SV GERECHTELIJKE GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG
2021-2022:
(2de bachelor criminologie KUL)
INTRODUCTIE
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 1
,1. Wat is gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg?
• Onderzoeksdomeinen:
- Forensische psychiatrie
- Recidiveonderzoek bij forensisch psychiatrische patienten
- Risicotaxatie bij forensisch psychiatrische patienten
- Libidoremmende medicatie
- Seksualiteitsbeleid in de forensische psychiatrie
• Maatschappelijke relevantie:
- Veel voorbeelden uit de actualiteit
- Psychiatrische patient leeft gemiddeld 15 jaar minder land
- Probleem van internering in België: steeds meer geïnterneerde personen die moeten
terugkeren naar de gevangenis door capaciteitstekort
- Extreem lange wachttijden + hoge kosten om naar psycholoog/psychiater te kunnen
gaan
• GGZ:
- = Forensische geestelijke gezondheidszorg (law and mental health)
- = Forensische/gerechtelijke psychiatrie (forensic psychiatry)
- = Forensische/gerechtelijke psychologie (forensic psychology)
- NIET forensische/gerechtelijke geneeskunde !!
• “Gerechtelijke …”:
- Verschillende vormen van recht (strafrecht, arbeidsrecht, ..)
- Politie, rechtbank, gevangenis, forensische instellingen, ..
• “… Geestelijke Gezondheidszorg”:
- Georganiseerde dienstverlening die max bevordering v/d psychische gezondheid beoogt
- Voorkomen en behandelen van lichte, milde en ernstige psychische problemen
- Deelgebied: psychiatrie
2. Verschillende paradigma’s
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 2
,DEEL 1: PSYCHIATRISCHE STOORNISSEN
1. ALGEMEEN
1.1. Definitie psychiatrische stoornissen
• Psychiatrische ziekte:
- = Een ziekte met psychische symptomen en/of door psychische oorzaken, die
gepaard gaat met lijden en/of sociaal disfunctioneren
- Symptomen zijn klachten of verschijnselen zoals bv. verwardheid,
geheugenproblemen, hallucinaties…
- Niet altijd duidelijk onderscheid tussen ‘lichamelijke’ en ‘psychische’ ziekten. Er is
dus overlap, maar psychiatrie onderscheidt zich van andere medische specialismen
doordat de nadruk ligt op psychische symptomen en psychische oorzaken
- Psychiaters beschouwen psychische klachten en verschijnselen als symptomen van
stoornissen in de zogenaamde psychische functies van de hersenen
• Wat zijn psychische functies?
- Psychische functies worden in 3 hoofdgroepen ingedeeld:
1) Cognitieve functies: “denken” bv bewustzijn, aandacht, orientatie,
waarneming, geheugen
2) Affectieve functies: “voelen” bv emoties
3) Conatieve functies: “willen” bv psychomotoriek, motivatie, gedrag
Al deze functies betreffen een wisselwerking tussen individu en omgeving
• Psychiatrische stoornis:
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 3
, - In psychiatrie niet altijd mogelijk om specifieke “oorzaak” aan te duiden => we spreken
eerder van psychiatische stoornissen (of in het Engels “disorder”) dan van
psychiatrische ziekten
• Stoornissen en klachten:
- Klachten zijn vaak reactie op iets wat men meemaakt, bv een relatiebreuk, en gaan na
verloop van tijd weer over (of men leert er mee leven)
- Bij een psychiatrische stoornis is dit evenwicht langdurig verstoord, en heeft het een
negatief effect op het functioneren op verschillende levensdomeinen + sociale rollen
staan onder druk, bv als partner, werkgever, ..
