Samenvatting Gedrag & Maatschappij 2021-2022
Inleiding
Menselijke impact: klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit, pandemieën…
vooruitgang heeft prijskaartje, kennis en maatschappij moeten op elkaar afgestemd worden
‘wetenschap doet sneller kennis op dan dat de maatschappij wijsheid opdoet’
‘als kennis problemen kan veroorzaken, is het niet door onwetendheid dat we ze oplossen’
Sociaal dilemma = dilemma tussen persoonlijk voordeel en collectief belang
als te veel mensen uit eigenbelang handelen, zal uiteindelijk iedereen verliezen
in sociaal dilemma kan je nooit eigen voordeel én gemeenschappelijke welvaart tegelijk realiseren
vb. fileprobleem zou opgelost zijn als iedereen zou carpoolen, maar dit vraagt grote inspanning
democratie: als onvoldoende mensen deelnemen aan publiek debat (via stemrecht)
riskeren voordelen van democratie ondermijnd te worden door machtsmisbruik
Deel 1: Inleiding tot de gedragswetenschappen
1.1 Homo Sapiens, een veelzijdig studieonderwerp
Homo sapiens = paradox
enerzijds intelligent, zelfzuchtig en strategisch; anderzijds sociaal, hulpvaardig en meevoelend
uniek wezen met onevenaarbare successen (in creativiteit, flexibiliteit…), maar ook met neiging
tot geweld en destructie
heeft de capaciteit om wereld volledig aan te passen naar zijn zin (grote ecologische voetafdruk)
Gedragswetenschappen = combinatie van rationalisme en empirisme
empirisme = dataverzameling
rationalisme = theorievorming, theoretisch kader bouwen o.b.v. data en hypothesen testen
structuralisme (Wundt) = experimentele analyse van de onderdelen van het bewustzijn
= systematische, objectieve observaties van bewuste ervaringen
functionalisme (James) = onderzoek naar functie van het bewustzijn, ‘bewustzijn heeft
overlevingswaarde’
behaviourisme (Skinner) = enkel het observeerbare gedrag bestuderen, ‘alles is aangeleerd, vrije
wil is een illusie’
psychodynamica (Freud) = onbewuste drijfveren van gedrag bestuderen
humanisme (Rogers) = focus op zelfrealisatie, ‘mensen zijn veranderbaar’
Moderne benaderingen van gedrag:
- Biologisch = gedrag verklaren a.d.h.v. genetische, neurologische en biochemische processen
- Cognitief = nagaan hoe info wordt vergaard, opgeslagen en verwerkt
- Evolutionair = evolutie door selectie, universele tendensen bestuderen o.b.v. assumpties uit
verleden
- Socio-cultureel = ‘gedrag is afhankelijk van de socio-culturele context’
1
,Samenvatting Gedrag & Maatschappij 2021-2022
Redenen waarom gedragswetenschappen ook van belang zijn economen
1. Begrip creëren voor economische anomalieën (= onregelmatigheden)
vb. afkeer van onrechtvaardigheid, vertrouwen en belang van verhalen en normen
2. Mensen zijn belangrijke kapitaal van een bedrijf, onderneming is maar zo goed als mensen die
er werken dus interesse en investeren in human resources is cruciaal
3. Goede theorie is domein-overschrijdend en biedt toepassingsmogelijkheden in diverse
uiteenlopende gebieden
vb. bij controlegevoel: minder gezondheidsproblemen, maar ook productievere werknemers
Fairness study – onrechtvaardigheidsgevoel bij dieren (F. de Waal)
2 apen worden samen in kamer geplaatst en moeten exact dezelfde taak uitvoeren
zolang ze beide dezelfde beloning krijgen, zijn ze bereid die taak steeds te herhalen
als een van beide betere beloning krijgt, wordt ongelijkheid gecreëerd en zal andere aap zijn
beloning niet meer aanvaarden
1.2 De wetenschappelijke methode
Calling bullshit (Bergstrom & West)
auteurs kaarten aan dat er veel onzin, pseudowetenschap in omloop is
- Old school bullshit: makkelijk te herkennen omdat we weten dat dit niet 100% realistisch is
vb. reclame
- New school bullshit: moeilijker te onderscheiden, omdat men gebruik maakt van
cijfermateriaal waardoor het betrouwbaar lijkt
data dragging, databaggeren = zoeken naar correlaties los van eigenlijke hypothese
Grafieken kunnen zodanig opgesteld worden dat ze vertekend beeld geven en niet de realiteit tonen
altijd kritisch kijken naar assen, schaalverdeling, variabelen die in verband gebracht worden,
categoriebreedte, achterliggende verklaringen…
zie ‘Verdiepingscollege Methodologie’ voor concrete voorbeelden
1.4 De biologische basis van het gedrag
1.4.1 Neurowetenschappen
Cambrium: explosie in diversiteit van leven, ° van exoskelet (= voorloper van gewervelde dieren)
Antropoceen: tijdperk van de mens hoe we functioneren verschilt niet zo van dieren, maar
drijfveren erachter zijn wel uniek voor de mens
Menselijk gedrag is complexer dan dat van andere dieren, omwille van groter brein
