Tandheelkundige ethiek
Ethische vragen
• Verbetering: beter dan normaal vb. nog wittere tanden dit brengt veel op maar mag ik dit eigenlijk
wel doen?
o THK heeft iets sterk esthetisch
o Vb. 75% van de beugels is voor esthetische redenen
• Mensen veranderen regelmatig van tandarts
o Vb. kiespijn, moet meteen opgelost worden en de vaste tandarts is er niet en men maakt snel
een afspraak bij een andere tandarts
o Je zal dus vaker dan vele andere artsen interventioneel handelen.
• Mensen die een goedkopere behandeling doen in het buitenland
Hoofdstuk 1: Ethische modellen voor een tandheelkundige ethiek
1. Inleiding
• Delicate ethische dilemma’s in tandheelkundige wetenschappen: Wat is goed? Wat mag? Mag wat
kan?
• Ethiek als vaag begrip?
• Wat is de output van ethiek?
• Wat is doel van ethiek? Wat is kenmerkend voor ethiek?
• Morele ervaring (intuitie, aanvoelen) als opstapje: iedereen is ethicus in notendop
o Je voelt aan wat kan en wat niet kan
o We zijn allemaal een beetje conservatief als het over gelijk hebben gaat. De meeste mensen
veranderen niet echt van gedacht.
o Je moet al nieuwe inzichten opdoen om van gedacht te kunnen veranderen
• Voor verdere argumentatie en communicatie is ethiek nodig: een systematische bezinning op
verantwoordelijk handelen.
o Om de zaken uit mekaar te leggen
o Wat zijn de voor- en nadelen van een bepaalde keuze?
o Je gaat de zaken wat complexer maken, maar ook rijker maken met redelijke argumenten
2. Terminologie
• ethiek: gewoonte én innerlijke houding
• moraal: geheel van gedragsregels dat binnen een groep als vanzelfsprekend gehanteerd wordt; wat
‘men’ doet
• moraliteit: handelen op grond van een inwendige overtuiging
• moreel: i.o.m. de gewoonten en gegrond op innerlijk gevoel van zedelijkheid
1
, • algemeen: moreel = ethisch ¬® amoreel = ligt buiten de wereld die nadenkt of iets ethisch goed
of slecht is
• specifiek: moreel = wenselijke, behoorlijke, ethisch gedrad ¬® immoreel = moreel slecht, wat we
niet willen, onethisch gedrag
Deontologie: plichtenleer, beroepscodes (prof Willems)
ethiek: een systematische studie van het morele
3. Indeling van de ethiek
3.1. DESCRIPTIEVE ETHIEK
Onderzoek naar de feitelijke normen en waarden in een specifieke gemeenschap
Twee stappen:
• empirische studie van het ethos® wat is de praktijk rondom dat thema, beschrijving
• een eerste vorm van inwendige verklaring ® we gaan een hypothese vorming doen
o vb. hoe zou het komen dat 80% van de euthanasie aanvragen uit Vlaanderen komt?
Vlaanderen is meer vooruitstrevend, meer aanvaarding, geloof, Nederland is er al langer mee
bezig, opleiding van artsen, franstalig belgië sluit zich meer aan bij de zuid Europa, misschien
zijn er evenveel gevallen in Wallonië als in vlaanderen maar wordt het minder aangegeven
3.2. NORMATIEVE ETHIEK
= norma is een winkelhaak, ten aanzien van een bepaald criteria ga je bepalen of iets goed is of niet, we gaan
een evaluatie maken, iets goed of verkeerd vinden
• Eerste stap afstand: hoe de gangbare normen en waarden beoordelen?
• Via de uitwerking van theoretisch kader: universaliseerbaar en prescriptief
• De kern van de ethiek
• ‘Mag het of mag het niet?’
3.3. META-ETHIEK
= alles wat boven/onder/achter de ethiek zit
• De kritische studie van de concepten en methoden die men in normatieve ethiek gebruikt
• Vragen: wat is ‘goed’, ‘gezond’, ‘genees-kunde’ ® is het genezen of verbeteren?