1.2. Psychiatrische diagnostiek
• Doel van diagnostiek:
- Vaststellen of er sprake is van een stoornis
- Zo ja, wat is het beloop
- Wat zijn de mogelijke oorzaken
- Wat is de aangewezen behandeling
• Het stellen van een psychiatrische diagnose:
- Kern: het in kaart brengen en verhelderen van klachten + het vaststellen van
verschijnselen
- Via anamnese (ook gebruikt in gewone geneeskunde maar hier uitgebreider) met
aandacht voor gedachten, gevoelens en gedragingen van patient
- Psychiater doet onderzoek terwijl hij anamnese opneemt (<-> somatische specialist
begint met anamnese en gaat daarna over tot lichamelijk onderzoek)
- Cluster van symptomen door patient gerapporteerd + symptomen bij patient
waargenomen = ziektebeeld of stoornis
• Psychiatrisch onderzoek:
- Soorten anamnese:
o Speciële anamnese: geschiedenis van psychiatrische aandoening waarvoor patient
wordt onderzocht
o Algemeen psychiatrische anamnese: screening andere psychiatrische stoornissen
(want vaak overlap of combinatie van stoornissen, meerdere stoornissen hebben
zelfde symptomen)
o Sociale anamnese: thuis, opleiding/werk en vrije tijd
o Biografische anamnese: oorsprong, levensgeschiedenis, zelfbeschrijving
o Somatische anamnese: lichamelijk onderzoek, want lichamelijke aandoening kan
oorzaak zijn van psychische stoornis (maar ook omgekeerd
o Evt gestructureerde interviews en vragenlijsten (essentieel voor WT onderzoek en
opleiding, maar in dagdagelijkse praktijk erg tijdrovend)
- Probleem anamnese:
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 4
, o Vaak onvoldoende, onvolledige of onbruikbare info verkregen van patient, dit kan
doordat patient de waarheid niet vertelt of door de psychiatrische stoornis zelf
(oordeelsvermogen vaak verstoord)
o Een gewone arts kan makkelijk nagaan of wat je zegt waar is, als je zegt dat je arm
gebroken is kan hij dit meteen nakijken; bij psychiatrie moeilijker te controleren
o Daarom heteroanamnese: gesprek met derden of collaterale informatie (uit
dossiers), vooral belangrijk in forensische psychiatrie
- Onderzoek zelf:
o Exploratie: gericht vragen naar subjectieve psychiatrische symptomen, aansluitend
bij hetgeen de patient spontaan vertelt
o Observatie: observeren van objectieve psychopathologische verschijnselen
- Aanvullend onderzoek:
o Psychologisch onderzoek: gestandaardiseerde tests om verschillende psychische
functies betrouwbaar te meten bv intelligentietest of persoonlijkheidstest, ook
neuropsychologische tests meer en meer toegepast om bv aandacht en
geheugen te meten
o Aanvullend onderzoek: er bestaat geen aanvullend onderzoek om een diagnose
te bevestigen/verwerpen, toch doen om lichamelijke oorzaken uit te sluiten, om
de keuze van een bepaalde behandeling te ondersteunen of om bijwerkingen
van medicatie op te volgen (bv traagwerkende schildklier lijkt qua symptomen
sterk op een depressie, een snelwerkende lijkt op adhd)
o Beeldvormend onderzoek van de hersenen of “brain imaging”: scan/foto van
hersenen, structureel als indicatie om bv neurologische aandoeningen op te
sporen die oorzaak zijn voor psychiatrische symptomen, en functioneel voor WT
onderzoek
Dus: psychiatrische diagnostiek= anamnese + onderzoek
- Betrouwbaarheid?
o “On being sane in insane places”: experiment waarbij mannen deden alsof ze
psychiatrische stoornis hadden om binnen te geraken in psychiatrie, na
gemiddeld 19 dagen ontslagen met diagnoses schizofrenie en bipolaire stoornis
o Is “slechte reclame” voor psychiatrie
• Psychiatrische diagnostiek:
- Psychiatrisch onderzoek leidt ertoe dat er een samenvatting wordt gemaakt en een
conclusie wordt getrokken
- Bevindingen leiden tot diagnose en behandelvoorstel
- Twee typen diagnose:
o Syndroomdiagnose: descriptieve diagnose, symptomen worden geordend tot
een stoornis, deze diagnose is puur beschrijvend, bv “een matig ernstige
depressie met melancholische kenmerken en suïcidaliteit”
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 5
, o Structuurdiagnose: beschrijft naast symptomen ook waardoor en op welke wijze
de stoornis is ontstaan (etiopathogenese):
➢ Is er een onderliggende kwetsbaarheid? (Predisponerende factoren)
➢ Zijn er factoren die de stoornis uitlokken? (Luxerende factoren)
➢ Zijn er factoren die de stoornis onderhouden of versterken?
(Onderhoudende factoren)
➢ Bv: “een matig ernstige depressie met melancholische kenmerken bij
een lichamelijk gezonde man met een belaste psychiatrische
familieanamnese en met narcistische persoonlijkheidstrekken. Dit beeld
is reactief ontstaan na veranderingen op het werk en na een forse griep.
