Samenvatting
PB0204
Psychologie van arbeid en gezondheid
(deeltentamen 1)
Hans Smits
,Toelichting
In deze samenvatting volg ik de tekst in yOUlearn van de cursus Psychologie van arbeid en
gezondheid (PB0204), deeltentamen 1. De samenvatting betreft de relevante stof uit yOU-
learn, het boek van W. Schaufeli & A. Bakker (2013), De psychologie van arbeid en gezondheid,
3e druk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, en de artikelen die tot de tentamenstof behoren.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Box of belangrijk persoon
Korte, puntsgewijze samenvatting
Artikel (tentamenstof)
Tabel of instrument
Tentamenstof uit yOUlearn
2
,Inhoud
Thema 1 - Psychologie van arbeid en gezondheid - verkenning en kaders ............................................................ 5
1.1 Oriëntatie en wetgevend kader.................................................................................................................... 5
1. De psychologie van arbeid en gezondheid ................................................................................................ 5
16. Technologie, gezondheid en welbevinden ............................................................................................ 11
PDF Naar een paradigmaverandering in arbeid en gezondheid (Brouwer, 2018) ........................................ 14
1.2 Werkers in de praktijk ................................................................................................................................ 15
1.3 Interventieontwikkeling en onderzoek ...................................................................................................... 15
11. Interventieonderzoek in organisaties .................................................................................................... 15
PDF Zelfmanagementprogramma voor werknemers met KANS […] (Hutting et al., 2015) .......................... 21
YOULEARN Interventiecyclus .......................................................................................................................... 21
Thema 2 - Arbeidsbelasting, stress en ziekteverzuim ........................................................................................... 22
2.1 Psychosociale theorieën ............................................................................................................................. 22
2. Theoretische modellen over werkstress.................................................................................................. 22
3. Arbeid en mentale inspanning................................................................................................................. 30
4. De psychofysiologie van werkstress ........................................................................................................ 34
PDF Positieve psychologie van arbeid en gezondheid (Bakker & Derks, 2010) ............................................ 40
2.2 Ziekteverzuim onder hbo-docenten ........................................................................................................... 41
20. Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid .............................................................................................. 41
12. De epidemiologie van werkgerelateerde psychische aandoeningen en klachten ................................. 47
13. Emotionele arbeid ................................................................................................................................. 50
15. Persoonlijkheid, werkstress en gezondheid .......................................................................................... 53
PDF IGLOO: integraal raamwerk voor duurzame werkhervatting […] (Nielsen et al., 2018) ........................ 58
2.3 Assessment op individueel en organisatieniveau....................................................................................... 61
5. Individueel assessment ............................................................................................................................ 61
6. Assessment op organisatieniveau ........................................................................................................... 66
2.4 Baanonzekerheid en presenteïsme ............................................................................................................ 71
PDF Baanonzekerheid en presenteïsme: een indirect effect via burn-out (Bogaerts et al., 2017)............... 71
25. Baanonzekerheid ................................................................................................................................... 74
Thema 3 - Pesten en gezondheidsbevordering op het werk ................................................................................ 78
3.1 Pesten op het werk ..................................................................................................................................... 78
24. Pesten op het werk ................................................................................................................................ 78
PDF Pesten op het werk: psychosociale factoren en effectieve interventies (Escartin, 2016) ..................... 82
PDF Interventies voor de preventie van pesten op het werk (Gillen et al., 2017) ........................................ 83
PDF De schaduwzijde van online werken: naar een definitie en een model […] (Vranjes et al., 2017) ........ 84
3.2 Gezondheidsbevordering op het werk ....................................................................................................... 87
PDF Interventies voor het verminderen van zittend gedrag […] (Commissaris et al., 2016) ........................ 87
PDF VIP: ontwikkeling en evaluatie van een gezondheidsprogramma […] (Viester et al., 2012) ................. 88
PDF Formatieve evaluatie van de implementatie van leefstijlinterventies […] (Wieringa et al., 2012) ....... 88
Index...................................................................................................................................................................... 90
Bijlage: korte samenvatting .................................................................................................................................. 92
3
,4
,Thema 1 - Psychologie van arbeid en gezondheid - verkenning en kaders
1.1 Oriëntatie en wetgevend kader
1. De psychologie van arbeid en gezondheid
1.1 Inleiding
De arbeids- en gezondheidspsychologie (A&G) is een samensmelting van de klinische psycho-
logie, de gezondheidspsychologie en de arbeids- en organisatiepsychologie (A&O), en houdt
zich van origine bezig met het disfunctioneren van mensen in arbeidsorganisaties. Daarnaast
staan tegenwoordig ook het vergroten van de effectiviteit, het bevorderen van gezondheid en
welzijn en het verhogen van de motivatie in de belangstelling, met andere woorden, het ver-
beteren van het functioneren van werknemers.
