THEMA’S UIT DE ORTHOPEDAGOGIEK:
HANDICAP- EN
ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN 2022-2023
MODULE 1 – PERSONEN MET ASS
01 – COMMUNICATIE BIJ MENSEN MET AUTISME EN/OF VERSTANDELIJKE BEPERKING
THEORETISCH KADER
WAAROM AANDACHT VOOR COMMUNICATIE?
• Samenhang met andere ontwikkelingsdomeinen en belangrijke voorspeller van later functioneren
o Goed communiceren gemakkelijker om dagelijkse, sociale vaardigheden aan te leren
o Goede communicatievaardigheden zijn belangrijke voorspeller voor later functioneren
(bijv. zelfstandiger)
• Grote stressfactor voor ouders
o Als kinderen niet praten en zichzelf niet duidelijk kunnen maken of je gevoel hebt dat je
jezelf niet kan duidelijk maken aan je kind stress
o Vaak een reden om hulp te zoeken!
• Sterk geassocieerd met probleemgedrag
o Weinig verbaal communiceren en zichzelf niet duidelijk kunnen maken probleemgedrag
(bijv. agressie) gebruiken om te communiceren
o Bijv. zelfverwondend gedrag
EEN BIJZONDERE DOELGROEP
• Personen met autisme die niet of beperkt verbaal communiceren
o = bijzondere doelgroep
o In onderzoek is deze groep lang buiten beeld gebleven: veel onderzoek naar mensen met
autisme, maar vaak mensen die konden spreken (makkelijker om onderzoek te doen bij
mensen die zelf kunnen praten)
Grote groep van mensen met autisme die weinig/niet verbaal kunnen
communiceren laatste jaren meer aandacht hiervoor!
• Minimally verbal individuals with autism
o Definitie (DiStefano et al., 2018)
Geen woorden of losse woorden
o ~ 30% van kinderen/jongeren met autisme
Relatief grote groep!
Allemaal personen die geen woorden of enkele losse woorden gebruiken om te
communiceren
o Brede range aan non-verbale cognitieve vaardigheden, maar vaak bijkomende
verstandelijke beperking (IQ<70) (~84%)
Groot deel van deze groep heeft bijkomende verstandelijke beperking
Deel die niet verbaal communiceren, maar gemiddelde cognitieve vaardigheden
hebben (= minderheid)
1
,COMMUNICATIE-ONTWIKKELING
Intentionaliteit
(Verbale)
communicatie
Symboolvorming
• Welke vaardigheden heb je nodig om goed te communiceren?
• Met welke vaardigheden hebben kinderen met autisme het moeilijk?
• In vroege communicatie zijn 2 stappen heel belangrijk:
o Deze zijn net voor kinderen met autisme moeilijk!
• Taal ontwikkelt meestal redelijk vanzelfsprekend, maar het komt niet uit het niets!
o Voor ze de eerste woordjes gebruiken, zijn er al belangrijke vaardigheden die ze
beheersen als voorloper op taal!
• Intentionaliteit: gaat over het sociale aspect van de ontwikkeling
• Symboolvorming: gaat eerder over het cognitieve van de communicatie-ontwikkeling
ONTWIKKELING VAN INTENTIONALITEIT
• Pre-intentioneel (0-9 maanden)
o Je ziet dit bij heel jonge kinderen: lachen, wenen, geeuwen,…
o Communiceren, maar nog niet bewust van effect van communicatief gedrag op de
ontvanger
Ontvanger geeft hier wél bepaalde interpretatie aan (bijv. kind is moe, kind heeft
krampjes,…)
• Intentioneel (vanaf ± 9 maanden)
o Intentioneel communiceren = kind is vooraf bewust van impact van zijn/haar gedrag op de
ander!
o Geen taal nodig om dit te doen, gebeurt al voor ze hun eerste woordjes ontwikkelen!
o Bijv. wijzen naar iets dat ze graag willen hebben
Kind = zender van de communicatie en gaat doelbewust communiceren richting
de ontvanger
• In het begin reflexief, daarna reactief (bijv. lachen na kietelen = reactief, maar is geen intentionele
communicatie)
• Na bepaalde tijd proactief (bijv. beginnen reiken naar dingen, maar nog geen idee dat ze ook naar
ouder kunnen kijken om duidelijk te maken dat ze die telefoon willen)
o Nog steeds geen intentionele communicatie, dit is vaak pas vanaf de leeftijd van 9
maanden!
