Samenvatting Onderwijspsychologie en leerstoornissen
Gemaakt door Emma Vanneste
Samenvatting Onderwijspsychologie en leerstoornissen .......................................................... 1
Les 1: Inleiding Leerstoornissen en onderwijspsychologie .................................................... 2
Les 2: Het dyslexiedebat ...................................................................................................... 10
Les 3: Cognitieve oorzaken van dyslexie ............................................................................. 22
Les 4: Lees(ontwikkelings)theorieën ................................................................................... 29
Les 5 : Hoogbegaafdheid ..................................................................................................... 38
Les 6: Zittenblijven............................................................................................................... 49
Les 7: Gastles Elke Emmers - Inclusief onderwijs & Gelijke onderwijskansen ..................... 60
Les 8: Dyscalculie (1) ............................................................................................................ 67
Les 9: Gastles Dr. Elien Bellon - Metacognitie in het leerproces ......................................... 77
Les 10: Dyscalculie (2).......................................................................................................... 88
Les 11: Didactiek van lezen en rekenen............................................................................... 99
2022-2023
Prof. Martijn Van Heel
,Les 1: Inleiding Leerstoornissen en onderwijspsychologie
Ontwikkelingsstoornis
§ Neurologische of psychische aandoening die ‘normale’ ontwikkeling verstoord = definitie
§ = Breed begrip: continuüm van subjectieve impact
§ Zodra iets niet ‘normaal’ is kan het beschreven worden als
ontwikkelingsstoornis, kunnen we dus heel breed bekijken
§ Treedt vroeg in kindertijd op
§ Kan zijn dat het voor de ene wel storend is en voor de
ander niet, hangt af van de context en cultuur waar je
woont
§ Bv leerstoornis, is lastiger indien je leeft in zeer
geletterd gebied, minder indien je leeft in ruraal
gebied
-> subjectieve impact
Voorbeelden
§ Autisme
§ ADHD
§ Zwakbegaafdheid
§ Leerstoornissen
§ …
§ Kan heel veel omvatten (fysiek en/of mentaal)
Leerproblemen versus leerstoornissen
§ Vaak gaan ontwikkelingsstoornissen gepaard met leerproblemen, maar duidelijk onderscheid
Leerproblemen veel breder
§ Gebrek aan motivatie
§ Invloed sociale context
§ Ook brede & verschillende verklaringen mogelijk (bv. even moeten aanpassen aan de
corona manier van lesgeven)
‘Stoornis’ à specifieke criteria opgesteld
§ Zie oa DSM-V
§ Specifieke leerstoornis: specificiteit in verminderde mogelijkheden
§ Specificiteit paradox: quid comorbiditeit
§ De oorzaak is niet zo specifiek, is combinatie van vele factoren. Zeer
specifieke uitval van vaardigheden maar wel vele verklaringen mogelijk
hiervoor. Is een paradox.
,DSM-V criteria
DSM-V criteria: opmerkingen
Vaak beetje abitrair, vage omschrijvingen, meer duidelijkheid nodig
Bv.
§ ‘Ondanks interventie’
§ Hoeveel verbetering nodig?
§ Wat is een goede interventie? Belangrijk om wel te weten wat dit juist inhoudt, maar
wordt niet duidelijk genoeg gezegd in de DSM zegt de prof
§ ‘Niet beter verklaard door ….’:
§ Bij verstandelijke beperking -> dan kan er geen leerstoornis zijn, dan wordt het
verklaard door een mentale achterstand
§ IQ < 70: geen dyslexie/dyscalculie
§ 70 < IQ < 85 IQ in rekening genomen bij effect interventie
§ Andere stoornissen
§ Het niet goed kunnen lezen van rekenopgave (dyslexie) is geen dyscalculie
§ Soms moeilijk om goed onderscheid te maken
§ Psychosociale tegenslagen
§ ‘Significant negatieve invloed’
§ Sterke leerlingen kunnen (lang) compenseren, in welke mate heeft het dan nog een
negative invloed? Zijn het ecnkel de schoolresultaten die tellen?
§ Bvb hoogbegaafde gaan ondanks dyslexie/dyscalculie nog steeds (meer dan)
gemiddeld presteren
Onderscheid tussen verschillende
ernstniveaus in de DSM
Als het ’licht’ is, is het dan nog wel
echt een stoornis?
