Samenvatting Cultuur- en mediatheorie 2021-2022
Hoofdstuk 1: Inleiding: enkele afbakeningen en
bepalingen
Cultuur = manier waarop mensen orde scheppen in de wereld m.b.v. verscheidene hulpmiddelen
verschillende opvattingen over, visies op dit begrip
Cultiveren = grenzen trekken om in ordelijke wereld te kunnen leven
1.1 Cultuur als domein of dimensie
Cultuur als domein: cultuur = cultuursector = geheel van activiteiten en bezigheden
vb. musea, hoger onderwijs, kunst, bioscoopzalen, theaters…
Cultuur als dimensie: cultuur = aangeleerd gedrag, aangeleerde denkwijzen en manier van voelen
‘onze manier van denken, handelen en voelen is voor minstens een deel aangeleerd’
1.2 Cultuur als geheel van betekenissen – ‘nomisering’
Cultuur als geheel van betekenissen: cultuur = alle hulpmiddelen waarmee de mens wereld ordent
meest algemene begrip van cultuur
wereld waarin we geworpen zijn is van nature niet ordelijk; mens heeft de opdracht orde te
creëren, is ‘gedoemd’ cultuur te maken
Nomisering < nomos = naam / norm
= dingen benoemen, naam geven / normen, gedragsregels bepalen
namen en normen zijn enigszins aan elkaar verwant
vb. Bosjesmannen trekken rond en steken stok in de grond waar ze zich tijdelijk vestigen, stok
vormt dan het centrum van hun wereld op dat moment (~ nomiseren in meest zuivere zin)
1.3 Cultuur als tweede natuur (A. Gehlen)
Gehlen knoopt cultuur vast aan aantal biologische inzichten
- Vroeggeboorte: mensen kunnen bij geboorte niets en hebben ondersteuning nodig,
anatomisch zijn we dan nog weinig ontwikkeld ( ‘te vroeg geboren’)
vb. handen kunnen héél veel, maar hebben geen uitmuntende activiteit; mens is anatomisch
heel open, onbepaald (vs. vis met schubben, paard met hoeven, vogel met bek…)
mens is een ‘Mängelwesen’ (= gebrekkig) gekenmerkt door instabiliteit en onzekerheid
neotenie = behoud van juveniele kenmerken bij volwassen exemplaren
mens blijft lijken op jongere soortgenoten, kan zo innovatief blijven ondanks veroudering
- Instinctarmoede en weltoffenheit (‘open wereld’)
instinct bepaalt hoe je je zal gedragen als je getriggerd wordt
bij mensen is zo goed als alles aangeleerd en is instinct dus beperkt
1
,Samenvatting Cultuur- en mediatheorie 2021-2022
maakt mens opener, maar daardoor ook nood aan instinctvervangende hulpmiddelen
dieren reageren meteen o.b.v. hun instinct, mens denkt eerst na en weegt af (= trager)
- Instituties = hulpmiddelen om te kunnen nadenken, ingesleten/aangeleerde gedragspatronen
die aangeven hoe je binnen bepaalde cultuur moet reageren
= ‘tweede natuur’ van de mens
= levensbelangrijke instinctvervangend gedragspatroon
vb. taal, onderwijs, religie, het huwelijk…
hebben allemaal historische oorsprong en levensbelangrijke functies
geven de mens stabiliteit die biologische constitutie hem niet kon geven
hebben achtergrondfunctie = leggen gedrag op zodat individu er niet over moet nadenken
en lossen zo handelingsproblemen op nog voor mens ermee geconfronteerd wordt
Urmensch und Spätkultur:
institutionele vervaging = desinstitutionalisering = mens is tegenwoordig heel kritisch
voor instituties waardoor ze nog amper houvast geven
zorgt voor grote mate van subjectivering = ‘iedereen heeft recht op eigen mening’
instituties verliezen achtergrondfunctie; je moet terug meer zelf oplossen, denken
zorgt voor meer vrijheid, maar ook meer onzekerheid
mens uit Spätkultur lijkt weer op Urmensch, beiden worden geplaagd door onrust en
onzekerheid en moeten opnieuw opzoek naar iets dat houvast biedt (vb. technologie?)
1.4 Cultuuranalyse: zin, tekens en praktijken
Als cultuur vooral gaat over betekenissen, nomisering en je wil cultuur analyseren, dan moet je eerst
nagaan hoe de mens orde schept, opbouwt
3 benaderingswijzen:
1. Verstehende benadering
benadering waarbij het vatten van ‘zin’ centraal staat
Dilthey, Rickert en Weber
2. Semiotiek
benadering waarbij hulpmiddelen (tekens) waarmee mens betekenis geeft centraal staan
Saussure en Peirce
3. Analyse van praktijken
benadering waarbij sociale context, geheel van praktijken waarbinnen cultuur zich
voordoet centraal staat
a. Veldanalyse – Bourdieu
b. Cultural Studies – Stuart Hall e.a.
