Josefien Anken
Samenvatting Klassieke Sociologische Theorie
Examen + 2 leesverslagen
→ leesverslagen staan niet op punten, maar je kan niet aan examen meedoen als je deze niet maakt
Examen: zelf redeneringen opbouwen over het denken van de auteurs, zelf een uiteenzetting kunnen
maken. Je moet zelf samenhangende betogen kunnen uiteenzetten
‘Het zijn denk ik alleen maar open vragen’ (zei WW)
Quotering: inhoud (juist gebruik v/d begrippen) & ook op je vermogen van om te gaan met de ideeën
→ Discursieve ruimte openen, zelf over nadenken
‘In geestelijke materie verdiepen, niet enkel de ppt bullet points memoriseren”
Studiemateriaal: boek klassieke sociologen en hun erfenis + teksten op bb + ppt + notities
Inhoudsopgave
Inleiding........................................................................................................................................................ 5
Theorie, stroming en traditie binnen de sociologie..............................................................................................6
Ontwikkeling van de sociologische theorie......................................................................................................7
De Hoofdparadigma’s...........................................................................................................................................7
4 paradigmata...................................................................................................................................................8
Saint-Simon en Comte Sociologie als een positieve wetenschap.....................................................................8
Het frustrerende voorbeeld van de natuurwetenschap.......................................................................................8
Giambattista Vico en de Nuovo Scienza...............................................................................................................9
Comtes megalomanie...........................................................................................................................................9
De buitenissige levenswandel der positivisten...................................................................................................10
Positivistische droom van Comte...................................................................................................................11
Saint-Simon, de Karel de Grote van de wetenschap...........................................................................................11
Tijdsgeest van Saint-Simon.............................................................................................................................11
Waanzin als eretitel – de ontdekking van ‘Le principe organisatieur’................................................................12
Politiek als wetenschap van productie...............................................................................................................12
Saint-Simons gedachte-experiment – Le parabole.............................................................................................13
Arbeid en liefde...................................................................................................................................................13
Tout par l’industrie, tout pour elle......................................................................................................................13
De Saint-Simonisten............................................................................................................................................14
Saint-Simon tussen zelfoverschatting en zelfmedelijden....................................................................................14
Auguste Comte in het spoor van Saint-Simon.....................................................................................................14
Het positieve.......................................................................................................................................................14
1) Het reële versus het verbeelde.......................................................................................................................15
2) Het nuttige versus het ledige – soorten kennis...............................................................................................15
3) En 4) Zekerheid versus twijfel.........................................................................................................................16
Comtes sciëntocratie en repressieve tolerantie.............................................................................................17
, De impasse van het logisch positivisme.............................................................................................................17
Positivisme als geestelijke macht...................................................................................................................18
Het meningsverschil tussen Saint-Simon en Comte............................................................................................18
Wet der drie stadia.............................................................................................................................................19
5) Het positieve versus het negatieve – voorbij kritiek, gewetensvrijheid en democratie.................................20
Conclusie – De gerealiseerde technocratie?.......................................................................................................21
Kennis als strijd, strijd als kennis – De wereld volgens Karl Marx...................................................................22
Marx als wereldhistorische figuur......................................................................................................................22
Hoe Marx interpreteren?....................................................................................................................................22
Biografische schets.............................................................................................................................................22
Burgerlijke afkomst – de verlichting thuis......................................................................................................22
Invloed van Judaïsme – de joodse geschiedenisopvatting.............................................................................23
Marx en de literatuur.....................................................................................................................................23
Belijdenisbrief aan zijn vader – breuk met het idealisme..............................................................................23
Hegels dialectiek op z’n kop...........................................................................................................................24
Marx de journalist..........................................................................................................................................26
Parijse tijd – ontdekking van het proletariaat – wapen van kritiek................................................................26
Friedrich Engels en de ‘echte economie’........................................................................................................27
Brussel – ‘Democratische dictator’ – Het Communistisch Manifest..............................................................28
Wetenschappelijk socialisme – ontwikkelingswetten – historisch materialisme:
productiekrachten/productieverhoudingen...................................................................................................31
1848 – revolutie, of toch bijna – revolutionaire strategie..............................................................................34
Armoede, ‘emigratiedrek’ en journalistiek in Londen (1849-1883)...............................................................34
Continuïteit in Marx’ werk – ontdekking van de Frühschriften – Althusser – Das kapital lezen I.......................35
Het kapitaal als vampier.....................................................................................................................................36
De waar – gebuikswaarde en ruilwaarde...........................................................................................................36
Het fetisjkarakter van de waar...........................................................................................................................37
Een verdere abstractie: van waren naar geld.....................................................................................................38