,Dyslexie en dyscalculie
§ Verklarende versus beschrijvende benadering
§ Vooral beschrijvend in de DSM
§ Verklarende = wat is de oorzaak à specificiteitsparadox maakt het geven van een
verklarende beschrijving moeilijk
§ Specifieke leerstoornissen met betrekking tot
§ Lezen en/of schrijven
§ Wiskunde/rekenen
§ Stoornis of ‘gewoon’ de zwakkere leerlingen?
§ Lees/schrijf en rekenvaardigheden zijn normaal verdeeld
§ Indien er inderdaad dyscalculie/dyslexie bestaat, dan moet er een kleine bult zijn
links, studies vinden hier inderdaad ondersteuning voor
§ Vanuit praktijk moeite met opdeling ‘licht’, ‘matig’, ‘ernstig’.
§ Is het een stoornis als iemand dit zelf kan compenseren?
§ Discussie over diagnostische criteria/definities
§ Van belang voor correcte/tijdige toegang tot hulpverlening
§ Diagnose op zich is niet het doel, maar vaak wel nodig om gepaste hulp te kunnen
krigen. Deze hulp moet tijdig gegeven kunnen worden
Ook nog dyspraxie
§ Developmental coordination disorder (DCD)
= Verstoorde (fijne en grove) motoriek (bv spellen lukt, geen dyslexie, maar gewoon
moeite met motoriek van schrijven)
(Leer)stoornis, beperking en handicap
Oorzaak Verschillende oorzaken mogelijk: genetica, omgeving, …
Een verlies of afwijking van een anatomische structuur of een fysiologische of
Stoornis psychologische functie, in vergelijking met leeftijdsgenoten (juiste norm gebruiken
om de ontwikkeling te vegelijken)
Een verlies of afwijking in kwantitatieve/kwalitatieve zin van het vermogen om
Beperking activiteiten te verrichten of gedrag te vertonen, overeenkomstig, leeftijd, geslacht en
sociaal culturele context. Een stoornis moet niet altijd leiden tot een beperking!
Soms kan de persoon er gewoon goed mee leren omgaan.
Handicap Een nadelige situatie van een persoon als gevolg van een stoornis of beperking, die
de normale rolvervulling van de betrokkene begrenst of verhindert
,Persoonlijke impact
§ Stilstaan bij het voorkomen van taal en cijfers in dagelijks leven
§ Instructies lezen, kloklezen, dienstregelingen openbaar vervoer,…
è Komt veel voor, veel nodig, leerstoornis kan sterke impact hebben
§ Ervaren zelf ook discrepantie tussen eigen ‘kunnen’ en resultaten
§ Faalangstig
§ Verminderde motivatie (blijven falen & je weet niet waarom)
§ Soms schaamte door sterke nadruk op geletterdheid in onze maatschappij
Impact onderwijs (grote impact, valt hier snel op)
§ Schoolse prestaties belangrijk
§ Cognitief
§ Sociaal
§ Klachten manifest wanneer de vaardigheden zwaarder
belast worden
§ Belangrijke momenten om ‘mee’ te zijn
§ Belang van snel en adequaat te handelen
§ Bv bij overgang van lager naar secundair
§ Meestal tweestapse aanpak indien problemen worden
opgemerkt
1) Remedial teaching
2) Gespecialiseerde hulp (orthodidactiek)
Remedial teaching en behandeling
§ In elkaars verlengde met diagnostisch onderzoek als scharnierpunt
§ Remedial teaching
§ Extra ondersteuning via de leerkracht
§ (Binnenschoolse) leerlingenbegeleiding
§ Gericht op brede leerproblemen
§ Gebruik van (al dan niet bewezen effectieve) programma’s
§ Continuüm van ondersteunende onderwijspraktijken, lichte en zwaardere vormen
van hulp
§ Traject afgestemd op individu
§ Bv vooral probleem met
snelheid van lezen? Of ook
begrip van woorden? Of…
§ Er bestaan aantal programma’s
§ Afhankelijk van school, school kiest aanpak
§ Is er een remedial teacher?
