Historische en vergelijkende inleiding tot het publiekrecht -
Duitsland
Stellingen WOOCLAP:
1. Duitsland heeft net als in de VS een rechtstreekse verkiezing van de president
Fout, Frankrijk kende echter wel een rechtstreekse verkiezing tijdens de Weimarrepubliek, het regime
dat vooraf ging aan de nazi’s. Dit regime is duidelijk misgelopen en geldt daarom ook niet meer.
2. Duitsland is net als in Frankrijk een gecentraliseerde staat
Fout, gecentraliseerd betekent dat er één wetgever is voor het gehele grondgebied en de regio’s,
gemeentes in Duitsland zijn allemaal onderschikte organen maar Duitsland is een federaal land en dat
is al lang zo.
3. Duitsland heeft net als in Frankrijk een senaat, verkozen door lokale besturen
Fout, in Frankrijk dient de senaat om de landelijke gebieden mede te laten oordelen of adviseren over
de wetgeving. In Duitsland heet dit orgaan niet de senaat maar de Bundes raad. Die is samengesteld
uit vertegenwoordigers van de deelstaten/lander van Duitsland. Dat is voor een stuk nog geïnspireerd
op Bismarck die vertegenwoordigers van de regeringen van de verschillende deelstaten in de
Bundesraad wou.
4. Duitsland heeft net als het VK een systeem met parlementaire soevereiniteit
Juist, in de grondwet van de Duitse bondrepubliek van 1949 staat een clausule van de dingen die nooit
mogen worden verandert. Eén van die dingen is dat de wetten in Duitsland nooit mogen gestemd
worden door het parlement. Het parlement is sinds 1949 in Duitsland centraal. Voor sommige delen
in Duitsland pas sinds 1990, 1991. Duitsland is tijdens de koude oorlog namelijk verdeeld geweest
tussen het grootste stuk van Duitsland en ene kleiner stuk dat zichzelf de Duitse democratische
republiek noemde.
INLEIDING
Bismarck heeft Duitsland één gemaakt met bloed én ijzer door oorlog te voeren.
Dat is gebeurd in een lange tijdspanne van 1864 tot 1870. Duitsland heeft een
autoritaire kant die vaak wordt geassocieerd met een Pruisisch militarisme.
1
,Duitsland is ook één van de belangrijkste landen voor de ontwikkeling van de harde en de zachte
wetenschap. Tot aan de nazi’s waren de Duitse universiteiten de beste van de wereld.
Leibniz was een universeel genie. Hij deed wiskunde, filosofie, ethica, recht… we gaan
hem nog tegenkomen als het gaat over het publiekrecht van het Heilig Roomse Rijk.
Hegel associeert men met de dialectiek, het idee dat uit de clash van twee concepten er
een nieuw hoger concept in terugkomt. Hij is zeer belangrijk geweest voor het denken van
Karl Marx.
Dit heeft alles te maken met het verhaal over het federalisme. Men dacht voor
1870 dat Duitsland veel te groot was om vanuit één centrum te besturen. De
Duitsers hebben sinds de middeleeuwen een manier van besturen gehad die
lokaal en gemeenschappelijk niveau met elkaar bevindt. De vrijheden van
Duitsland gaat om het beschermen van de bevoegdheden van de steden, de
vorsten, bisschoppen die regeren in hun eigen stukje van het land. Die zijn allemaal samen deel van
een constructie waarvan Pufendorf zei dat ze als een monster is. De eenmaking van Duitsland wordt
in de koude oorlog ongedaan gemaakt maar Helmut Kohl is degene die de Duitse eenheid heeft kunnen
bewerkstelligen.
Rosa Luxemburg militeert binnen SPD; de sociaal democratische partij in Duitsland. Met
Karl liepknecht probeert ze om Duitsland in een radicaal linkse richting te duwen. Aan
het einde van WOI komt het keizerrijk ten val, dat gebeurt niet alleen omwille van de
oorlog maar ook omwille van interne opstanden in Duitsland.