1.2 Wat is arbeids- en gezondheidspsychologie?
A&G heeft een betrekkelijk korte geschiedenis. Het Engelse equivalent occupational health
psychology werd voor het eerst gebruikt in 1990, om een nieuw vakgebied aan te duiden dat
zich ontwikkelde op het snijvlak van klinische en gezondheidspsychologie enerzijds, en A&O
en public health anderzijds. Nederland loopt voorop bij de ontwikkeling van het vak.
▌A&G kan als volgt worden omschreven: een psychologische discipline die zich bezighoudt
met het bestuderen en bevorderen van welzijn en gezondheid op het werk vanuit de gedachte
van een optimale afstemming tussen persoon en organisatie. A&G betreft zowel een weten-
schapsgebied waarin welzijn en gezondheid op het werk worden bestudeerd, als een praktijk-
veld waarin dit praktisch wordt bevorderd. De term ▌welzijn heeft daarbij enerzijds betrekking
op individueel welbevinden, en anderzijds op objectiveerbare kenmerken van de arbeid die
geacht worden het individuele welbevinden te bevorderen. De term veiligheid ontbreekt in
de definitie, omdat die in Nederland het exclusieve domein is van de veiligheidskunde. Dat
neemt niet weg dat de inzichten in de veiligheidskunde worden gebruikt, en dat A&G-psycho-
logen en veiligheidskundigen in de praktijk nauw samenwerken. De term ▌gezondheid dient
in brede zin te worden opgevat, dus niet uitsluitend in termen van lichamelijke en geestelijke
gezondheid, maar ook van gezondheidsgedrag. Bovendien staan we een multidimensionaal
begrip van geestelijke gezondheid voor, met vier aspecten:
1. Affectief welbevinden
2. Competentie
3. Autonomie
4. Aspiratie
A&G streeft naar de ideale psychische toestand waarin aan deze voorwaarden wordt voldaan.
Daarbij houdt zij echter ook nadrukkelijk rekening met de doelen van de organisatie, en streeft
zij naar een optimale afstemming tussen de belangen van werknemers en organisatie.
In de definitie van A&G wordt gesproken over werk en organisatie. ▌Werk heeft daarbij be-
trekking op arbeid in psychologische zin, dat wil zeggen, op een gestructureerde, doelgerichte
activiteit met een zeker verplichtend karakter waarbij al dan niet met anderen waarde wordt
gecreëerd. De term organisatie dient breed te worden opgevat. Verder beperkt A&G zich niet
tot het domein van het werk, maar houdt zij zich ook bezig met de wederzijdse beïnvloeding
van het werk met andere levenssferen, zoals vrije tijd en thuissituatie.
5
,Alhoewel A&G vooral verankerd is in de hiervoor genoemde disciplines, worden inzichten uit
vrijwel alle andere psychologische disciplines gebruikt. Daarnaast zijn ook andere academi-
sche disciplines van belang. Het kenmerkende van A&G is verder dat zij verschillende perspec-
tieven hanteert: niet alleen het individu, maar ook de sociale systemen waarbinnen het indi-
vidu op het werk functioneert; en niet uitsluitend de subjectieve kant van het functioneren,
maar ook de meer objectieve aspecten. Hetzelfde geldt voor indicatoren van welzijn en ge-
zondheid, want ook daarbij worden zowel subjectieve als objectieve aspecten betrokken. Ten
slotte hanteert A&G ook verschillende tijdsperspectieven: enerzijds is er aandacht voor het
hier en nu, anderzijds wordt vooruitgekeken als het bijvoorbeeld gaat om loopbanen.
De unieke kern van A&G ligt in het hanteren van de verschillende inzichten, perspectieven en
methoden. De bemoeienissen van A&G zijn gericht op verschillende doelen, waarbij het gaat
om de optimale afstemming van persoon en organisatie. In de eerste plaats heeft A&G een
signalerende functie. Daarnaast houdt A&G zich bezig met primaire en secundaire preventie.