brein = informatieverwerkingssysteem waar prikkels binnenkomen en worden omgezet in reactie
flexibele infoverwerking via zenuwstelsel: we leren uit ervaringen, kunnen reacties uitstellen,
passen ons aan veranderende omgeving aan
hersenen zijn geen computer die werkt volgens algoritmes, door evolutionaire geschiedenis
genereren hersenen reacties met overlevingswaarde
2
,Samenvatting Gedrag & Maatschappij 2021-2022
Zenuwstelsel is het resultaat van evolutie
° genen, 1 gen = instructie om 1 eiwit te maken
eiwitten hebben 2 functies
1. basisstoffen om cellen, weefsels en organen te maken
2. interne communicatiemiddelen (= zenuwstelsel en endocrien stelsel)
Werking van het zenuwstelsel
- Structuur: neuronen = basiscellen die infostroom verzorgen en neurale netwerken vormen
o Soma (= cellichaam) met nucleus (= celkern)
o Dendriet = vertakkingen
o Axon = lange uitschieter
- Communicatiemiddelen = neurotransmitters = chemische stoffen die inwerken op de neuronen
en zo stroom van info door hersenen bepalen
Info komt binnen in cellichaam via dendrieten
soma beslist wat belangrijkst is en doorgegeven
moet worden aan volgende cel via axon
= sommige infostromen worden afgeremd, andere
gestimuleerd en doorgegeven
impuls die moet worden doorgegeven is een elektrisch signaal dat wordt omgezet in een
chemisch signaal (= neurotransmitters) dat weer omgezet wordt in elektrisch signaal enzovoort
Neuron kan vergeleken worden met geladen batterij
binnenkant van axon is negatief geladen t.o.v. buitenkant waardoor spanningsveld ontstaat
cel pompt in rust continu positieve ionen naar buiten zodat binnenkant van cel negatief blijft
als dendriet overwegend veel signalen binnenbrengt, verandert dit de doorlaatbaarheid van
membraan waardoor ionen stromen
als drempelwaarde bereikt wordt (= binnenkant van cel is licht positief geworden i.p.v.
negatief), vuurt cel actiepotentiaal (= elektrisch signaal) af en ontstaat depolarisatie =
membraan gaat openstaan waardoor ionen binnenstromen en binnenkant van cel + wordt
spanningsveld verdwijnt
Overdracht van signalen tussen pre- en post-synaptische cellen
actiepotentiaal komt aan, synaptische vesicles met neurotransmitters smelten
samen met membraan van terminale knop
inhoud van synaptische vesicles (= neurotransmitters) wordt gelost in
synaps/synaptische kloof (= kloof tussen de 2 cellen)
via diffusie gaan neurotransmitters naar membraan van de post-synaptische cel
receptoren in dit membraan zijn geschikt voor specifieke neurotransmitters,
3
, Samenvatting Gedrag & Maatschappij 2021-2022
binding van receptoren met juiste neurotransm. zorgt voor chemische reacties
er ontstaat nieuwe actiepotentiaal in dendriet, kan afremmend of stimulerend zijn
Snelheid van een zenuwimpuls
zeer verschillend, afhankelijk van type neuron en waar in het lichaam
+ leeftijd, geslacht en gezondheid kunnen impulssnelheid en -overdracht ook beïnvloeden
in elk geval veel sneller dan transport via bloedsomloop
! vaak zijn reacties sneller dan dat impuls kan worden overgedragen en zijn reacties dus onbewust
Voorbeelden van neurotransmitters (= fundamentele grondleggers van gedrag)
- Serotonine = ‘gelukshormoon’
- Oxytocine = ‘knuffelhormoon’, maar zorgt ook voor wantrouwen en hebzucht
- Endorphine = ‘runners high’
- Dopamine = regelt o.a. motivatie, dus ook belangrijk bij economie
activatie van dopaminergisch beloningsnetwerk zorgt voor motivatie
stuurt gedrag dat oorspr. stimulatie ervan herhaalt, los van gevoel dat ermee samenhangt
Organisatie van neuronen in het zenuwstelsel
Perifeer = zenuwen die van zintuigen naar hersenen gaan en van daar naar spieren doorlopen
o Somatisch = naar spieren die we bewust bewegen, waar we controle over hebben
Sensorische zenuwen brengen info van zintuigen naar hersenen
Motorische zenuwen brengen info van hersenen naar spieren
o Autonomisch = alle informatieverwerking waar je geen bewuste controle over hebt
Sympatische divisie maakt je klaar om te vechten of vluchten
° snelle hartslag en ademhaling, kippenvel, droge mond, grote pupillen…
Parasympatisch divisie dient om energie te besparen, soort van default
Samenstelling van de hersenen
- Hersenbalk = corpus callosum
verbindt de 2 hersenhelften
- Hersenstam en cerebellum
= reptielenbrein dat zorgt voor alle vitale functies (hartslag, ademhaling…)
- Limbisch systeem
= zoogdierenbrein dat zorgt voor emoties, motivatie en geheugen
bestaat uit:
o Thalamus
o Hypothalamus
o Amygdala
o Hippocampus
4