Complexiteit Duitsland
▪ Federaal land bij uitstek
▪ Late eenmaking
▪ Autoritaire ↔ democratische traditie
▪ Relatie tot centraal-/Oost-Europa
= kaart van Duitsland uit de 17E eeuw. Je ziet een grote gele
vlek die twee dingen combineert. Enerzijds het huidige
Duitsland en annexen en anderzijds de gebieden van de Habsburgers in Oostenrijk tot in Hongarije.
Duitsland blijft verdeelt, het federalisme in het Heilig Roomse rijk is zo extreem dat de deelstaten eigen
verdragen kunnen afsluiten. Om de balans te vinden tussen wat elke vorst apart mag doen en wat er
2
,samen moet gebeuren zal dit een voorwerp zijn van heel veel juridische discussies. Duitsland is een
centraal stuk op het schaakbord van Europa.
Periodes
▪ Germaanse periode
▪ Karel de Grote
▪ Heilig Rooms Rijk der Duitse Natie
▪ Negentiende eeuw: het Heilig Roomse Rijk verdwijnt en we
krijgen een confederatie van staten
o Duitse Bond = een confederatie
o Duitse Rijk in 1870, 1872 = een federatie
▪ Twintigste eeuw
o Weimarrepubliek = democratisch regime
o Derde Rijk
o Bondsrepubliek (→ Bonner Republik) & DDR
o Bondsrepubliek → Berliner Republik
Vanaf 1990 pas is Berlijn terug de hoofdstad van
Duitsland
De meest opvallende lijn is rode lijn. Dat zijn de
buitengrenzen van het Heilig Roomse Rijk der Duitse
natie. Oranje en geel zijn de gebieden van het huis
Habsburg. De Habsburgse dynastie zag zichzelf als de
buffer van het westen tegen de Ottomanen. Zij
hebben de keizerskroon in het Heilig Roomse Rijk en
proberen zichzelf voor te stellen als de leiders van de
christenheid. Het grootste stuk van de Habsburgers
ligt echter aan de rechterkant van de rode lijn. Binnen de rode lijn ligt een deel van de gebieden maar
niet alles. De blauwe kleur is die van Pruisen. Pruisen ligt niet in het Heilig Roomse rijk, de keurvorst
van Pruisen is keurvorst van Brandenburg.
Waarom is de kaart zo een lappendeken, waarom zijn er zoveel enclaves en exclaves?: door de
feodaliteit en het leenrecht en komt men aan die versplinterde territoriale functies.
3
, 1. Van het Heilig Roomse rijk tot de Weimarrepubliek
Nog tot in de 19e eeuw waren een groot aantal mensen analfabeet en
konden niet lezen. Daarom wordt er gecommuniceerd via prentjes. In het
Heilig Roomse Rijk verschuift de macht meer en meer weg van de vorst
naar de baron, de stad, de lokale machtigen…
Rome en vroege middeleeuwen
▪ Beperkt bereik Romeinen → limes
▪ Merovingers
▪ Karolingische periode → illusie van culturele renaissance en eengemaakt bestuur
▪ Verdrag van Verdun (843)
Karel de Grote is een frank die erin slaagt om Frankrijk, de Benelux en een groot stuk van Duitsland
samen te brengen in één geheel. Dat geheel is niet gecentraliseerd te besturen dus dat gaat uit elkaar
vallen. Zijn kleinkinderen verdelen het rijk in 3 bij het verdrag van Verdun maar geleidelijk aan blijven
er nog twee blokken over: het oostelijke rijk waarvan de koning de keizertitel overneemt en het west-
Frankische rijk.
Heilig Roomse Rijk
▪ Oost-Francië
o Aartsbisschop Mainz (kanselier) + keurvorsten
o “Koning van Duitsland”
o Kroning door de Paus → Keizer
In het Heilig Roomse rijk gaat de rol van de belangrijke geestelijke vorsten zijn dat ze mogen kiezen.
Het waren keurvorsten, ze hebben dus de keuren. Zij gaan de macht hebben om iemand te verkiezen
tot de koning van Duitsland, dat is wat wij noemen een electieve monarchie. Dat wordt in de
vroegmoderne tijd gezien als iets zwak.