Bij primaire preventie wordt door middel van een aanpak bij de bron getracht om te voorko-
men dat er gezondheids- of welzijnsproblemen ontstaan. Bij secundaire preventie is er sprake
van beperking van de schade door tijdig en adequaat op te treden bij diegenen die de eerste
symptomen van verminderde gezondheid of welzijn vertonen. Soms wordt ook tertiaire pre-
ventie onderscheiden, waarbij het om behandeling gaat. Ook behoort het gebied van de
arbeidsre-integratie tot A&G. Ten slotte wordt ook het bevorderen van welzijn en gezondheid
tot de taken van A&G gerekend.
1.3 Waarom psychologie van arbeid en gezondheid?
Een antwoord op de vraag waarom A&G niet eerder het licht heeft gezien is moeilijk te geven,
maar er is wel een aantal ontwikkelingen aan te wijzen die licht werpen op haar populariteit.
1.3.1 Veranderingen in en rondom de arbeid
Intensivering van de arbeid
Volgens het CBS is het werktempo in Nederland van 1977 tot en met 1997 ieder jaar met
ongeveer 1,5% gestegen. Sinds 1997 is er een stabilisering opgetreden. Anno 2010 behoort
Nederland binnen de EU wat betreft werkintensiteit tot de middenmoot. Intensief moeten
werken vormt een belangrijke oorzaak van welzijns- en gezondheidsproblemen.
Verandering van de arbeidsinhoud
Door technologische veranderingen en veranderingen in de beroepsbevolking werken steeds
minder mensen met hun handen en steeds meer met hun hoofd of hart. Daarmee zijn ook de
arbeidsgebonden gezondheidsrisico’s verschoven van lichamelijke naar psychische klachten.
Organisatieveranderingen
Allerlei ontwikkelingen zoals globalisering, informatisering en flexibilisering nopen organisa-
ties tot een continue aanpassing aan steeds wisselende omstandigheden. Dit roept in de regel
tal van vragen op, die een bron van psychische belasting vormen.
Moderne bedrijfsvoering
Nieuwe productiemethoden vergen de nodige aanpassing van werknemers. Een kenmerk van
veel nieuwe concepten is dat verantwoordelijkheden laag in de organisatie worden gelegd.
6
,Tevens worden werknemers in toenemende mate op hun individuele verantwoordelijkheden
aangesproken. Leidinggevenden dienen zich daardoor aan te passen aan een vaak totaal an-
dere wijze van aansturing, waarbij hun directe invloed afneemt. Moderne bedrijfsvoering kan
een zware mentale druk leggen op werknemers en leidinggevenden.
Aantasting van het psychologische contract
Naast een schriftelijk arbeidscontract hebben werknemers ook een ▌psychologisch contract
met de organisatie waarvoor ze werken. Dat wil zeggen dat ze verwachtingen koesteren over
een billijke verhouding tussen hun inspanningen en de beloning die daartegenover staat. De
afgelopen jaren staat het psychologische contract onder toenemende druk, doordat er ener-
zijds steeds meer van werknemers wordt gevraagd terwijl er anderzijds steeds minder door
organisaties wordt geboden. Daarbij worden door voortdurende organisatieveranderingen re-
gelmatig verwachtingen beschaamd. Ook ontdekken werknemers dat allerlei zaken die golden
voor de generatie vóór hen, voor henzelf opeens niet meer gelden. Wanneer investeringen en
opbrengsten niet in balans zijn, kan dit leiden tot psychische klachten.
1.3.2 Sociaal-culturele veranderingen
Arbeidsparticipatie
De arbeidsparticipatie van vrouwen is sinds de jaren 60 sterk toegenomen. Kenmerkend voor
Nederland is het hoge aantal parttime werkende vrouwen. De sterke toename van het aantal
werkende vrouwen heeft voor specifieke problemen gezorgd, zoals een verhoogde instroom
van arbeidsongeschikten wegens psychische klachten. Ook de arbeidsparticipatie van oudere
werknemers is gestegen, en het aantal oudere werknemers zal nog verder stijgen. Ten slotte
is er de afgelopen decennia een sterk groeiende groep niet-westerse allochtone werknemers
op het toneel verschenen.
