0. Waarom semiotiek?
Semiotiek is de wetenschappelijke studie van tekensystemen. Het gaat ervan uit dat
communicatie essentieel is voor de mens als homo semioticus, die zich uitdrukt via tekens en
betekenissen deelt en uitwisselt via verschillende soorten teksten. Deze betekenissen krijgen
vorm in semantiek, gevormd door discoursen die ontstaan door sociale interactie tussen
participanten. Deze interactie maakt gebruik van niet alleen taal, maar ook andere semiotische
modi, zoals zintuiglijke waarnemingen (zien, horen, voelen) en het gebruik van lichamen als
dragers van tekens. Zowel concrete als abstracte socio-culturele contexten spelen een rol in het
tot stand komen van deze betekenisuitwisseling.
Mensen communiceren betekenissen, en taal is een belangrijk onderscheidend kenmerk van de
mensheid. Kinderen worden geboren met de mogelijkheid tot taalverwerving, en communicatie
vindt niet alleen plaats via gesproken of geschreven taal, maar ook via symbolen zoals kleding,
architectuur en de manier waarop de publieke ruimte wordt gescheiden van de privéruimte.
Een homo semioticus communiceert niet enkel door taal, maar ook door non-verbale
handelingen zoals een schouderklopje of een knuffel. Taal wordt niet gezien als iets buiten ons,
maar eerder iets wat we produceren door onze stem of door gebaren zoals knikken. Zelfs
buitenlandse studenten herkennen bijvoorbeeld de functie van een auditorium door de
architectuur en conventies die behoren tot de semiotische betekenisuitwisseling. In essentie gaat
het bij discours niet alleen om een puur tekstuele uiting, maar om het geheel aan betekenissen
dat tot stand komt door diverse vormen van interactie en communicatie tussen individuen in
verschillende contexten en modaliteiten.
1. Semiotiek
Saussure
Zowel Ferdinand de Saussure als de semiotiek benaderen de studie van taal als een systeem van
tekens, hoewel ze verschillende invalshoeken hebben.
Saussure introduceerde belangrijke concepten die de basis vormden voor het begrijpen van taal als
een tekensysteem. Hij benadrukte het onderscheid tussen signifiant (het akoestische of grafische
aspect van een teken) en signifié (het begrip of de betekenis die een teken vertegenwoordigt).
Daarnaast maakte hij de onderscheiding tussen langue (het abstracte systeem van taal) en parole (het
gebruik van taal in specifieke situaties). Zelfs de tekst op zichzelf kon voor Saussure een teken zijn,
een eenheid van betekenis.
Voor Saussure was "langue" het abstracte systeem van taal, een soort van code bestaande uit
woorden die gecombineerd konden worden tot zinnen, waarbij aan elk woord een specifieke
betekenis was gekoppeld. "Parole" duidde daarentegen op het individuele gebruik van dit systeem in
concrete situaties. Hij erkende taal als een middel om ideeën over te brengen.
Semiotiek beschouwt mensen als geboren semiotici, omdat zij zich van nature uitdrukken in taal,
betekenissen delen en uitwisselen. Taal wordt gezien als een complex systeem van tekens met codes
en systematiek, en semiotiek is dan ook de wetenschappelijke studie van dit menselijk taalsysteem.
In essentie hebben zowel Saussure als de semiotiek bijgedragen aan het begrip van taal als een
systeem van tekens en betekenissen, waarbij taal fungeert als een middel om ideeën over te brengen
en communicatie mogelijk te maken tussen mensen.
,Signifiant en signifié
De relatie tussen signifiant (de betekenisdrager) en signifié (de betekenis zelf) is een essentieel
concept in de semiotiek, zoals beschreven door Ferdinand de Saussure. Deze relatie vormt een
tweeledige relatie tussen een teken en wat het teken vertegenwoordigt.
Saussure benadrukte dat tekens, zoals woorden of symbolen, arbitrair zijn. Dit betekent dat er geen
inherente of natuurlijke verbinding bestaat tussen het teken (signifiant) en de betekenis (signifié).
Bijvoorbeeld, het woord "boom" heeft geen inherent logisch verband met het mentale beeld van een
boom dat in onze gedachten ontstaat.
Wanneer we het woord "boom" zien of horen, roept dat een beeld op van een boom in ons hoofd.
Dit beeld, het mentale plaatje van een boom, is wat we associëren met het teken "boom". Maar de
relatie tussen de letters "b-o-o-m" en het mentale beeld van een boom is niet van nature vastgesteld.
Het is eerder door conventie en afspraak dat we hebben geleerd dat dit specifieke teken verwijst naar
dat specifieke concept.