c. Kritische theorie – Adorno over de cultuurindustrie
‘We creëren orde, die orde valt in elkaar, we ordenen opnieuw, we vallen zelf in elkaar’
geen enkele culturele orde zal eeuwig blijven bestaan
2
,Samenvatting Cultuur- en mediatheorie 2021-2022
1.4 Aspecten van cultuur
Iedere culturele uiting bevat volgende aspecten:
- Cognitief = mate waarin cultureel element iets van kennis bevat
- Expressief = mate waarin cultureel element emoties of gevoelens uitdrukt
culturele uiting komt tot stand doordat de mens zich uitdrukt
- Normatief = mate waarin cultureel element bepaalde handelingswijze voorschrijft
er zijn gedragsnormen, rechten aan verbonden
- Evaluatief = mate waarin cultureel element een waardering inhoudt
culturele uiting drukt waarden, streefdoelen, ideeën uit
Taal omvat naast bovenstaande 4 aspecten nog een 5 de aspect
constitutief = roept iets in het leven, doet iets ontstaan wat er voordien niet was
constitueert betekenisveld waarbinnen alle andere culturele elementen werkzaam kunnen zijn
het is moeilijk voor creaties om echt te bestaan als er geen woord voor is
vb. theater: men creëert d.m.v. taal tijdelijk een wereld waarvan je even gelooft dat hij echt is
Genesis: ‘God zei: daar zij licht en daar werd licht’ = God schiep de wereld dankzij het woord
Evangelie: ‘in den beginne was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God’
= logocentrisme = woord, taal staat centraal en daaruit komt alles voort
! logocentrisme staat vandaag de dag onder druk, omdat beeldcultuur steeds dominanter wordt
vb. ceci n’est pas une pipe
Voorbeelden van culturele elementen met:
- Hoog cognitief gehalte: wetenschap, technische kennis
- Hoog expressief gehalte: poëzie, muziek, erotiek, beeldende kunsten
- Hoog normatief gehalte: rituelen, zeden en gewoonten, recht
- Hoog evaluatief gehalte: moraal, waarden
! als normen en waarden in samenleving veranderen, verandert ook de kijk op culturele uitingen
vb. schilderij verwijderd uit galerij, omdat het vrouwelijk lichaam als ‘passief-decoratief’ toont
Hoofdstuk 2: Cultuur - connotaties van een begrip
Het begrip ‘cultuur’ is een combinatie van oude overblijfselen en nieuwere aanvullingen
in dit hoofdstuk: verkenning van ontstaan en evolutie van de term ‘cultuur’
Voor de ene is cultuur ‘het van het’, voor de andere is het slechts iets dat misbruikt wordt om zich
boven anderen te stellen
- Arnold: ‘cultuur is het beste wat de mens gemaakt en gedacht heeft’
cultuur is streven naar volmaken van de mensheid, verbeteren van de menselijke soort
als je mensheid hoger wil tillen, moet je ze blijven voeden met cultuur; anders ontstaat
anarchie (= grondeloosheid, geen houvast hebben, steunpunt missen)
- Read associeert cultuur met het snobisme dat er vaak aan vasthangt, met gegoede burgers die
hun positie, macht proberen vergulden door leven te vullen met kunst
3
, Samenvatting Cultuur- en mediatheorie 2021-2022
2.1 Griekse notie van ‘paideia’
Notie van cultuur als ‘de subtiele uitingen van de menselijke geest’ gaat terug tot Griekse beschaving
oorsprong van het begrip ‘cultuur’ heeft daar een dubbele wortel:
1. Onderscheid van Sofisten tussen
a. Physis = wetmatigheden van de natuur die onafhankelijk zijn van de mens
b. Nomos = cultuur = wereld van menselijke conventies, zeden en gewoontes
in traditionele Griekse samenleving gaven mythen zin aan het leven, werd er geen
onderscheid gemaakt tussen physis en nomos
onderscheiden van beide had dubbel gevolg:
o Emancipatie, bevrijding: mensen konden zelf hun leven gaan inrichten
o Relativisme en nihilisme: orde is voorlopig en herzienbaar, dus niet absoluut
Protagoras: ‘de mens is de maat van alle dingen’; dus al wat cultureel is, had ook
anders kunnen zijn
Sofisten trokken als leraars van stad naar stad en pasten zich steeds aan stadscultuur aan
2. Ideeënleer van Plato
verzet zich tegen relativisme van de Sofisten en wil mensen terug het besef geven van
absolute norm, terugbrengen naar waarden die al in zijn natuur zitten verankerd
‘mens is niet de maat van alle dingen, maar moet zich richten naar een maat en die
nastreven’, ‘mens moet zijn maat niet uitvinden, maar ontdekken’
d.m.v. anamnese = 'zich herinneren' van de vormen of ideeën der ideeënwereld
= vorm die echte kennis in zichtbare werkelijkheid aanneemt
werkelijkheid die we zien is maar een schijnwerkelijkheid, herinnering aan ideeën
= allegorie van de grot: ‘we zien rondom ons beelden van de echte dingen
cultuur = streven naar volmaking, naar de hoogste waarden (het goede, schone en ware)
= geheel van vooraf gegeven, onaantastbare en eeuwige vormen of ideeën
Paideia = vorming =
volgens Sofisten: leren denken, overtuigend spreken en aanpassen in culturen
volgens Plato: kennis nemen van ‘de juiste vormen’, van ware kennis en ideeën herkennen
2.2 Cultura
In Romeinse cultuur werd paideia vertaald naar cultura, maar dit begrip had een andere oorsprong
cultura < landbouw, cultiveren van stuk land
vorming = bewerken van de menselijke geest
in opvoeding moet je bijsturen, je moet mens voeden net zoals je de bodem van je land voedt
4