Opkomst van de dienstensector
Het aandeel van de beroepsbevolking dat werkzaam is in de agrarische sector en de industrie
is gedaald. Daartegenover staat een explosieve groei van de dienstensector. Nederland scoort
hierin samen met enkele andere landen het hoogst van alle EU-landen. Kenmerkend voor de
dienstensector is het contact met mensen, en de emotionele belasting die hieruit voortvloeit.
Met name in de zorg en in het onderwijs komt veel psychische problematiek voor.
Verruiming van het ziektebegrip
In de loop van de vorige eeuw zijn steeds meer zaken die tot dan toe als normaal onderdeel
van het leven golden, voorwerp geworden van de gezondheids- en welzijnszorg. Er worden
medische en psychologische begrippen gehanteerd om bepaalde alledaagse toestanden en
ervaringen te duiden, die daardoor binnen het bereik van hulpverleners komen. Het ziektebe-
grip is hierdoor in de loop van de tijd steeds ruimer geworden.
Toegenomen verwachtingen
De verwachtingen die de moderne mens aan het werk stelt zijn geleidelijk steeds hoger ge-
worden. Met het stijgende opleidingsniveau en met krapte op de arbeidsmarkt zijn ook de
verwachtingen ten aanzien van secundaire arbeidsvoorwaarden toegenomen. Op zichzelf zijn
die verwachtingen gerechtvaardigd, maar de kans op desillusie is recht evenredig met de
hoogte van de verwachtingen die men koestert.
7
,Individualisering
Terwijl mensen vroeger deel uitmaakten van allerlei sociale netwerken, geldt dit in veel min-
dere mate voor de dag van vandaag. Het zelf invullen van rollen en kiezen en onderhouden
van sociale netwerken vergt veel inspanning en (sociale) vaardigheden. Tegelijkertijd staan
mensen er nu meer dan vroeger alleen voor, omdat veel sociale verbanden zijn weggevallen.
Dat leidt tot minder sociale steun, wat het omgaan met moeilijke situaties en gebeurtenissen,
ook op het werk, meer belastend maakt.
Uitholling van de professionele autoriteit
Voor een aantal beroepen is de natuurlijke autoriteit die uit hun positie voortvloeide verloren
gegaan. Juist in deze beroepen komen veel psychische klachten voor. De mensen in onze hui-
dige maatschappij zijn mondiger en assertiever geworden en accepteren geen natuurlijk over-
wicht meer. Leidinggevenden moeten bijvoorbeeld meer dan voorheen over sociale vaardig-
heden beschikken. Bij gebrek hieraan is de kans op psychische problemen groot.
1.3.3 Ontwikkelingen in Nederland
Arbowetgeving
De invoering van de Arbowet in 1983 heeft in Nederland een impuls gegeven aan de ontwik-
keling van A&G. Naast gezondheid en veiligheid werd aanvankelijk welzijn als zelfstandig doel
van beleid genoemd. Bij de wetswijziging van 1998 werd dit begrip uit de wet geschrapt. Des-
alniettemin rept de wet nog steeds, ook na de laatste wijziging in 2007, over psychosociale
arbeidsbelasting. Volgens de Arbowet is iedere werkgever verplicht om te zorgen voor ge-
zondheid en veiligheid op het werk.
Psychische arbeidsongeschiktheid
Sinds de invoering van de WAO in 1967 is het aantal arbeidsongeschikten explosief toegeno-
men. Na 1999 is een daling ingezet, die in 2004 nog is versterkt door de invoering van de Wet
verbetering poortwachter, die als doel heeft ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid in te
dammen, en de WIA, de opvolger van de WAO. Opmerkelijk is dat de meeste werknemers
vanwege psychische klachten worden afgekeurd. Ook bij afkeuring in verband met aandoe-
ningen van het bewegingsapparaat zijn vaak psychosociale factoren in het spel. De grote
omvang van psychische arbeidsongeschiktheid heeft in Nederland de aandacht gericht op psy-
chosociale arbeidsrisico’s, een terrein waarmee A&G zich bij uitstek bezighoudt.
Gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers en overheid
Het verbeteren van arbeidsomstandigheden en het verminderen van ziekteverzuim en ar-
beidsongeschiktheid wordt in Nederland gezien als een gezamenlijke verantwoordelijkheid
van werkgevers, werknemers en overheid. Wel is het zo dat de overheid steeds meer terug-
treedt en zich eigenlijk alleen nog maar bezighoudt met wetgeving, controle en handhaving.
Hoge kosten
Hoewel er geen recente betrouwbare schattingen bestaan van de kosten die psychisch dis-
functioneren in organisaties met zich brengt, heerst het idee dat de kosten hoog zijn. Psycho-
sociale blootstelling en werkgerelateerde psychische aandoeningen vormen niet alleen een
probleem voor het individu of voor de organisatie, maar het is ook een financieel-economisch
8
,probleem voor de samenleving in haar geheel. Het streven naar vermindering van verzuim en
arbeidsongeschiktheid vormt een impuls voor A&G, die kan bijdragen aan kostenbesparing.
Lange traditie
Anders dan in de meeste andere landen kent Nederland een lange traditie op het vlak van
overspannenheid. Er is dus in Nederland een vruchtbare bodem waarop A&G kan gedijen. Dat
komt overigens niet alleen doordat er bij een zekere traditie kan worden aangesloten, maar
ook doordat er een uitgebreid netwerk van instituties aanwezig is, er uitvoerige wetgeving op
het vlak van psychosociale arbeidsomstandigheden is en de werkgerelateerde psychische pro-
blematiek een grote maatschappelijke omvang heeft.
1.4 De psychologie van arbeid en gezondheid als praktijkveld
De wortels van A&G als praktijkveld zijn nauw verbonden met de beide wereldoorlogen. Zo
vestigden beide oorlogen de aandacht van klinisch psychologen en psychiaters op het ver-
schijnsel van acute en traumatische stress. Van systematische aandacht voor werkgerela-
teerde psychische klachten was tot de laatste decennia van de vorige eeuw echter nauwelijks
sprake. Een uitzondering vormt de Tavistock Clinic in Londen, waar vanaf de jaren 50 een psy-
choanalytische benadering werd gehanteerd om werkgerelateerde psychische problematiek
te bestrijden. Het Tavistock Institute of Human Relations stond aan de wieg van de organisa-
tiegerichte aanpak om welbevinden en gezondheid op het werk te bevorderen. De klassieke
studies van dit instituut vormden de basis van de sociotechnische benadering, een praktische
methodiek om de kwaliteit van de arbeid, en daarmee van gezondheid en welbevinden van
werknemers, te bevorderen. Pas in de laatste twee decennia van de vorige eeuw is A&G tot
volle wasdom gekomen. De A&G-psycholoog vervult vandaag de dag verschillende taken:
› Assessment. Dit is een bredere term dan diagnostiek, en betreft het op systematische en
methodische wijze identificeren van problemen en mogelijkheden, die zich voordoen op
individueel-, team- en organisatieniveau.
› Individuele begeleiding en behandeling. Een breed palet dat zich uitstrekt van het optima-
liseren van het functioneren van werknemers en leidinggevenden (coaching), via lichtere
vormen van begeleiding (counseling) tot psychotherapie en re-integratie.
› Training. Bij training kan het zowel gaan om het aanleren van individuele vaardigheden als
om groepsprocessen.
› Advisering. Meestal betreft het advisering van het hoger management, maar ook wel van
het middenmanagement en de ondernemingsraad.
› Onderzoek. In een praktische setting is onderzoek nooit een op zichzelf staand doel. Het
vormt steeds een onderdeel van een andere kernactiviteit van de A&G-psycholoog.
A&G-psychologen zijn op tal van plaatsen werkzaam. Zij hebben te maken met vier arbokern-
disciplines (zie box 1.1). In een breder verband hebben A&G-psychologen vaak te maken met
professionals uit de (geestelijke) gezondheidszorg. Ten slotte werken ze in organisaties nauw
samen met lijnmanagers en deskundigen op het gebied van HR.