Bijv. intentioneel = wijzen naar iets dat ze graag willen en kleine geluidjes maken
• Verschillende functies 3 belangrijkste op hele jonge leeftijd
o Gedragsregulatie
o Sociale interactie
o Gedeelde aandacht
VERSCHILLENDE COMMUNICATIEVE FUNCTIES
(1) GEDRAGSREGULATIE: leren communiceren om iets te verkrijgen of te bereiken
2
, • Voorbeelden:
o Vragen om een voorwerp/handeling
o Protesteren tegen een voorwerp/handeling
(2) SOCIALE INTERACTIE: communiceren om de aandacht van de ander op zichzelf te richten
o Geen andere voorwerpen mee gemoeid!
• Voorbeelden:
o Aandacht trekken, gedag zwaaien
o Vragen om een sociale routine
o Vragen om geruststelling
(3) JOINT ATTENTION: communiceren om de aandacht van de ander op iets anders te richten
o Gedeelde aandacht!
Bijv. als blokkentoren omvalt, hondje dat voorbij wandelt
• Voorbeelden:
o Interesse/plezier delen in een voorwerp/gebeurtenis
o Informatie geven of vragen over een voorwerp/gebeurtenis
• Belang van joint attention (!)
o Belangrijk om te beheersen als het gaat om taalontwikkeling
Belang van reageren van op gedeelde aandacht van ouder
Voor taal belangrijk dat kind initiatief van ouder kan volgen leren juiste
woorden te koppelen aan de dingen in de omgeving die benoemd worden
Belangrijk dat kind ook zelf initiatief neemt tot gedeelde aandacht
benoemingen van de omgeving uitlokken!
BEPERKTE INTENTIONALITEIT – VOORBEELDEN
• “Wouter (12 jaar) praat niet. Als hij een koekjesdoos moeilijk open krijgt, bijt hij erin, slaat hij erop,
gilt en gooit deze weg. Dit doet hij ook als er een volwassene naast hem zit.”
o Als een kind intentioneel kan communiceren, weten ze dat ze deze koekendoos aan
iemand anders kunnen geven en bepaalde geluidjes maken zodat ze snappen dat hij het
open wilt
o Wouter weet niet goed hoe hij intentioneel moet communiceren (bijten, slaan,…)
3
, • “Hanne (6 jaar) is verbaal. Ze zegt het alfabet op en citeert soms zinnen uit haar favoriete boeken.
Ze doet ook uitspraken om haar eigen gedrag te sturen, maar niet dat van anderen. Bijvoorbeeld:
ze loopt naar de keuken en zegt “Wil je wat appelsap?”. Dit doet ze ook als er geen familieleden in
de buurt zijn.”
o Ze weet niet zo goed hoe je die gesproken taal op een intentionele manier inzet in
communicatie!
Ontwikkeling van intentionaliteit kan soms lastig zijn voor kinderen met autisme: soms kinderen die niet
intentioneel communiceren, wel intentioneel maar minder vaak, weinig gevarieerd,…
• Bijv. vooral communiceren voor gedragsregulatie, maar meer moeite met communicatie voor
sociale interactie of gedeelde aandacht
• Soms lastiger om te begrijpen wat kind met autisme bedoelt: dan zendt kind wel boodschap uit,
maar weet de ander niet zo goed wat er bedoeld wordt!
ONDERSTEUNING OP MAAT
• Niet veel nadruk op communicatievorm
o Spreken of niet
• Wel aandacht voor communicatieve intenties
o Ontwikkelen intentionaliteit belangrijk dat iemand leert om intentioneel te
communiceren, voor je bijv. gaat oefenen in het gebruik van taal
Als een kind nog niet intentioneel kan communiceren, heeft (een poging tot)
aanleren van verschillende woordjes niet veel zin: als een kind dan taal leert,
weten ze nog niet goed hoe ze dit moeten gebruiken!
o Uitbreiden van functies
Vooraleer je verder gaat met stimulering van ontwikkeling van taal
• Toenemende complexiteit stimuleren
Ontwikkelen en uitbreiden van intentionaliteit
• Sterke kanten en favoriete activiteiten als uitgangspunt
o Kind centraal stellen!
• Op speelse wijze communicatie proberen uitlokken!
• In dagelijkse activiteiten of spel
• Voorbeelden:
o In het zicht, buiten bereik
o Niet direct hulp bieden als iets niet lukt
o Eén voor één, alles op één na
o Onderbreken van bekende routines/favoriete activiteiten
o Keuzes aanbieden
VOORBEELDEN VAN PROGRAMMA’S
• Allerlei programma’s die specifiek gericht zijn op kinderen met autisme stimuleren van (sociale)
communicatieve ontwikkeling
• Inspiratie over manier waarop je dit kan stimuleren en voorbeelden van activiteiten
4
