SOCIOLOGIE
Bart Van de Putte // 2018-’19 // Bachelor 1 // Mare Verbeiren
1
,Inhoudsopgave
1 Sociologie, een eerste kennismaking..................................................................................................................................4
1.1 Inleiding: niet iedereen leeft even lang................................................................................................................................................. 4
1.1.1 De verklaring, relaties tussen mensen................................................................................................................................. 4
1.2 De sociologische verbeelding..................................................................................................................................................................... 4
1.3 Van gedrag tot samenleving...................................................................................................................................................................... 5
1.3.1 Gedrag.............................................................................................................................................................................................. 5
1.3.2 Sociaal handelen........................................................................................................................................................................... 5
1.3.3 Interactie......................................................................................................................................................................................... 6
1.3.4 Vormen van interactie................................................................................................................................................................ 6
1.3.5 Stolling van interactie in cultuur en structuur................................................................................................................. 7
1.3.6 De context....................................................................................................................................................................................... 7
1.4 De sociologie en haar aanverwante disciplines................................................................................................................................. 7
1.5 Basisregels bij de uitvoering van sociologisch onderzoek............................................................................................................. 8
1.6 Kwantitatieve benadering (positivisme) of Kwalitatieve benadering.....................................................................................9
1.6.1 Eisen voor sociologisch werk van Weber........................................................................................................................... 9
1.6.2 Kwantitatieve methode (positivisme)................................................................................................................................. 9
1.6.3 Kwalitatieve of verstehende of interpretatieve (nadruk op betekenis).................................................................9
1.7 Plaats van de socioloog in de maatschappij..................................................................................................................................... 10
2 cultuur..........................................................................................................................................................................................11
2.1 Inhoud van het georganiseerd samenleven: cultuur..................................................................................................................... 11
2.1.1 Inleiding........................................................................................................................................................................................ 11
2.1.2 Kenmerken van cultuur.......................................................................................................................................................... 12
2.1.3 Symbolen, tekens en taal........................................................................................................................................................ 12
2.1.4 De componenten van cultuur............................................................................................................................................... 12
2.1.5 Kenmerken die culturen van elkaar onderscheiden.................................................................................................... 13
2.1.6 Ontstaan van cultuur................................................................................................................................................................ 13
2.1.7 Cultuur als lens........................................................................................................................................................................... 14
2.1.8 Cultuur en etniciteit.................................................................................................................................................................. 14
3 sociale structuur.......................................................................................................................................................................14
3.1 Groepen............................................................................................................................................................................................................ 14
3.1.1 Soorten groepen........................................................................................................................................................................ 15
3.1.2 Het probleem van samenwerken binnen sociale groepen........................................................................................15
3.2 Sociale relaties.............................................................................................................................................................................................. 16
3.2.1 Macht.............................................................................................................................................................................................. 16
3.2.2 Sociale status en rol.................................................................................................................................................................. 16
3.2.3 Rolproblemen............................................................................................................................................................................. 17
3.2.4 Statusproblemen....................................................................................................................................................................... 17
3.3 Formele organisaties.................................................................................................................................................................................. 18
3.3.1 De bureaucratie.......................................................................................................................................................................... 18
3.3.2 De organisatie in de praktijk................................................................................................................................................. 19
3.4 Structurele effecten..................................................................................................................................................................................... 20
4 Institutionalisatie en socialisatie.......................................................................................................................................20
2
, 4.1 Institutionalisatie......................................................................................................................................................................................... 20
4.1.1 Omschrijving............................................................................................................................................................................... 20
4.1.2 Ontstaan van instituties.......................................................................................................................................................... 21
4.1.3 De voortzetting in de tijd van instituties.......................................................................................................................... 21
4.2 Socialisatie...................................................................................................................................................................................................... 22
4.2.1 Omschrijving............................................................................................................................................................................... 22
4.2.2 De belangrijkste socialisatietheorieën.............................................................................................................................. 23
4.2.3 George Herbert Mead............................................................................................................................................................... 23
4.2.4 Identiteit en zelfbeeld.............................................................................................................................................................. 26
4.2.5 Emoties.......................................................................................................................................................................................... 27
4.2.6 Kinderculturen: ‘peergroups’ en socialisatie.................................................................................................................. 27
4.2.7 Rolsocialisatie............................................................................................................................................................................. 28
4.2.8 Socialisatie en structuren....................................................................................................................................................... 28
5 sociale controle en deviantie...............................................................................................................................................30
5.1 Sociale controle............................................................................................................................................................................................. 30