§ Inhoudelijke aandachtspunten voor kiezen van geschikt programma
§ Wetenschappelijke basis v programma
§ Past het in schoolcontext
§ Nood aan tussendoelen (kleine mijlpalen stellen, motivatie kind behouden,
vooruitgang tracken)
§ …
§ Praktische aandachtspunten
§ Financieel, toegankelijk voor iedereen?
§ Individueel of groepsprogramma? -> Individueel vaak beter, specifiekere
hulp mogelijk
§ Binnen of buiten de klas? Kind niet te vaak weghalen uit de klas, sociale
dynamiek moet ondersteund blijven
, § (Orthodidactische) behandeling
§ Gespecialiseerd
§ Diagnostiek als vertrekpunt, diagnose is nodig om deze
hulp te kunnen krijgen
§ Gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek
§ Timing = individueel, bij sommige snellere start dan bij
anderen
§ Gericht op specifieke leerstoornis
§ Basis in diagnostiek, afhankelijk van de diagnose
§ Strikter protocol
§ Er kan bijvoorbeeld ook een anamnese gemaakt worden & er kan zo bv gekeken
worden naar de thuisomgeving
Praktijk: Redelijke aanpassingen
§ Doel = inclusief onderwijs
§ Vraag blijft wat zijn ‘redelijke aanpassingen’?
§ Een aantal zijn reeds goed ingeburgerd
§ Voorleessoftware, gebruik kladpapier, bepaald lettertype, …
§ -> best gewoon voor iedereen zo, niet specifiek alleen voor de mensen met een
probleem
… maar is niet altijd zo effectief als gedacht
Bv. Extra tijd voor evaluatie -> blijkt niet zo effectief! Resultaten worden niet
per se beter.
§ Zoveel mogelijk ‘uitzonderingsmaatregelen’ installeren voor iedereen
à inclusief onderwijs, iedereen krijgt alle kansen, brede aanpak met specifieke
aanpassingen per persoon
è “Hellend vlak voor iedereen, 1 zelfde ‘ingang’, niet een trap + een hellend
vlak voor wie nodid. Gewoon voor iedereen het hellend vlak”
§ Vaak in context van ‘zwakke leerlingen’
§ Goed onderwijs is iedereen zijn/haar leerpotentieel optimaal laten benutten
! Hoogbegaafdheid vraagt evenzeer redelijke aanpassingen
§ Risico versus veerkracht benadering
§ Meer dan enkel ‘heel slim’ zijn
§ Moeten ook aandacht krijgen, moeten ook goed opgevangen worden en gepaste
hulp krijgen
§ Vaak over het hoofd gezien in Vlaams onderwijs
§ Recent wel budgetten vrijgemaakt om speciale trajecten op te zetten
in aantal scholen
Leerstoornissen: theorie en praktijk
§ = Populair onderzoekstopic
§ Nieuwe theoretische inzichten kunnen
helpen bij verbeteren praktijk
§ Opletten om praktijkwerkers
voldoende op de hoogte te brengen
van nieuwe inzichten
§ Top-down en bottom-up onderzoek
,Onderwijspsycholoog
Definitie International School Psychology Association (ISPA):
§ “professionals prepared in psychology and education and who are recognized as specialists in
the provision of psychological services to children and youth within the contexts of schools,
families, and other settings that impact their growth and development”
§ “School psychologists are uniquely qualified members of school teams that support students'
ability to learn and teachers' ability to teach. They apply expertise in mental health, learning,
and behavior, to help children and youth succeed academically, socially, behaviorally, and
emotionally. School psychologists partner with families, teachers, school administrators, and
other professionals to create safe, healthy, and supportive learning environments that
strengthen connections between home, school, and the community.”
§ 7 rollen, wat doet de onderwijspsycholoog allemaal?
§ 1. Expert
§ 2. Hulpverlener
§ 3. Scientist-practitioner
§ 4. Professional
§ 5. Communicator
§ 6. Samenwerkingspartner
§ 7. Systeemondersteuner
§ Snijvlak tussen psychologie en onderwijs, geen leerkracht,
geen pure psycholoog (bv zware mentale problemen, vaak
doorverwjzing naar meer gespecialiseerde hulp)
§ Is een brugfiguur (met expertise) naar de school en ouders toe
1. Expert: Toepassen vakinhoudelijke, psychologische kennis en vaardigheden ter ondersteuning en
bevordering van de ontwikkeling, het leren en/of de onderwijsloopbaan van kinderen en jongeren
§ Domein
§ Cognitieve en leerontwikkeling (bv. leerstoornissen, hoe leren kinderen?)