• Nadenken over termen
• Meer conceptueel
2
,4. Waarden en normen
Norm:
• waarmee je een handeling beoordeelt;
• het resultaat van gestolde ervaringswijsheid
• gegroeid vanuit particuliere verhaalgemeenschappen
• meestal negatief geformuleerd: vb. je mag hier niet eten of drinken ® voordeel is dat het vrijheid
creërt, je hebt nog keuze
• concreet
• dingen die haalbaar zijn
• gebonden aan plaats en tijd
• doen we omwille van iets anders: je mag niet roken in een café omwille van de gezondheid van de
obers
• ethiek is iets dat constant van gedacht veranderd! Afhankelijk van tijds en plaats, in geval van de
tandarts omwille van nieuwe technieken
Waarde:
• kwaliteiten die wij als positief ervaren
• Bvb: een comfortabel leven, een opwindend leven, een gevoelen van voldoening, vrijheid,
tevredenheid en geluk, innerlijke harmonie, genot, zelfrespect en wijsheid, gelijkheid, broederlijkheid,
familiale geborgenheid, gerijpte liefde, geloof in het bestaan van God, sociale erkenning en
waardering, waarachtige vriendschap, wereldvrede, schoonheid, veiligheid en solidariteit
• Men respecteert normen om bepaalde waarde werkelijkheid te maken
• Meestal positiever geformuleerd
• Abstracter
• Niet altijd 100% haalbaar
• Het gaat eerder over voorleefwaarde, het zijn zaken die we doorheen onze opleiding leren, waarde die
je ziet tijdens je stages die je al dan niet over wil nemen
• Permanent karakter
• Universeel
o Overal ter wereld vindt men vb. veiligheid belangrijk ® de vertaling ervan gebeurt wel
verschillend
o De ranking is wel verschillend! Afhankelijk van wat er belangrijk gevonden vinden
® Verschillen én samenhang
Normen worden vanuit waarden bepaald
?= hoe bepaalde waarden vertalen
= verschillende normen voor dezelfde waarden
Voordeel als je binnen een groep zit die ongeveer hetzelfde denkt, kan je gewoon volgen en moet je zelf niet al
te veel beslissen. Nu moet je voortdurend keuzes maken. Dit geeft een enorme vrijheid, maar het is
vermoeiend om steeds zelf keuzes te maken.
3
,5. Belang van het mensbeeld
Er is eigenlijk nog een derde kolom ® antropologie/mensbeeld
• Om ideale mens te zijn, moet ik dit en dat kunnen vb. autonomie
• Ook goed/kwaad denken wij in termen van het menselijke
• Belangrijkheid van waarden verschilt van mens tot mens, veel komen terug maar dit is zeker niet voor
iedereen hetzelfde zelf al heb je dezelfde opleiding en ben je van dezelfde plaats…
• Opgepast met ‘containerwaarde’: hoe interpreteer je de waarde? We hebben een verschil in
mensbeeld! Een waarde kan zich vertalen in verschillende normen ® reden waarom we van mening
kunnen verschillen
• Ook gevormd door de manier waarop je bent opgevoed, en blijft evolueren
• Op zoek naar een criterium om de spanning tussen het feitelijke en het behoorlijke te toetsen: het
menselijke
• Ethiek berust op een antropologie
• Onderzoeken in welke mate de toepassing van nieuwe biomedische mogelijkheden ertoe bijdraagt om
de mens tot zijn recht te laten komen
Altijd een onderscheid tussen het meest menselijk wenselijke (ideale persoon) en het meest menselijk
mogelijke (haalbare).
• Omgaan met de niet perfecte wereld
• Discripantie tussen het meest wenselijk en de werkelijkheid die soms veel weerhaken in zich heeft en
de zaken kan compliceren
6. Verschillende modellen binnen de normatieve ethiek
= manieren van redeneren om te komen of je iets ethisch goed vindt of ethisch verkeerd vindt
6.1. Utilitarisme
• een handeling is moreel goed als ze zoveel mogelijk nut oplevert aan zoveel mogelijk mensen
o We gaan vooral kijken naar het gevolg van de handeling
o Meest populaire model, maar niet in de gnk
o ‘eind goed, al goed’ redenering
• Utilistische calculus? ® soort lijstje met voor- en nadelen
o Geeft een mooi overzicht
o Houdt geen rekening met de ‘zwaarte’ van een argument ® beetje appelen en peren
vergelijken
• Problemen
o hoe ijk je je weegschaal?
o morele ervaring
o iets voor de sterksten? Voor mensen die er veel over weten
• Ethische manipulatie!
4
,6.2. DEONTOLOGISCHE THEORIEËN
• Het strikt naleven van ethische principes moet het zwaarst wegen, ongeacht de gevolgen
o Je moet iets doen omwille van de plicht
o Vb. ik neem de vlieger niet voor het klimaar
• Kunnen heel algemeen zijn
o vb. respect voor menselijk leven
• Nadruk op de innerlijke kwaliteiten van een handeling
o Vb 1 : Kant: handelen uit plicht; belang van gezindheid
o Vb 2: Katholieke traditie: natuurwet boven alles
• Vragen
o menselijke onmacht?
o fundamentele waarde van het leven?
o statisch wereldbeeld?
• Orde bevestigen of orde uitwerken?
• ≠ tussen fundamentele en absolute waarde
o Absoluut: altijd, overal en voor iedereen gelding
o Fundamenteel: altijd, overal en voor iedereen gelding TENZIJ…
6.3. HET PRINCIPE-DENKEN
• Nagaan of bepaalde principes gerespecteerd worden (prima facie)
• Meer procedureel model
• Geen enkel van de 4 springen er boven uit
6.3.1. HET PRINCIPE VAN GOED /WELDADIGHEIDDOEN
• Aan anderen/patienten goed doen
• En experimenten in het tandheelkundig onderzoek?
o Heel veel zijn niet therapeutisch en hebben niet meteen het welzijn van de pt voor ogen,
maar het vergroten van de medische kennis.
o Vrijwilligers die meedoen krijgen dan ook een papier dat ze moeten tekenen dat ze eventueel
beter of eventueel slechter eruit komen
6.3.2. HET PRINCIPE VAN NIET SCHADEN
• Primum non nocere – In dubio abstine
o niet schaden – er niet aan beginnen bij twijfel
• Een sterkere verplichting dan goed doen
• Vormen van schade
o fysiek-psychisch
o schade aan belangen
§ vb. vertrouwelijkheid van u pt
o schade als inbreuk op morele integriteit
5
, • Lange termijn vs korte termijn; sociaal vs individueel
• Situationisme: kort + individueel
• Instellingsniveau: vaak lang + collectief
• Voor afweging samen zien met principe van goed doen
o Vb: Daad met dubbel gevolg (DDG)
o Met wat houden we rekening?
