SOCIOLOGIE VAN DE TIJD hoorcollege 1
Hoe ons hedendaags tijdsbegrip tot stand kwam.
In de houdgreep van de tijd
Er zijn veel verschillende visies op tijd, de onze is sterk westers gericht. Waar komen onze dominantie
beelden vandaan?
Paradox: wanneer kunnen we tijd meten? Hoe precies kunnen we tijd vandaag meten? We kunnen
tijd vandaag zeer nauwkeurig meten maar we kunnen niet zeggen sinds wanneer we dit zo precies
kunnen doen. Het is een langzaam proces.
- Stone Age
- Tijdsmeting via zonnewijzers (afhankelijk van het seizoen) & klepsydra’s
(water)
tot einde middeleeuwen
- Wetenschappers, handelaars/ ondernemers en monniken hadden behoefte
aan tijdsmeting
Tijdsignalen in de middeleeuwse stad
Samenleving in de steden worden complexer = tijdssignalen werden prioritair
- Religieuze tijdssignalen: wanneer bidden, wanneer begon de mis, luiden van klokken
- Ommuurde steden, de poorten sloten ’s avonds en iedereen moest uit de stad. Door
tijdssignalen (klokken) wisten mensen wanneer ze de stad moesten verlaten.
13e-14e eeuw: eerste klokken kwamen tot stand: hoe wijzers aandrijven?
- Uitvinding echappement, haakrad of onrust (water en gewichten waren niet betrouwbaar):
het kapt de tijd in stukjes (vb. seconden)
- Klokken konden gemaakt worden: kerken en burgerlijke gebouwen
o Prestige symbool, symbool van openheid, vooruitgang en
stedelijke autonomie
o Tijd zichtbaar in de stad maar de tijd verschilde van stad tot
stad en van klok tot klok
- Thuis werd de zandloper gebruikt als tijdsaanduiding
Tijd verandert van karakter
De uitvinding van het uurwerk veranderd de samenleving en hoe we als mens met tijd omgaan.
‘De klokken veranderen de tijd’ veranderen hoe een samenleving en hoe mensen met tijd omgaan
- Tijdsbewustzijn groeit
- Tijd wordt deelbaar, telbaar, hoorbaar (klokken luiden)
- Tijd kwam los te staan van de natuur (zonnewijzers)
- Tijd kwam op zichzelf te staan (rekenen in tijdseenheden)
- Tijd als abstract begrip
- Tijd los van kerk, kloosters en god (tijd wordt meer burgerlijk)
- Tijd door mensen gemaakt en beheerd door mensen
1
,Tijdsmeters als disciplineringsmiddel
19e eeuw: overgang van landbouwsamenlevingen naar de industriële revolutie, naar industriële
samenlevingen, naar de opkomst van het kapitalisme.
- Werknemers op tijd in de fabrieken krijgen, hun werkuren meten, disciplineren…
- Landlopers opsluiten in kelders, water laten insijpelen en als ze het water niet wegschopten,
verzopen ze
- Inklokken en uitklokken (overuren)
- Kunnen meten van tijd heeft de industrialisering mee mogelijk gemaakt
- Studietijd; hoeveel tijd er aan bepaalde vakken besteed moest worden
De waardestijging van tijd
Tijd is waardeloos in een agrarische samenleving: de ritmes van de natuur bepalen wat er wanneer
moet gebeuren.
In de economie is het niet waardeloos maar een disciplineringsmiddel
- Tijdverspilling is zonde
- Tijd en snelheid krijgen economische betekenis verhoging levenstempo
- Time is money: opkomende kapitalisme
Latere ontwikkelingen: van ‘macht over tijd’ naar ‘macht van de tijd’ over ons!
- Verdere verbreiding van het mechanische uurwerk
o Democratisering met zak- en polshorloge
- Vandaag zeer precieze tijdsmeting mogelijk
- Gestage verhoging tempo in de samenleving
- Standaardisering van de tijd
o GMT: midden 19e eeuw: nullijn voor de tijdsmeting
o Internationale standaardisering pas einde 19e eeuw
Besluit
We leven vandaag veel meer onder het regime van de tijd. Hoe wij vandaag leven wordt sterk
bepaald door hoe we met tijd omgaan. We leven nu in een ruimte die door tijdsgrenzen wordt
bepaald. Tijd wordt dwingender en kan ten kost gaan van levenskwaliteit.
Versnelling levert rijkdom en maatschappelijke ontwikkeling. Toch botsen we af en toe op de grenzen
van de versnelling. Soms kiezen we om tijd los te laten (vakanties, mediatie, natuurwandelingen…)
2
,SOCIOLOGIE VAN DE TIJD hoorcollege 2
Tijdsrisico’s in een versnellende samenleving Hartmut Rosa
Westerse samenlevingen versnellen voortdurend, maar wat doet die versnelling met ons?
- Heel veel mensen ervaren tijdsdruk
- Onze tijdsorde veranderd langzaam en we krijgen een afbrokkeling van collectieve ritmes
o Collectief ritme = die dingen die we met z’n alle min of meer tegelijkertijd doen en
die ervoor zorgen dat onze samenleving een bepaald ritme aanhoud
- Dankzij de nieuwe technologieën hoef je bepaalde activiteiten niet meer om een bepaald uur
te doen verbrokkeling alles wordt steeds flexibeler, 24/7
Tijdsdruk groeit
Tijd wordt schaarser: waar hebben we nog tijd voor?