5.1.1 De morele orde: het ontstaan en de internalisatie van normen en waarden....................................................30
5.1.2 De politieke orde....................................................................................................................................................................... 32
5.2 Sociologische verklaringen voor deviantie....................................................................................................................................... 32
5.2.1 Het relatieve en normale karakter van deviantie......................................................................................................... 32
5.2.2 Ontregeling of anomie............................................................................................................................................................. 32
5.2.3 Vervreemding............................................................................................................................................................................. 34
5.2.4 Differentiële associatie............................................................................................................................................................ 35
5.2.5 De delinquente subcultuur.................................................................................................................................................... 36
5.2.6 De vraag op haar kop: waarom is iemand niet deviant?............................................................................................ 36
5.2.7 Het etiketteerperspectief....................................................................................................................................................... 37
6 sociale stratificatie..................................................................................................................................................................37
6.1 het ontstaan van sociale stratificatie.................................................................................................................................................. 37
6.2 stratificatie in landbouwsamenlevingen............................................................................................................................................ 38
6.2.1 Slavernij (slavensamenling).................................................................................................................................................. 38
6.2.2 Kasten............................................................................................................................................................................................ 38
6.2.3 standen.......................................................................................................................................................................................... 39
6.3 stratificatie in industriële samenleving : klasse............................................................................................................................. 39
6.3.1 Marx (1818-1883).................................................................................................................................................................... 39
6.3.2 Weber (1864-1920)................................................................................................................................................................. 40
6.3.3 Marx en Weber vergeleken.................................................................................................................................................... 41
6.3.4 Dahrendorf: uitbreiding van marxistische en weberiaanse visie...........................................................................41
6.3.5 Bourdieu....................................................................................................................................................................................... 41
6.4 sociale mobiliteit.......................................................................................................................................................................................... 42
6.5 Hoe worden economische klassen sociale klassen?....................................................................................................................... 42
6.6 Is sociale stratificatie noodzakelijk...................................................................................................................................................... 43
6.7 sociale ongelijkheid op basis van geslacht........................................................................................................................................ 44
7 Religie...........................................................................................................................................................................................45
7.1 omschrijving................................................................................................................................................................................................... 45
7.1.1 vroegere pogingen tot afbakening...................................................................................................................................... 45
7.1.2 hedendaagse, functionalistische en substantiële definities van religie...............................................................46
7.2 Secularisatiedebat....................................................................................................................................................................................... 48
3
, 7.2.1 Klassieke secularisatiethese................................................................................................................................................. 48
7.2.2 Economische theorieën van religieuze betrokkenheid.............................................................................................. 49
7.3 religieus fundamentalisme....................................................................................................................................................................... 50
8 sociale verandering.................................................................................................................................................................51
8.1 De classificatie van samenleving........................................................................................................................................................... 51
8.2 Niveaus van maatschappelijke organisatie...................................................................................................................................... 51
8.2.1 Horde.............................................................................................................................................................................................. 51
8.2.2 Stam................................................................................................................................................................................................ 52
8.2.3 Stam met Opperste Gezag...................................................................................................................................................... 52
8.2.4 Staat................................................................................................................................................................................................ 53
8.2.5 Wereldrijken............................................................................................................................................................................... 53
8.3 Sociale verandering..................................................................................................................................................................................... 54
8.3.1 Inleiding........................................................................................................................................................................................ 54
8.3.2 Theorieën van sociale verandering.................................................................................................................................... 54
8.3.3 Culturele Diffusietheorieën................................................................................................................................................... 59
8.3.4 De wereldsysteemtheorie van I. Wallerstein.................................................................................................................. 60
8.3.5 Theorie van de Sociale Hervormingsbeweging............................................................................................................. 61
9 ociologische benaderingen...................................................................................................................................................63
9.1 Inhoudelijke richtingen............................................................................................................................................................................. 63
9.1.1 Structuralisme............................................................................................................................................................................ 63
9.1.2 Sociologie van het sociaal handelen................................................................................................................................... 64
9.1.3 Symbolisch interactionisme.................................................................................................................................................. 65
9.1.4 Interactionele richting............................................................................................................................................................. 66
9.2 Methodologische richtingen.................................................................................................................................................................... 68
9.2.1 Functionalisme........................................................................................................................................................................... 68
LOGIE, EEN EERSTE KENNISMAKING
1.1 Inleiding: niet iedereen leeft even lang
1.1.1 De verklaring, relaties tussen mensen
Sociologen erkennen het belang van de biologische en psychologische component van een individu,
maar voegen eraan toe dat de sociale omgeving een cruciale factor is.