▪ Grenzen Duitse Rijk ?
o Italië ?
o Zwitserland ?
o Lotharingen ?
4
, ▪ Naam
o Heilig < katholiek
Tot de reformatie, begin van de 16e eeuw is heel Europa
katholiek. Als je de leider van Europa wil zijn moet je dus de
legitimiteit hebben vanuit de kerk.
o Rooms < door Paus gekroond
o Rijk < erfgenaam Rome/Karolingers
o Der Duitse Natie < vertrokken vanuit Oost-Francië
Keizer =/= Koning
▪ “Rooms Koning” = titel voor volgende keizer (verkozen “op voorhand”)
▪ Keizer = verkozen, niét erfelijk
o Wie kiest ? Keurvorsten (7)
o Welke keurvorsten ?
▪ Drie kerkelijke: Keulen – Mainz – Trier → zijn de drie aartsbisschoppen
▪ Vier wereldlijke: Palts – Brandenburg – Saksen – Bohemen
Regels: Gouden Bul (1356)
▪ Keizer = leenheer
→ eigen rechtbank (Reichshofrat)
De keizer baseert zijn macht op het leenrecht, de keten van achterleenman, leenheer bestaat in het
Heilig Roomse rijk met het verschil dat de feitelijke macht van diegene die bovenaan staat veel kleiner
is. De typische juridische instellingen van de feodaliteit heeft hij wel. De keizer heeft als leenheer het
recht om geschillen tussen zijn vazallen of processen die door onderdanen tegen zijn vazallen worden
aangespannen te beslechten in de rijkshofraad.
▪ Instemming Rijksdag nodig voor
o Belastingen
o Leger
▪ Gevolg: werkelijke macht zit in eigen lenen (“erflanden”)
▪ Gevolg: leenmannen grote graad onafhankelijkheid →allianties tegen Keizer: paus, Frankrijk…
5
, De keizer staat in feodale verhouding met zijn
leenmannen. De feodaliteit is in essentie een
contract tussen twee personen. Dat is een
wederzijdse verhouding. Er is sprake van een
personele unie. In het kader van de Franse
monarchie gaat het geen horizontaal prentje zijn
maar heel snel top-down. In het Heilig Roomse rijk is het van in het begin tot in het einde een
horizontaal lijntje, zien beide elkaar als gelijkwaardige partijen in een wederzijds contract.
Habsburgers
▪ Oorsprong Elzas/Zwitserland → Markgraafschap/hertogdom Oostenrijk (1281)
▪ Keizers en koningen van Bohemen vanaf 1438
▪ Wereldheersers → Tu felix Austria, nube !: als je gelukkig wil zijn moet je trouwen
▪ Behouden kroon ?
o Verkiezen oudste zoon tot Rooms Koning: je kan de keurvorsten samenroepen terwijl
de keizer nog leeft en op die manier voor één generatie het mogelijk te maken om de
kroon door te geven, dat is niet gegarandeerd
o Keizersverkiezingen: machtsbasis behouden in Rijk
Zelf de zeer machtige Habsburgers slagen er niet in om het enorme gebied te controleren. Het blijft
mogelijk om coalities te maken tegen de keizer.
Rijksdag Worms (1495)
«Wir Maximilian von Gots Gnaden Romischer Kunig, zu allen Zeiten Merer des Reichs, zu Hungern,
Dalmacien, Croacien etc. Kunig, Ertsherzog zu Osterreich, Herzog zu Burgundi, zu Brabant, zu Lotherin,
zu Kerndten, zu Crain, zu Lijmburg, zu Lutzenburg und zu Geldern, Grave zu Flandern, zu Habspurg, zu
Tyrol, zu Phirt, zu Kyburg, zu Arthois und zu Burgundi, Phallenzgrave zu Henigaw, zu Holland, zu
Seeland, zu Naumür und zu Zutphen, Marggrave des Heiligen Romischen Reichs und zu Burgaw,
Landgraf zu Elsas, Herre zu Friessland, auf der windischen Mark, zu Portenaw, zu Salins und zu
Mecheln»
= een klassiek constitutioneel document; de beslissingen van alle Duitse vorsten samen in 1495
6