Nog een abstractie: Van geld naar kapitaal.......................................................................................................39
Gewone kringloop: De directe warencirculatie W – G – W............................................................................39
Kapitaalkringloop: G – W – G..........................................................................................................................39
Arbeid als waar – uitbuiting...............................................................................................................................39
Dynamiek van het kapitaal.................................................................................................................................40
Das Kapital: tussen ‘wet’ en ‘hoop’....................................................................................................................41
Dovemansgesprek tussen Marx en ‘burgerlijke’ economen...............................................................................41
Kritiek op Marx’ voorspellingen..........................................................................................................................42
De sociologische verbeelding van Emile Durkheim........................................................................................ 42
Durkheim en de erkenning van de sociologie als wetenschap...........................................................................42
Durkheim, Tarde, Le Bon, Worms: wil de ware socioloog opstaan?...................................................................43
2
, Het sociale milieu van Durkheim – Twee gezichten van de maatschappij.........................................................44
Durkheim als ‘normalien’ – de mens als homo duplex – individu versus maatschappij....................................45
INDIVIDU VERSUS MAATSCHAPPIJ.................................................................................................................46
Homo duplex..................................................................................................................................................46
Frankrijk – het individualisme – kritiek op contractdenken – naweeën van de revolutie..................................47
Contractdenken (+ kritiek hierop) verschil tussen Rousseau en Durkheim...................................................47
Individualisme als gedeelde vijand.................................................................................................................48
Dreyfus-affaire –individualisme als bindmiddel – ‘cultus van het individu’.......................................................49
Dreyfus-affaire................................................................................................................................................49
De mens, zichzelf een god..............................................................................................................................50
Wilhelm Wundt en de experimentele psychologie.............................................................................................50
De la division du travail social............................................................................................................................51
De notie arbeidsdeling...................................................................................................................................51
Het ‘consience collective’ en het internet......................................................................................................51
Twee principes die aan de basis liggen van sociale organisatie.........................................................................52
1) Maatschappij zonder arbeidsdeling...........................................................................................................53
2) Maatschappij met arbeidsdeling................................................................................................................53
Durkheims Organicisme..................................................................................................................................54
Anomie................................................................................................................................................................54
Kritiek op economisering....................................................................................................................................55
Waar komt arbeidsdeling vandaan?..................................................................................................................56
Adam Smith versus Durkheim........................................................................................................................56
De betekenis van De la division du travail social................................................................................................57
Regels van de sociologische methode als disciplinering.....................................................................................57
Eerste regel: sociale feiten als dingen beschouwen.......................................................................................57
Weber versus Durkheim................................................................................................................................58
Kenmerken van ‘Le fait social’........................................................................................................................58
Waar vinden we sociale feiten?..........................................................................................................................58
Alledaagse taal/omgangstaal als de vijand van de wetenschap.......................................................................59
Waarom recht en statistiek belangrijk zijn.........................................................................................................59
Het recht als ‘fait social’.................................................................................................................................59
Statistiek als ‘fait social’..................................................................................................................................60
Bestaan collectiviteiten?.....................................................................................................................................61
Weber versus Durkheim.................................................................................................................................61
Sociologisch verklaren: causaal en functioneel..................................................................................................61
Het normale en het pathologische – Durkheim meets Darwin..........................................................................62
Het geval Socrates – de normaliteit van misdaad..............................................................................................62
Le suïcide: een schoolvoorbeeld van sociologisch onderzoek.............................................................................63
Egoïstische versus altruïstische zelfdoding.........................................................................................................64
Egoïstische zelfdoding – te weinig sociale integratie.....................................................................................64
Altruïstische zelfdoding – te veel sociale integratie.......................................................................................65
3
, Anomische versus fatalistische zelfdoding.........................................................................................................65
Anomische zelfmoord – te weinig regulering.................................................................................................65
Fatalistische zelfmoord – te veel regulering...................................................................................................65
Les formes élémentaires de la vie religieuse – niet buiten de maatschappij.....................................................66
Wetenschap versus religie – de realiteit van het geloof.....................................................................................67
Het profane en het sacrale.................................................................................................................................67