ondanks aanwezigheid van eigen lichaam en vrije wil, heeft sociale omgeving een grote
invloed
Testen? het voorkomen van het kenmerk vergelijken in tijd en ruimte en voor verschillende
deelgroepen van de samenleving.
1.2 De sociologische verbeelding
= het startpunt van de sociologische verklaring.
4
,Alles wat mensen ervaren maakt deel uit van hun levensbeloop of biografie. Onze biografie ondergaat
de invloed van het geheel van de sociale relaties waarvan we deel uitmaken. Geheel van onze sociale
relaties = de samenleving
het resultaat van historische ontwikkeling (industrialisatie,
urbanisatie).
De sociologische verbeelding = het geheel van sociale relaties, die de
biografieën van mensen bepalen, zijn zelf het resultaat van historische
ontwikkeling.
We handelen zelf, maar op basis van de context.
Vb. Het feit dat veel jongeren nu een universitair onderwijs volgen (biografisch kenmerk), is niet
louter een gevolg van de intelligentie (individueel biografisch kenmerk), maar door het
industrialisatieproces waardoor bedrijven nu nood hebben aan hooggeschoolde werknemers.
Vb. 50-plussers die nu werkloos zijn komt doordat vroeger een diploma hoger secundair volstond en
men dan ging werken, maar nu is er vraag naar werknemers met een hoger diploma waardoor deze
lager geschoolde 50-plussers niet meer aan de bak komen.
1.3 Van gedrag tot samenleving
1.3.1 Gedrag
= elke actie of reactie van een individu.
o Een objectief waarneembare of externe component: aspecten die door minstens twee individuen
kunnen worden waargenomen (alter en ego) ( vb. het gesproken woord)
o Een subjectieve of interne component: slechts door één waarnemer waarneembaar (ego)
De motivationele component: de ultieme drijfveer van het handelen (vb. winstmaximalis.)
De emotionele component: innerlijke gevoelens (vb. angst)
De cognitieve component: beelden die we ons vormen van de werkelijkheid
De reflexieve component: het beeld dat men van zichzelf vormt
Componenten zijn verweven met elkaar in werkelijkheid
1.3.2 Sociaal handelen
Handelen is gericht op het realiseren van een doel. Door deze doelgerichtheid krijgt het handelen
betekenis.
1.3.2.1 Max Weber
Sociaal handelen is het richten van handelen op het vroegere/huidige of toekomstige handelen van
anderen. Actor houdt dus bij het plannen van zijn handelen rekening met wat anderen deden/doen
Typologie van sociaal handelen:
o Instrumenteel rationeel handelen
De actor wil een bepaald doel bereiken binnen een specifieke handelingssituatie
De middelen kunnen wel vrij gemanipuleerd worden (handeling < doel)
(welke middelen is het best geschikt om doel te bereiken)
De condities kunnen niet vrij gemanipuleerd worden
o Waarde rationeel handelen
5
, Een bewust geloof in de waardevolheid van de handeling staat centraal
(kan ethisch, religieus... zijn)
Het volgen van eisen die de actor als bindend inschat
De handeling is op zichzelf waardevol
o Affectief handelen
Gedreven door het navolgen van gevoelens
(middelvinger van burger tegen voorbij wandelende politicus)
Kan bestaan uit een ongecontroleerd reactie op een stimulus
o Traditioneel handelen
Traditie leidt tot herhaling van eenzelfde handeling en wordt gekenmerkt door het
verplicht karkater (geeft zekerheid)
Traditie perkt het handelen en stuwt hen in welbepaalde richting
Het verleden is bepalend voor het vormgeven van de toekomst
Wanneer men zich bewust wordt van de traditie en deze bewust gaat waarderen, gaan we
over naar waarde rationeel handelen.
o Reflexief handelen
Tegengesteld aan traditioneel handelen
Breekt de continue lijn van het verleden naar het heden, geeft onzekerheid
1.3.3 Interactie
Interactie = handelingen van een persoon en de reactie daarop door een andere persoon.