Als gevolg hiervan zijn problemen ontstaan in de relatie en
belemmeringen in het sociaal functioneren”:
• Ontstaan psychiatrische stoornis:
• Classificatie:
- De huidige psychiatrische classificatiesystemen berusten grotendeels op
syndroomdiagnosen => descriptieve classificatie die voornamelijk gebaseerd is op het
beschrijven van symptomen
- In België wordt als classificatiesysteem de DSM gebruikt
- De DSM gaat uit van een categoriale classificatie, waarbij onderscheid wordt gemaakt
tussen “ziek” en “gezond” obv een afgesproken grenswaarde
• DSM bijbel van de psychiater?
- Engelse titel: “Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders” (=> suggereert
meer dan een classificatiesysteem)
- Nederlandse vertaling: “Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen”
- DSM= classificatie van psychische stoornissen en bijhorende criteria, bedoeld om deze
stoornissen op betrouwbaardere wijze vast te stellen
- In afgelopen jaren ontwikkeld tot standaardnaslagwerk voor professionals in geestelijke
gezondheidszorg
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 6
,• DSM historiek: (IN 2020 EXAMENVRAAG !!)
- DSM-I/II: gebaseerd op etiologische theorieen bv psychoanalyse
- DSM-III/IV: grotendeels descriptief van aard, met expliciete diagnostische criteria
- DSM-V: nog steeds niet volledig
- Gebruikt door clinici en onderzoekers die verschillende benaderingen aanhangen (bv
neurobiologisch, psychodynamisch, systeemtherapeutisch, ..)
- Doel: streven naar een gemeenschappelijke taal
Van 106 stoornissen in DSM-I naar 357 stoornissen in DSM-5!! (‘agressie’ staat niet in DSM,
is geen “ziektebeeld” maar komt wel voor als kenmerk bij een aantal ziektebeelden)
• Multi-axiaal systeem:
- Sprake van multi-axiaal systeem in DSM-III en DSM-IV:
o As 1: syndromale stoornissen: stoornissen die zijn ontstaan bij een van tevoren
gezonde toestand
o As 2: persoonlijkheidsstoornissen: zijn van jongs af aan in minder of meerdere
maten aanwezig
o MAAR ook op deze indeling kritiek: syndromale stoornissen ontstaan dikwijls ook in
jeugd en hebben vaak chronisch of recidiverend verloop + beïnvloeden ook
persoonlijkheid, anderzijds blijken persoonlijkheidsstoornissen vaak minder stabiel
dan men aanvankelijk dacht en kunnen ook recidiverend karakter hebben of
verergeren met de leeftijd
In DSM-5 werd daarom afgestapt van het multi-axiaal systeem
DSM-systeem wordt ook niet in elk land gebruikt
• Waarschuwing bij forensisch gebruik DSM:
- “Bij het gebruik van de DSM-5 in forensische settings dient men zich bewust te zijn van
de risico’s en de beperkingen”
- Iemand krijgt DSM-5 diagnose ≠ persoon voldoet aan wettelijke criteria voor
aanwezigheid van een psychische stoornis of aan specifieke wettelijke standaard (bv
over wilsonbekwaamheid of toerekeningsvatbaarheid)
- Altijd extra info nodig over beperkingen en functioneren van persoon in kwestie
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 7
,1.3. Prevalentie van psychiatrische stoornissen
• Hoe vaak komen psychiatrische stoornissen voor?
- Wat er wordt nagegaan:
o Zorgbehoefte: mate waarin men zorg nodig heeft
o Het hebben van een psychiatrische diagnose
o Psychiatrisch zorggebruik
- Jaarprevalenties:
o DSM-diagnose (18-65j): ongeveer 20-25%
o Psychiatrische zorgbehoefte: ongeveer 10%
- Noot: men vindt heel uitlopende cijfers terug, afhankelijk van handboek of rapport dat
men nakijkt
- Constante: het komt steeds vaak voor
• Rapport ITINERA 2013:
- 1/3de van de Belgische bevolking heeft ooit in zijn leven een psychische stoornis => veel!!
- België bevindt zich hiermee rond het gemiddelde op internationaal niveau
• Verschillen in prevalentie?