§ 1. beoogde effect is niet ethisch verkeerd
§ 2. bedoeling is het positieve effect realiseren
§ 3. goede mag geen gevolg zijn van het negatieve
§ 4. Proportionaliteit: het hoofdeffect dat je wil realiseren en de middelen hiervoor
moeten in verhouding zijn
o Kritiek: *intentionaliteit?
*al een ethische discussie vooraf
• Schade en het handelingsprincipe van het ‘kleinste kwaad’ (minus malum), kiezen van het minst
kwade tussen twee kwade zaken
o kwade vs goede effecten
o zakelijke (on)waarde: ontisch/pre-moreel goed en kwaad
o het kleinste kwaad en de plicht tot tandheelkundig onderzoek
§ vb. mooi glazuur dat verwijdert wordt om een kroon te kunnen plaatsen
6.3.3. HET PRINCIPE VAN RECHTVAARDIGHEID
• Ieder geven waar hij recht op heeft:
• Gelijk? Nodig? Inspanning? Maatsch. Bijdrage? Individuele verdienste?
o Iedereen krijgt hetzelfde
o Je krijgt wat je nodig hebt
o Je werkt heel hard voor een examen en je krijgt goede punten
• Elke tandart wordt op regelmatige basis geconfronteerd met ingrepen waarvan de prijs bijzonder hoog
ligt. Sommige ingrepen worden niet of slechts heel gedeeltelijk terugbetaald. Voor terugbetaling: het
gezondheidszorgbudget van een land is beperkt. Elke besteding van middelen aan een dure ingreep
houdt dan ook in dat die middelen niet zullen kunnen worden aangewend om een andere (veel
goedkopere) ingreep te financieren (OV). Voor het persoonlijk aandeel: is het rechtvaardig dat we hier
een tandheelkunde met twee snelheden hebben?
6.3.4. PRINCIPE VAN AUTONOMIE
• Gevolg van Verlichting: sapere aude
• Zichzelf de wet stellen (autos + nomos)
• Autonomie: eigenschap (descriptief) en ideaal (normatief)
6
, INFORMED CONSENT
• Toestemming die de pt moet geven, hier zijn bepaalde voorwaarden aan verbonden
• 3 vw: competent, onafhankelijk, kennis
• dwang en drang mag er niet zijn
o machtspositie van tandarts-onderzoeker
o financiële vergoeding?
o gevangenen?
• Adequate informatie
o adequate informatie: vele aspecten (bvb lijst van 15)
o volledig? Hoeveel informatie moet je net geven: enkel relevante adequate informatie!
o Mondelinge toelichting
o Er moet een geïnformeerde toestemming zijn
o Pt moet handelingsbekwaam zijn: moet dus meerderjarig zijn! Opgepast met o.a. demente
personen etc…
• Maar: autonomie is niet de enige waarde (bvb afhankelijkheid)
• Principlism onder kritiek
o Het houdt te veel rekening met de rationaliteit
o Mens wordt gezien als louter rationele wezens, geen plaats voor emotie etc…
o Maar de meest belangrijek beslissingen nemen we meestal op een niet rationele manier
6.4. Personalistische verantwoordelijkheidsethiek
6.4.1. Personalistische visie op mens (menselijk wenselijke):
1. De menselijke persoon is een subject en geen object zoals de wereldse dingen.
2. De menselijke persoon is een subject in lichamelijkheid.
3. Omwille van de materialiteit van ons lichaam, is ons zijn een zijn in de wereld.
4. Menselijke personen zijn wezenlijk op elkaar betrokken.
5. Menselijke personen zijn sociale wezens, ingebed in sociale structuren
6. Menselijke personen zijn fundamenteel open naar God
7. Menselijke personen zijn historisch
8. Menselijke personen zijn fundamenteel gelijk, en terzelfdertijd is unieke subjecten.
Ethische methode: in het licht vd menswaardigheid, kijken nr:
Om bepaalde handelingen te evalueren: is ze goed of niet?
• Fundamentele gezindheid
o De rode draad doorheen u leven
o Mensen gaan je als individu, maar ook als professional afrekenen op fouten die u doet. Ze
gaan ook het bredere plaatje hierbij gebruiken: als de rode draad in de goede richting wijst,
kunnen veel mensen van u verdragen.
o Wie je als mens bent doorheen de jaren, hoe de mensen je kennen
7