Het initiatief tot interactie is een kwestie van initiatiefrecht en volgplicht. We kunnen ‘opdat’ motieven
en ‘omdat’ motieven onderscheiden
Mensen handelen opdat iets zou worden gerealiseerd (opdat-motief), deze handeling zal door de
andere met een omdat-motief worden bekeken.
Vb. Alter en ego ontmoeten elkaar. Alter steekt zijn hand uit opdat ego het als een begroeting zou
beschouwen. Ego reageert hierop ook met zijn hand omdat alter tot het begroeten overging.
1.3.4 Vormen van interactie
1.3.4.1 Conforme reactie (conformiteit)
De interactie verloopt volgens de betekenis die beide partners aan de interactie vastknopen. Er is een
wederzijds akkoord over wat er zal gebeuren in de interactiesituatie.
Het tegengestelde hiervan is deviantie / afwijking; minstens een van de partners houdt zich niet aan
de al dan niet afgesproken regels.
1.3.4.2 Samenwerking
De sociale eenheden proberen samen een doel te realiseren, alvorens moet tot een – stilzwijgend –
akkoord gekomen zijn en er moet een wederzijdse bereidheid tot samen handelen zijn en een
minimum aan conformiteit m.b.t. afspraken.
1.3.4.3 Conflict
Ten minste twee partijen gaan niet akkoord met hoe een interactie moet verlopen
vb. over verdeling van schaarse middelen, maar ook over waarden, aanzien en macht.
6
,Conflicten kunnen echter ook een positieve bijdrage hebben: opbouw en versterking van de
samenleving, stimulus voor ontwikkeling van nieuwe regels … (groepscohesie)
1.3.4.4 Ruil
Niet enkel vanuit de economische context bekijken, ook sociale ruil. Wanneer iemand ons een dienst
bewijst, dan erkennen we onze dankbaarheid. Bij sociale ruil is er vaak een ongelijke verdeling van
kosten en baten. Er geldt dus een norm van wederkerigheid. Kosten en baten zijn evenredig verdeeld.
1.3.5 Stolling van interactie in cultuur en structuur
Uit interacties groeien spontaan allerlei ideeën over wat goed en slecht is (cultuur en structuur)
Cultuur = de gedeelde betekenis die mensen aan het handelen en de objecten uit hun
omgeving toekennen, en die geformaliseerd wordt in waarden, normen, overtuigingen en
wetten.
Structuur = het geheel van posities van actoren en de vorm van de interacties en relaties
tussen die actoren (arbeidsspecialisatie, centralisatie, conflict, samenwerking …).
De samenleving kan dus worden teruggebracht naar een geheel van interacties en cultuur en structuur
bestaan alleen maar omdat er onderliggende interacties zijn. Ook het omgekeerde; structuren en
culturen bewegen meestal enkel na langdurige en massale ‘niet-conformistische’ handelingen.
Sociale orde en stabiliteit vs. Sociale verandering en dynamiek.
1.3.6 De context
Maatschappij wordt gecreëerd door interactie van personen. (en grotere sociale eenheden zoals
bedrijven). En die maatschappij is de determinant voor andere interacties. De context waarbinnen
interacties plaatsvinden is ruimer dan dat. Voorbeelden:
Demografische factoren: primaire demografische kenmerken (geboortes, huwelijken…) en de
secundaire demografische kenmerken (leeftijdsstructuur, bevolkingsdichtheid …) die
voortvloeien uit de werking van die primaire
Ecologische factoren: de organisatie van het dagelijkse leven, overlevingspatronen en
cultureel-structureel constellaties ontwikkelen zich als gevolg van een adaptatie (aanpassing)
aan het fysisch leefmilieu.
Materiële en technologische factoren: elementen die worden aangewend ter beheersing van
de omgeving en die dienen om de behoeften van de mens te bevredigen.