- Psychische gezondheid lagere SES (opleiding + inkomen) < mensen met hogere SES
- Mensen in grotere stad < mensen in ruraal gebied
- Alleenstaanden < mensen met partner
- Jongeren < ouderen
- Vrouwen = mannen (MAAR bij vrouwen meer angst en depressie, bij mannen
externaliserende problemen bv verslaving)
(De meeste psychische stoornissen ontwikkelen zich voor het 27ste levensjaar)
• Behandelingskloof:
- Kloof tussen zorgbehoefte en invulling ervan door GGZ => constante hoge onbehandelde
zorgbehoefte in heel westerse wereld
- OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) schat dat 80% v/d
personen met zorgbehoefte geen enkele zorg ontvangen, bij ernstige aandoeningen
ontvangt slechts helft van personen zorg, van mensen die wel zorg krijgen krijgt maar
helft de juiste behandeling (rest wordt niet voor juiste ziekte behandeld, pillen én praten
is zelden de norm)
- België doet het iets beter dan Europese gemiddelde maar kloof blijft groot
UNMET NEED: niet-ingevulde zorgbehoefte of zorgnood (patiënt heeft psychologische
stoornis + heeft geen toegang tot professionele gezondheidszorg) <-> OVERMET NEED: 11%
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 8
, van mensen die ambulante psychiatrische zorg krijgen voldoen niet aan criteria voor een
psychiatrische stoornis
• Onderbehandeling: redenen?
- 10% owv het stigma (filmfragment)
- 20% owv “het zal wel te veel kosten”
- 50% owv “er is geen probleem”
- 60% owv “ik zal het zelf wel oplossen”
• Stigma:
- Stigma rond psychiatrische problemen = groot probleem
- Stigma= negatieve stereotypen, vooroordelen en discriminaties door SL tegenover
mensen met psychiatrische stoornis
- Zelfstigma= gestigmatiseerde persoon internaliseert zelf de in de SL gebruikte negatieve
stereotypen
- Geassocieerd stigma= stigma dat ontstaat bij mensen die dicht bij gestigmatiseerde
persoon staan bv vrienden, familie, hulpverleners, ..
- Ook stigmatisering door gewone psychiatrie tov forensische psychiatrie
- Vooral mensen die eerder minimaal/geen contact hadden met mensen met psychische
aandoeningen zullen zich op foutive informatie (door kranten, tijdschriften, boeken,
films en radiozenders) baseren, het overnemen van deze gepresenteerde/
geconstrueerde frame veroorzaakt stigma’s
- Voorbeelden frames:
o Psychiatrische patiënten zijn onberekenbaar – angst voor het onbekende
o Ze doen het zichzelf aan – ze hebben onvoldoende tot geen zelfcontrole
o Ze zullen de rest van hun leven op hun hoede moeten zijn
o Een psychiatrische stoornis is een uiting van zwakte, van niet meekunnen in de MTP
- Ook houding en opvattingen van politie blijkt globaal genomen verre van positief tov
psychiatrische patiënten: denken dat ze gevaarlijker, gewelddadiger en
onvoorspelbaarder zijn + recidive wordt hoger ingeschat
1.4. Ontstaan psychiatrische stoornissen
• Resultaat van complex samenspel van kwetsbaarheid en stress:
- Kwetsbaarheid = vatbaar zijn voor ≠ zwakte
- Kwetsbaarheid:
o Omvat al langer bestaande factoren die op zichzelf geen ziekte veroorzaken maar
wel de kans verhogen dat dit gebeurt
o Bv: genetische dispositie, persoonlijkheid, sleutelervaringen in vroege jeugd, sociale
steun en klasse, ..
- Stress:
o Recente omstandigheden die bedreigend of belastend zijn
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 9
, o De omstandigheden zelf bv life events zoals verhuis, zwangerschap, .. of ‘dagelijkse
zorgen’
o Of de toestand waarin iemand wordt gebracht door de omstandigheden
o Wordt ook interactioneel gedefinieerd: coping (hoe gaat iemand om met stress),
heeft te maken met draagkracht – draaglast
- Beide zijn noodzakelijk, maar geen voldoende oorzaak van ziekte
- Gaat bij beiden om een combinatie van biologische, psychologische en sociale factoren
(‘bio-psycho-sociaal model’) bv kwetsbaarheid kan aangeboren of verworven zijn
• ‘Stress – steun – kracht – kwetsbaarheid’ model:
- Stress van binnenuit:
- Stress van buitenaf:
- Balk barst:
Samenvatting Gerechtelijke Geestelijke Gezondheidszorg 2021-2022 (C01A8A) 10