Box 1.1 Arbokerndisciplines
› Bedrijfsarts: gespecialiseerd in lichamelijke en geestelijke gezondheid in relatie tot werk
› Arbeidshygiënist: gespecialiseerd in meten en beoordelen van arbeidsomstandigheden
› Veiligheidskundige: gespecialiseerd op het terrein van fysieke veiligheid
› A&O-deskundige: gespecialiseerd in psychische belasting en gerelateerde organisatorische vragen
9
, 1.5 De psychologie van arbeid en gezondheid als onderzoeksveld
Het onderzoeksgebied dat momenteel bekend staat als A&G heeft zijn wortels in onderzoek
naar vermoeidheid en mentale belasting en in fysiologisch stressonderzoek. Emil Kraepelin en
Angelo Mosso worden beschouwd als de voorlopers van het arbeidspsychologisch belasting-
onderzoek. Omstreeks 1920 voerde fysioloog Walter Cannon als eerste stressexperimenten
uit. Ruim twee decennia later kwam de fysioloog Hans Selye op grond van soortgelijke expe-
rimenten tot de conclusie dat er sprake is van een stereotiep, gefaseerd verlopend reactie-
patroon dat onafhankelijk is van de specifieke vorm van belasting: het algemene aanpassings-
syndroom of ▌general adaptation syndrome (GAS). Selye introduceerde ook de term ▌stress,
terwijl hij eigenlijk strain bedoelde, de reactie op stress in de vorm van het GAS. Tot het einde
van de Tweede Wereldoorlog werd stress uitsluitend als een fysiologisch verschijnsel be-
schouwd. De eerste onderzoeken naar psychologische stress werden in de jaren 50 uitgevoerd
door Richard Lazarus, de latere grondlegger van de ▌stress- en copingtheorie. Vooral vanaf
het midden van de jaren 60 nam het psychologische stressonderzoek een hoge vlucht, mede
door het baanbrekende werk van het Institute for Social Research te Ann Arbor. Hier werkte
Robert Kahn de gedachte uit dat werkstress vooral samenhangt met de wijze waarop sociale
rollen in arbeidsorganisaties zijn gestructureerd.
In het begin van de jaren 70 werd het Michigan Model door Charles de Wolff geïntroduceerd
in Nederland. Dit diende als basis voor het eerste Nederlandse onderzoek naar werkstress.
Vanaf de jaren 90 kreeg het onderzoek naar arbeid en gezondheid een sterkte impuls doordat
aanzienlijke subsidies ter beschikking werden gesteld. Dit vanwege het feit dat er met de in-
voering van de Arbowet een grote behoefte ontstond aan evidence-based gereedschap.
Als wetenschapsgebied is A&G deels theoretisch en deels meer praktisch georiënteerd, ofte-
wel zowel theorie- als probleemgestuurd (zie tabel 1.1).
Tabel 1.1 Typen A&G-onderzoek
soort onderzoek hypothesetoetsend beschrijvend ontwerp interventie organisatie
oriëntatie theoriegestuurd probleemgestuurd
proces empirische cyclus non-cyclisch regulatieve cyclus
methode empirisch-wetenschappelijk empirisch-wetenschappelijk, actieonderzoek, case studies
doel verklaring ‘feiten’ gereedschap evaluatie verandering
medium wetenschappelijk- bedrijfsrapport, vaktijdschrift bedrijfsrapport
of vaktijdschrift vaktijdschrift
primaire doelgroep wetenschappelijk beroepsbeoefe- beroepsbeoefenaars organisatie
forum naars, organisatie
Theoriegestuurd onderzoek volgt een empirische cyclus, probleemgestuurd onderzoek een re-
gulatieve cyclus, waarbij achtereenvolgens een probleem wordt geformuleerd, en een inter-
ventie wordt ontworpen, uitgevoerd en geëvalueerd. Bij organisatiebreed onderzoek wordt
in de regel gebruikgemaakt van actieonderzoek, al dan niet in combinatie met een gevalsstu-
die. Probleemgestuurd onderzoek kan ook non-cyclisch van aard zijn. In dat geval gaat het om
beschrijvend onderzoek of ontwerponderzoek.
Elke type onderzoek kent een eigen favoriet medium waarmee de relevante doelgroep wordt
bereikt (zie box 1.2). Als beschrijvend onderzoek in opdracht van derden is verricht, vindt er
terugrapportage plaats in de vorm van een bedrijfsrapport.
Box 1.2 Relevante wetenschappelijke tijdschriften
De meest specifieke internationale tijdschriften op het gebied van A&G zijn Journal of Occupational Health
Psycholgy, Work & Stress en International Journal of Stress Management. In Nederland bestaan geen spe-
cifieke tijdschriften op het gebied van arbeid en gezondheid.
10