§ Sociale en emotionele ontwikkeling (bv. in relatie tot pesten)
§ Onderwijsloopbaan (Wat past best bij deze student? Bv. welke keuze maken
in het middelbaar?)
§ Diversiteit van onderwijs-en opvoedingsbehoeften (zeer heterogene groep)
§ Sociale interacties, relaties en groepen
2. Hulpverlener: handelen van schoolpsychologen is gericht op het bevorderen van de ontwikkeling
en het functioneren van kinderen en jongeren in een onderwijscontext
§ Diagnostisch handelen (diagnoses stellen)
§ Preventie
§ Psycho-educatie
§ Consultatie
§ Directe begeleiding
§ Begeleiding van verontrustende situaties
§ Tussenkomen in crisissituaties
3. Scientist-practioner: Integreren van kennis in wetenschap in dagdagelijks handelen
§ Wetenschappelijke kennis en attitude geïntegreerd in handelen, op de hoogte blijven
& expertise opbouwen
§ Onderzoekscompetenties
4. Professional: Professionele houding en focus op het constant verbeteren van eigen handelen
§ Deontologisch handelen, zelfreflectie, levenslang leren…
, 5. Communicator: communiceren met cliënten, betrokkenen en andere professionals op een
respectvolle en heldere, transparante wijze.
§ Professionele relatie tot stand brengen en onderhouden
§ Gespreks- en rapporteringsvaardigheden
§ Bv. Op gepaste wijze ouders informeren, die zijn vaak wat verward
6. Samenwerkingspartner: Samenwerken met leerlingen, ouders, school en andere hulpverleners
met diverse achtergronden
§ Samenwerken met leerling, ouders, school en hulpverleningscontext
§ Brugfiguur zijn
§ Werken met kinderen en gezinnen uit diverse sociale en culturele achtergronden
§ Samenwerken met de bredere jeugdhulpverlening, doorverwijzen indien nodig
7. Systeemondersteuner: Meedenken en bijdragen aan het algemene (zorg)beleid van een school,
§ is zeer relevant geworden ivm M-decreet de laatste jaren, veel naar gezocht. Veel
nadeken hoe beleid verbeteren
Onderwijspsychologie: rolverwarring
§ Onderscheid met Leerkracht & Klinisch kinderpsycholoog
§ Deze doen andere dingen
§ Maar vaak ook meerdere rollen (Spilt, J. L., Wouters, S., Frenay, M., & Colpin, H., 2021).
§ 36% lerarenopleiding
§ 33% aanvullende opleiding van minimaal een jaar
§ Psychotherapie (64%)
§ Psychologische interventie (30%)
§ Begeleiding / coaching (26%)
§ Psychologische assessment (17%)
§ Combineren vaak meerdere rollen
(cijfers nt te kennen)
Onderwijs in Vlaanderen
§ Historisch gezien veel vrijheid voor de individuele scholen
§ Maar! Wel eindtermen als kader voor onderwijsdoelen
§ Verschillende onderwijskoepels (bv. staatsonderwijs, christelijk, …)
§ Eigen regels/gewoonten, niet altijd even evidence-based
§ Streven naar open & democratisch onderwijssysteem in België
§ Beperkte inschrijvingsgelden
§ Weinig toelatingsvoorwaarden/proeven
§ Zo veel mogelijk participatie = gewenst
Vlaams onderwijs: Issues
§ Er zijn ambities, maar soms te weinig gestoeld op evidentie of oude ideeën in een nieuw jasje
§ Dalende onderwijskwaliteit de laatste jaren… Evenwicht zoeken tussen wat we
weten dat werkt & wat mogelijk is om te implementeren
§ Vaak negatief in de media
§ Lerarentekort
§ Wat met educational tracking?
§ Hoe jongeren voorbereiden op studiekeuze
§ Onderwijspsychologie: per definitie issues die op kruispunt staan
§ Onderwijs, mentaal welzijn, …. -> veel aspecten waar je rekening mee moet houden