1.4 De sociologie en haar aanverwante disciplines
Twee stelregels van de sociologie:
1) Sociologen leveren geen eenvoudige verklaringen, maar concentreren zich op algemene
wetmatigheden
Een historicus verklaart fenomenen in het verleden met algemene wetmatigheden
De culturele antropoloog richt zich op het beschrijven en interpreteren van interacties
tussen culturen waarbij
Ze hebben beide een andere invalshoek
7
, 2) Sociologen verklaren gedrag, (sociale) handelingen en/of interacties door invloed van de
sociale omgeving.
Microsociologie: de klemtoon ligt op de studie van kleine groepen en de interacties tussen
individuen.
Macrosociologie: focus ligt op kenmerken van grotere sociale eenheden (landen, organisaties)
Biologie bestudeert de invloed van fysiologische eigenschappen, hormonale processen
en biogenetische factoren op gedrag.
De psychologie benadert het gedrag als weerspiegeling van de cognitieve en emotionele
processen die van ‘van binnen uit’ het gedrag bepalen
De sociale psychologie gaat uit van een interindividuele benadering, de wisselwerking
tussen het interindividuele en het intra-individuele (tussen gedrag en interactie)
Sociobiologie gedrag en sociaal handelen zijn het resultaat zijn van het zich voor 1000’n
jaren aanpassen aan een externe omgeving (evolutionair tijdsperspectief)
Biosociologie gaat de wisselwerking tussen het biologische en het sociale in het algemeen
na. Ze onderzoeken hoe biologische processen invloed hebben op interacties en maatsch
processen
Sociologie beïnvloedt de psychologie en biologie, maar ook omgekeerd (bv. slechte werking vd
schildklier zorgt voor depressiviteit en dan veranderen de interacties met anderen).
1.5 Basisregels bij de uitvoering van sociologisch onderzoek
1) Objectiviteit
De verklaringen en inzichten moeten geldig zijn voor meer dan 1 wetenschapper
2) Concepten
Concepten stellen ons in staat om bepaalde aspecten van de werkelijkheid te vatten
3) Generalisatie
Doel van sociologisch onderzoek is het komen tot een set van algemene regels ter verklaring
van het sociale leven. Sociale inzichten moeten dus gegeneraliseerd of veralgemeend worden.
Ontwikkeling van theories of midle range omdat de hele maatschappelijke werkelijkheid
niet door 1 theorie verklaard kan worden. Het zijn meerdere verklaringsmodellen die elk
een verklaring voor diverse deelaspecten van de sociale werkelijk vatten.
4) Empirisch materiaal
Elke wetenschappelijke uitspraak moet ondersteund worden door empirisch materiaal.
Onderscheid tussen kwantitatieve gegevens (cijfermateriaal) en kwalitatieve gegevens
(betekenissen van interactie --> dagboeken, biografieën)
Onderscheid tussen primaire gegevens (door de socioloog zelf onderzocht --> enquëtes,
observatie) en secundaire gegevens (door de socioloog verzamelt --> gegevens van andere
onderzoekers of van volkstellingen...)
5) Cumulativiteit
Socioloog werkt cumulatief. Hij werkt verder op resultaten van voorgaand onderzoek.
8
, Literatuuronderzoek is dus belangrijk
1.6 Kwantitatieve benadering (positivisme) of Kwalitatieve benadering
1.6.1 Eisen voor sociologisch werk van Weber
1) Causale adequaatheid
= een verklaring is causaal adequaat als er een kans bepaalt kan worden dat een oorzaak -
gevolgpatroon zal voorkomen (sociologen m.b.t. oorzaak-gevolgrelaties --> positivisme)
2) Zinadequaatheid
= wanneer de gemaakte verbanden in overeenstemming zijn met onze gewoonlijke denk- en
voelpatronen (sociologen m.b.t. zinvolheid --> verstehende of interpretatieve methode)
1.6.2 Kwantitatieve methode (positivisme)
Comte en Durkheim behoren tot de grondleggers van het positivisme.
4 principes waarop positivisme gegrondvest is:
1) Kennis kan enkel gebaseerd zijn op ervaring (observatie)
2) Streven naar causale verklaringen door generalisaties
3) Eenheid van wetenschappelijke methode in wetenschappen
Hierdoor zijn natuurwetenschappelijke methode van toepassing in sociale wetensch
4) Er moet een scheiding zijn tussen feiten en waarden (geen normerende status)
Belangrijkste kenmerken van positivistisch onderzoek:
1) Theoretische verklaringsmodel: verbanden worden gelegd tussen aantal fenomenen
2) Variabelen: theoretische concepten van model (vb. de waargenomen ernst van de ziekte)
worden in variabelen omgezet. Variabelen zijn meetbare grootheden.