Oorsprong van religie.........................................................................................................................................69
Het totemisme....................................................................................................................................................69
Het tragisch verstehen van Max Weber........................................................................................................ 70
Weber als mensentype.......................................................................................................................................70
Wetenschap als beroep – Webers mensbeeld....................................................................................................71
Subjectieve onwetendheid in hand met objectieve berekenbaarheid..........................................................71
Onverzoenbaarheid van waarden..................................................................................................................72
Kritiek op ‘objectiviteit’.......................................................................................................................................73
Cultuur vergt interpretatie: een knipoog naar Gilbert Ryle................................................................................74
De wereld als een ‘stand van zaken’ versus de wereld als een ‘stand van waarden’.........................................75
Hermeneutiek: met Schleiermacher in het spoor van Hermes...........................................................................76
Hermeneutische cirkel....................................................................................................................................76
Verstehen: het leven volgens Dilthey..................................................................................................................77
Weber en het ideaaltype....................................................................................................................................78
Het begrip ideaaltype – een eerste kennismaking.........................................................................................78
Ideaaltype en statistiek – geen goede vrienden.............................................................................................79
Ideaaltype – een nadere kennismaking..........................................................................................................79
Het misverstand genaamd waardevrijheid.....................................................................................................80
Is het ideaaltype een utopie?.........................................................................................................................80
Ideaaltype – mogelijke misverstanden...........................................................................................................80
Een ideaaltype van het ideaaltype.................................................................................................................81
Voorbeelden: Pop art en gotiek......................................................................................................................81
Rationalistisch karakter van ideaaltypes – de vier basistypes van handelen.................................................82
Bestaan collectiviteiten? Over structuren, individuen en kansen.......................................................................82
Sociaal handelen.................................................................................................................................................82
Weber als de atoomfysicus van de sociologie....................................................................................................83
Klein en groot: in het spoor van Webers rationaliseringstheorieën...................................................................83
De protestantse ethiek – de Weberthese is niet van Weber...............................................................................84
Marx en Weber...................................................................................................................................................84
Benjamin Franklin en de geest van het kapitalisme...........................................................................................85
Luther en de uitvinding van het beroep..............................................................................................................86
Calvijn: angst voor het hiernamaals – arbeid als uitkomst................................................................................86
Calvijn zorgt voor de omslag van protestantisme naar kapitalisme..................................................................86
4
, Wij moeten beroepsmens zijn….....................................................................................................................87
Het tragisch verstehen van Weber.....................................................................................................................88
Het sociale als het nieuwe – het optimisme van G.H. Mead..........................................................................88
Mead als lesgever en schrijver............................................................................................................................88
Oprichting universiteit van Chicago................................................................................................................89
Pragmatisme...................................................................................................................................................89
Filosoof van het nieuwe......................................................................................................................................90
Het probleem van he nieuwe – de idee van evolutie.....................................................................................91
De tijd als het nu.................................................................................................................................................91
Socialiteit – het nieuwe is het sociale.................................................................................................................92
Sociaal behaviorisme – de act............................................................................................................................92
De sociale act..................................................................................................................................................93
Gebarencommunicatie.......................................................................................................................................94
Symbolische communicatie – vocal gestures......................................................................................................94
Vocal gestures.................................................................................................................................................95
Excursus over internalisatie en de ontdekking van spiegelcellen.......................................................................95
Denken als innerlijke conversatie........................................................................................................................95
Zelfbewustzijn.................................................................................................................................................96
Wereld als symbolisch geconstrueerd multiversum.......................................................................................96
I & Me – socialiteit en temporaliteit van de persoonlijkheid..............................................................................97
De sociale wereld – ‘play’ en ‘game’ – de ander................................................................................................97
Generalized other...............................................................................................................................................98
Inleiding
Wat is een Theorie?
Een algemene verklaring van welomschreven verzameling van feiten of gebeurtenissen, zo mogelijk
bevestigd door consistente dataverzameling of experimenten
5
,Oorsprong ‘theorie’ (etymologie):
Iets (goed kunnen) zien. Alleen zien is wel niet voldoende, je moet wat je hebt waargenomen ook
toetsen, als het niet klopt, is je theorie verworpen
Wat is een Model?
Een visuele, verbale of wiskundige representatie van een wetenschappelijk idee of theorie
Wat is een Paradigma?