- Economisering van de tijd
- Maatschappelijke tijdsdruk: files, congestie, versnelling
- Individualisering versterkt tijdsdruk
o We doen ons eigen ding, hebben onze eigen hobby’s, activiteiten worden minder
gezamenlijk georganiseerd
o Tijdsrisico’s: hoe gaan we als samenleving om met deze tijdsdruk? Hoe gaan
individuen ermee om?
Tijdsparadoxen ontstaan
Paradoxen zijn schijnbare tegenstellingen, ze helpen ons onze worsteling met tijd vandaag beter te
doen begrijpen.
1. Onze individuele arbeidstijd was nog nooit zo kort, maar tijdsdruk stond nog nooit zo hoog
op de agenda.
Op gezinsniveau is de arbeidstijd gestegen: vroeger bleef de vrouw thuis om voor de kinderen te
zorgen, nu werken beide partners vaak fulltime. Dat komt weer bij de 72u die vroeger door een
persoon van het gezin gewerkt werd. Als de ouders na het werk thuiskomen moeten de
huishoudelijke taken nog vervuld worden, waardoor we nu in theorie langer werken.
- Grens tussen arbeid -en niet-arbeidstijd vervaagt (er wordt vaak thuis nog verder gewerkt)
- Tijdsbuffer in het gezin verdween (vrouw blijft niet meer thuis)
- Vrije tijd wordt consumptie -en prestatietijd (het aantal activiteiten vermeerderd)
o Vrije tijd wordt steeds duurder (we geven meer geld uit tijdens onze vrije tijd)
o We praten anders over onze vrije tijd (we ‘moeten’ dit nog doen)
- Tijd wordt efficiënter gebruikt
- Wat doen we als we tijddruk ervaren: tijd proberen winnen, activiteiten uitgeven aan
anderen (eten uithalen, kuisdienst benutten…)
2. Hoe meer tijd we winnen, hoe minder we lijken over te houden.
Objectieve kloktijd: tijd waarin we efficiënter leren handelen en plannen.
Subjectieve tijd: hoe we tijd beleven en ervaren, het ‘gevoel’ van tijd.
3
, 3. We hebben het materieel nog nooit zo goed gehad, maar de tijd om er van te genieten lijkt
velen te ontbreken.
We zijn heel vaak bezig met niet te genieten van wat we hebben, maar na te streven van wat we niet
hebben. Als we iets bereikt hebben willen we verder gaan om nog beter te presteren en dingen te
kunnen kopen.
Crisis van ons modern tijdsbegrip
Groeiende tegenreacties
- Mensen gaan op zoek naar vormen van onthaasting
- Waar zorgt versnelling voor een hogere levenskwaliteit en waar voor een afname ervan?
- Vergroot of verkleint onze tijdsautonomie en onze vrijheid?
Tijdsbeleid en onthaasting
Individuele keuzes zijn te beperkt: het gaat er niet alleen om hoe het individu met tijdsdruk en
tijdskeuzes omgaat maar ook over hoe de samenleving ons keuzemogelijkheden biedt.
- Nood aan een tijdsbeleid in onze samenleving vandaag
o Aandacht voor collectieve ritmes, combinatie arbeid en gezin verbeteren…
o Meer vrije tijd is niet per definitie de oplossing
Wat zal luxe worden in de 21e eeuw? Het zullen niet meer dezelfde goederen zijn als in de 20e eeuw,
wat zal er schaarser worden? Schaars in de 21e eeuw zullen misschien niet meer materiele goederen
zijn, maar dingen zoals tijd, natuur, sociale contacten… dingen die moeilijker te vatten zijn.
Snelle samenleving, trage democratie Hartmut Rosa
Om de tijdsdruk te begrijpen, moeten we de processen van sociale versnelling begrijpen
Wat is sociale versnelling?
Moderniteit en modernisering zijn processen van rationalisatie, (functionele) differentiatie,
individualisering, vermarkting en versnelling van het sociale leven.
- Weber: ‘We gaan dingen minder uit traditie doen maar beredeneerder, rationeler en
efficiënter beginnen organiseren.’
- Durkheim: ‘We gaan ons steeds meer specialiseren in deelaspecten aan efficiëntie
winnen.’
- Simmel: ‘We leven minder met z’n alle op dezelfde manier maar we ontwikkelen eigen
hobby’s, eigen interesses, eigen smaken, voorkeuren, levensstijlen…’ meer diversiteit
Versnelling als basiskenmerk van moderniseringsprocessen wereldwijd !
‘De versnelling van tijd’ tijd kan niet versnellen maar het tempo van de samenleving wel !
Tijd is niet versnelbaar, maar wat wordt er dan versneld?
Versnellingsprocessen in de samenleving:
- Niet alles versneld, sommige dingen gaan vertragen (files op de snelweg)
o Iedereen denkt sneller te zijn met de auto waardoor er file ontstaat en je dus langer
onderweg zal zijn.
4