Via operationaliseren worden variabelen vertaalt in meetbare indicatoren
3) Causale ordening: variabelen worden causaal geordend. Belangrijk voor het bepalen van
directe en indirecte invloeden. (vb. indirecte invloed: rijke mensen gaan sneller naar de dokter
omdat ze sneller denken ziek te zijn, dan arme mensen)
4) Causale relaties worden geacht algemene wetmatigheden te zijn.
5) Statistische analyse: de samenhang tussen variabelen/kenmerken (covariantie)
1.6.3 Kwalitatieve of verstehende of interpretatieve (nadruk op betekenis)
Deze sociologen vinden dat soc. werkelijkheid bestaat uit interpretaties en betekenistoekenning
meest gebruikte technieken zijn participerende observatie en diepte-interview
Kwalitatief onderzoek is noodzakelijke aanvulling op positivistisch onderzoek.:
o Deductief denken van het positivisme is conservatief (het probeert bestaande inzichten te
bevestigen). Om tot nieuwe inzichten te komen moet men openstaan voor zaken die niet door
hypothesen voorspeld worden (via kwalitatief onderzoek)
o Positivistische onderzoeksmethoden zijn vaak te reducerend. In kwalitatief wordt gewerkt
met open onderzoeksmethoden om complexiteit van wereld te begrijpen. Het houdt rekening
met context (die rol spelen in totstandkoming van menselijk gedrag).
9
, o In positivisme dreigen concepten (zoals klassen, verslaving en migranten) gereïficieerd te
worden. We menen dat ze echt bestaan terwijl het eigenlijk door de onderzoeker
geconstrueerde hulpmiddelen/denkcategorieën zijn die soms maar weinig zeggen over ‘echte’
situatie waarin persoon zich bevindt. In kwalitatief onderzoek vertrekken we van betekenis,
kennis en praktijken van participant zelf.
o Bij kwalitatief onderzoek is reflexiviteit van onderzoeker belangrijk. Hij kijkt na of hij wel op
juiste manier bezig is.
2 bedenkingen:
o Webers eis tot zowel causale adequaatheid als zinsadequaatheid
o Er moeten legitieme pragmatische redenen zijn om keuze tussen de 2 te maken
(vb. illegale prostituees zijn onbereikbaar voor kwantitatief onderzoek)
1.7 Plaats van de socioloog in de maatschappij
Socioloog bestudeert de sociale werkelijkheid, maar maakt er ook deel van uit.
Gevaar: onderzoeksresultaten kunnen op zo’n manier geïnterpreteerd worden dat ze persoonlijke
visie van onderzoeker ondersteunen
Onderzoek moet waarderingsvrij zijn:
Onderzoeksresultaten mogen niet beïnvloed worden door de waarden van de socioloog zelf
Keuze van onderzoeksonderwerp is wel waardegebonden.
Onderwerp wordt beïnvloed door machtspatronen (bep. fenomenen worden sneller onderzocht)
Onderwerp wordt beïnvloed door de financiering (meer gefinancierd, meer onderzocht)
Moeten sociologen een leidende rol spelen in maatsch verandering o.b.v. wetensch inzichten?
Frankfurter Schule: wetenschappers hebben plicht om mee te werken aan sociale
veranderingsprocessen
Radical sociology: een socioloog is nooit neutraal. Een ‘neutrale’ socioloog kiest voor behoud van
status quo.
Onderscheid tss fundamentele en toegepaste kennis kan in sociologie worden teruggebracht tot:
Sociologisch probleem: probleem binnen de sociologie als wetenschap (i.v.m. theorievorming)
Sociologie als wetenschap kan ook mee helpen zoeken naar antwoord op door maatsch erkende
sociale problemen. (toegepast karakter van sociologisch onderzoek --> nauw verband met
klinische sociologie die gericht is op interventie)
Vb. Zijn er steeds meer huwelijken tss partners met hetzelfde opleidingsniveau? Sociolog. probleem
Vb. Waarom raken mensen zo moeilijk uit de armoede? Sociaal probleem
10