Een sociologisch paradigma (in de eenvoudigste betekenis) is een basisvoorbeeld dat sociale
fenomenen helpt te begrijpen en te verklaren.
Bekende sociologische paradigma’s: ruil, conflict, samenwerking, betekenis.
Paradigma volgens T. Kuhn:
Fase 1 Normale wetenschap als oplossen van puzzels
Fase 2 Anomalieën en wetenschappelijke ontdekkingen
Fase 3 Crisis en wetenschappelijke ontdekkingen
Fase 4 Nieuwe fase van ‘normale wetenschap’
‘Paradigma’ toepassen in de sociologie: De sociale werkelijkheid
= een verzameling van feiten, processen, gebeurtenissen die we sociaal noemen
Een basismetafoor/beeld gebruiken en dit dan proberen toe te passen op allerhande andere
fenomenen
‘Je moet iets zien door een bepaalde bril’
Voorbeeld ruilparadigma: als je naar de sociale werkelijkheid kijkt, kan je die begrijpen als ruil
→ je komt binnen in een aula en iemand van voor is aan het praten en mensen zitten daarvoor op
stoelen te luisteren naar die persoon
→ ‘hier wordt iets geruild’ kennis, aandacht,…
→ of ook koppeltje op straat: ruil van liefde, affectie
Theorie, stroming en traditie binnen de sociologie
Traditie: Je weet ondertussen wel beter, maar je bent er toch een beetje aan gehecht geraakt. Vaak
kloppen er dingen niet meer, zijn deze na empirisch onderzoek ontkracht, maar toch worden zelfs
‘verkeerde’ opvattingen in sociologie steeds herbekeken.
Vroeger: Universiteiten die oude ideeën doorgeven
Vandaag: Universiteit is veel meer een wetenschappelijke instelling dan een traditie, maar ze heeft
wel nog een deel van de traditie (hybride)
Sociologisch denken werd gevoed door:
- Erfenis van positivisme
Bij Comte (eerste stichter positivisme): positivisme was zowel het wetenschappelijke, als een
soort religie.
6
, Comte wou net zoals de exacte wetenschappen (natuurkundigen), die geweldige vooruitgangen
gemaakt hebben ook zoiets doen rondom de maatschappij
→ dit noemde hij Sociale Fysica
→ Merkte later wel dat het woord ‘fysica’ hier niet passend was, dus liet deze term vallen
→ hierdoor kwam sociologie
Erfenis van positivisme: Sociologie zou een overkoepelende wetenschap moeten zijn, een soort
behoeder van alle menselijke kennis die er is (metawetenschap)
→ als je de samenleving bestudeert, bestudeer je ook hoe mensen inde samenleving aan
wetenschap doen.
- Sociale problemen
19e eeuw: gevolgen van industriële revolutie, mistoestanden die arbeiders meemaakten (lange
werkdagen, nauwelijks inkomen, slecht onderdak)
→ welwillende mensen (bv artsen) gingen naar de mensen toe en gegevens opvragen hoe die
erbarmelijke toestanden vermeden zouden kunnen worden
Sociologie= wetenschap die voortkomt uit probleembesef
- Wens om ‘eigen tijd’ te begrijpen
Houding die vaak bij oudere mensen voorkomt (‘in wat voor tijd leven wij nu eigenlijk?’ Hoe is het
mogelijk dat we hier beland zijn?)
→ komt in de buurt van filosofie
Hegel: filosofie is er om de ideeën van de eigen tijd te bevatten
→ Hier wordt dat ook gezien als iets waar veel sociologen over nadenken
Wat is er nu eigenlijk aan de hand?
Ontwikkeling van de sociologische theorie
Klassieke fase: eigenzinnige auteurs (1845-1920)
Comte, Marx, Durkheim, Weber, Simmel, Mead
Moderne fase: paradigmata (1920-1980)
functionalisme / conflicttheorie / ruiltheorie / symbolisch interactionisme…
Parsons, Merton, Dahrendorf, Homans, Blumer, Goffman …
Eclecticisme en nieuwe syntheses (1980- nu)
Elias, Berger, Giddens, Habermas, Bourdieu, Luhmann, Bauman, Collins, Castells, Latour (ANT)
Eclectisme: men neemt stukjes uit verschillende stijlen samen (een rommeltje van verschillende
stijlen)
De Hoofdparadigma’s
Twee basisvragen:
1) Is sociaal gedrag vrij of gedetermineerd?
7
