De juiste maat van iets dat intrinsiek fout is.
Inhoud van geslaagd leven: er zijn nu dingen die even waardevol zijn als politiek zoals het
economische leven.
Hedendaagse deugdenethiek
Deugdenethici wijzen erop dat we ons in ons handelen maten leiden door de praktijken en de vormen
die verweven zijn in de levensomgeving waarin we opgroeien.
We handelen veeleer in het licht van een bepaald beeld van “juist” handelen dat we ons eigen hebben
gemaakt. We vragen ons bijvoorbeeld af wat een voorbeeldpersoon zou doen => “What would Jesus
do?”.
Het doel van de ethiek moet daarom vooral liggen in het ontwikkelen van de juiste
karaktereigenschappen.
3
,Hoofdstuk 2: Het epicurisme – “hier is genot het hoogste goed”
Epicurus samen met zijn volgelingen/ vrienden in een tuin, waar iedereen probeerde zijn lust te
maximaliseren => slechte reputatie. “Trek je terug, en streef vooral naar jouw innerlijke rust”.
filosofie van Aristoteles: gebaseerd op de staat, de polis, de actieve deelname in de politiek.
Filosofie van therapie voor de ziel. De nadruk ligt op de ethiek en de aandacht verschuift naar het
innerlijke leven. Maximaliseren van onze fysieke lusten.
Maximaliseer uw genot
Alles wat bestaat is niets meer dan materie. De wereld = slechts botsende materiedeeltjes die blind en
doelloos tegen elkaar botsen. Mensen worden geplaagd door angst voor de goden: trek je er niets van
aan, dat is brute materie. Alle traditionele ideeën uit de religie/ethiek zijn slechts illusies, waardoor we
ons gemoedsrust nodeloos laten verstoren. Streven naar atarxia: perfecte onverstoorbaarheid.
Wat is genot?
Hoogste genot: bereiken van atarxia d.w.z. wanneer we een toestand bereikt hebben waarin niets
onze gemoedsrust nog verstoort of kan verstoren (niet genot in de zin van feesten). Onbevredigde
fysieke verlangens zijn een bron van onlust, maar fysieke lusten zijn niet de kern van de zaak.
Kinetische lust: tijdelijk, lust bestaat erin van het verwijderen van onlust of pijn. Ik heb honger dus zal
ik eten om dit weg te werken
Kastastematische lust: lust die volgt uit een stabiele toestand waar elke vorm van pijn, spanning of
ongenoegen volledig afwezig is. Kinetische lust brengt ons dichter bij deze lust, waardoor deze lust
superieur is.
Filosofie als tetra-pharmakon
Het bereiken van atarxia vergt verstandelijk inzicht en praktische wijsheid. Filosofische kennis van de
mens is een noodzakelijk hulpmiddel. Succesvol leven vergt dat de mens de rede maximaal inzet om
alle mogelijke bronnen van onlust en pijn onder controle te brengen.
De filosofie als viervoudig geneesmiddel voor de pijnen veroozaakt door de ziel:
1) Het reguleren van verlangenseconomie: mateloos nastreven van verlangens moet beperkt
worden. Uitschakelen van bepaalde verlangens, omdat ze niet te bevredigen zijn en meer onrust
meegeven zoals het participeren aan het politieke en publieke leven. Trek je terug
2) Het doorprikken van moraliserende ideeën: zolang we geloven in de traditionele religie en
moraal, zijn we onderworpen aan allerlei irrationele angsten
3) Het omgaan met fysieke lijden: de pijn wordt gecompenseerd door lustvolle gedachten.
4) Het omgaan met de dood: voornaamste bronnen van onlust is de angst voor de dood. De dood
van het lichaam is niets anders dan het uiteenvallen van materiedeeltjes.
Rechtvaardigheid en contract
Wij als mensen hebben geen verplichtingen tegenover elkaar. Volgens Epicurus ontstaan er pas
verplichtingen ten aanzien van elkaar wanneer we een contact of verdrag sluiten. Rechtvaardigheid is
niets anders dan een afspraak tussen mensen. Mensen met wie er geen afspraken werden gemaakt,
kunnen we geen onrecht aandoen en mogen we behandelen hoe we dit willen. Onrecht bestaat niet
in het “kwaad op zichzelf”. De enige reden die we hebben om ons aan onze plichten te houden ten
aanzien van de ander, is door de angst die bestaat om betrapt of gestraft te worden, aangezien die
angst een blijvende bron van onlust en onrust is.
4
, Kritische bedenkingen
1) Mensen zullen eerder kiezen voor een leven waar ze zaken nastreven die ze waardevol vinden, of
het nu onlusten met zich meebrengt of niet (vb. opvoeden van kinderen). Een geslaagd/gelukkig
leven zonder onlusten is een loutere illusie.
2) Je kan niet bewust rechtstreeks streven naar geluk. Het is iets dat jou overkomt, geluk is geen
hoofdproduct, maar een bijproduct. Als je enkel gericht bent op geluk, dan wordt je nooit gelukkig.
3) Zich niet van de dood aan trekken is niet goed. De dood intensiveert ons leven. Het besef van de
dood is een van de meest bepalende eigenschappen van het leven.
4) Onlustvolle verlangens moeten volgens Epicurus geëlimineerd worden. Dit is een rare strategie en
onmenselijk, want dan kan je even goed zeggen ‘ik mag geen kinderen hebben, ik mag niet verliefd
worden, ik mag niet gaan studeren…’.
Hoofdstuk 3: Peter Abaelardus – zondigen zonder enige intenties
Inleiding: de christelijke ethiek van Peter Abaelardus
Hij had een groot vertrouwen in de menselijke rede. De ethiek van Abaelardus is een poging om op
systematische wijze de kern van de christelijke ethiek te expliciteren. De kern van de christelijke moraal
is volgens hem radicaal intentioneel: de morele waarde van een handeling wordt uitsluitend bepaald
door de intenties van het handelende subject. Zonde zal liggen in het bewust ingaan tegen de wil van
God. De handelingen van de boetedoener ligt in de ontwikkeling van interne gevoelens van spijt.
Nadruk op het subjectieve, mentale proces.
Waarin schuilt de morele waarde van een handeling
Hij geeft drie mogelijkheden, maar zal die later ook elimineren.
1) Verlangens van het handelende subject
De rijke die geld geeft aan armen, omdat hij dat leuk en plezierig vindt is niet moreel
prijzenswaardig. Handelt enkel om lusten te bevredigen. De jongen die sterke verlangens heeft de
gsm van zijn vriend te stelen, maar dit niet doet handelt wel moreel prijzenswaardig.
2) Karakter van het handelende subject
Ons karakter is de bron van onze verlangens. Uit de karaktereigenschappen van de actor kan niet
worden afgeleid of de gestelde handeling moreel prijzenswaardig is of niet. De ridder en de dief
zijn allebei moedig, we vinden dezelfde karaktereigenschappen zowel in goede als in slechte
mensen.
3) Feitelijke handeling: dan kan je ook gestraft worden, ook al werd u gedwongen tot het verrichten
van die handeling. Of een broer en zus die helemaal onwetend zijn van hun familiale band => incest
is een zonde, maar kunnen we ze echt verantwoordelijk stellen voor hun daden als ze ter goede
trouw waren?
Er is volgens Abaelardus slechts één manier om onze eigen morele houding coherent te expliciteren:
niet de handeling zelf, maar het zijn de intenties van de actor die tellen. Op die manier kunnen we
twee handelingen die fysiek identiek zijn toch verschillend beoordelen. De intentie is de bewuste
instemming / consensus met een handeling.
5