Deze arbitraire aard van taaltekens geldt in bredere zin voor veel tekensystemen en symbolen in onze
communicatie. Het maakt duidelijk dat de relatie tussen het teken en de betekenis niet voortkomt uit
een intrinsiek verband, maar eerder uit overeengekomen conventies binnen een bepaalde
gemeenschap of cultuur.
Taal als tekensysteem
Het concept van taal als een tekensysteem wordt in de semiotiek benaderd door Ferdinand de
Saussure. Hij introduceerde onderscheidende termen om de verschillende aspecten van taal te
begrijpen:
1. Langage: Dit verwijst naar de algemene capaciteit van elk semiotisch wezen om te
communiceren via één of meerdere 'langues'. Langage omvat het vermogen tot
communicatie in bredere zin, dat niet beperkt is tot menselijke taal.
2. Langue: Langue is de concrete manifestatie van langage. Het vertegenwoordigt de specifieke
taalsystemen of talen die worden gebruikt door een taalgemeenschap. Het omvat de regels,
grammatica, syntaxis en woordenschat die worden gedeeld door de leden van een bepaalde
gemeenschap.
3. Parole: Parole verwijst naar het individuele gebruik van taal, de idiosyncratische taaluiting of
'énoncé' (utterance). Het betreft de specifieke manier waarop individuen binnen die
taalcontext gebruik maken van de taal. Parole is dynamisch en varieert tussen individuen,
contexten en momenten.
Saussure benadrukte dat taal niet beperkt is tot menselijke spraak. Het vermogen tot communicatie
kan ook worden waargenomen bij andere wezens zoals bijen of honden. Bijen communiceren
bijvoorbeeld de locatie van voedselbronnen door middel van hun gezoem, wat voor hen functioneert
als een vorm van taal om informatie over te brengen.
In wezen onderscheidt Saussure tussen het abstracte idee van taal (langage), de specifieke systemen
van taal die worden gebruikt door een gemeenschap (langue), en de individuele uitingen of gebruik
van taal (parole).
, De semiotische relatie, zoals geïntroduceerd door Ferdinand de Saussure, omvat verschillende
dimensies die de aard van taal en betekenisvorming belichten. Hij benadrukte dat deze relatie niet
slechts referentieel is (gerelateerd aan de wereld van objecten of de orde der dingen), logisch (in
termen van wiskundige abstractie), of puur sociaal (de studie van interacties tussen sprekers).
Saussure presenteerde het concept van taal als een systeem (langage) dat een abstracte
psychologische generalisatie vertegenwoordigt van het vermogen om betekenis te genereren. Binnen
dit systeem maakte hij onderscheid tussen langue (de abstracte structuur van taal los van individuele
variaties) en parole (het individuele gebruik van taal). Een uitdaging ontstond echter doordat de focus
verschoven is naar langue, waardoor de context en het individuele taalgebruik naar de achtergrond
verdwenen.
Voor Saussure was taal in eerste instantie referentieel en logisch, waarbij het idee van taal als een
pure weerspiegeling van een wiskundige orde werd weerspiegeld, vergelijkbaar met Descartes'
denkwijze. Echter, na Saussure kreeg de sociale dimensie van taal veel meer aandacht. De nadruk
verschoof van referentieel en logisch denken over taal naar een veel bredere, sociaal gerichte
benadering.
De verbinding tussen taalkunde en andere humane wetenschappen en contexten, zoals sociologie,
politiek en filosofie, leek daardoor te vervagen naarmate de focus meer op het structurele aspect van
taal kwam te liggen. De brede sociale implicaties van taalgebruik en de complexiteit van
communicatie in verschillende contexten kregen minder aandacht in vergelijking met de structuur
van taal op zichzelf.
In de praktijk kwam meer nadruk te liggen op synchronie (de studie van taal op een bepaald moment)
dan op diachronie (de historische ontwikkeling van taal). Langue werd als het essentiële element
beschouwd en kwam op de voorgrond te staan bij Saussure, terwijl parole, hoewel nog steeds
relevant, naar de achtergrond verdween binnen zijn theoretische kader.
Het taalsysteem, zoals beschreven door Saussure als 'langage', biedt een abstracte representatie van
de taalspreker zonder variatie binnen de taal zelf. Hiermee wordt bedoeld dat het systeem een
abstracte weergave vormt van het vermogen van taalgebruikers om betekenissen te genereren en te
begrijpen, los van individuele verschillen en variaties.
Binnen dit taalsysteem kan het systeem van de taal (langue) abstractie maken van individuele
variaties en het individuele taalgebruik (parole). Dit betekent dat het taalsysteem, zoals het wordt
gepresenteerd, een zendermodel van taal in zich draagt. Met andere woorden, het lijkt te impliceren
dat taal wordt voortgebracht vanuit een enkele bron (de zender) naar een ontvanger, waarbij het
individuele discours wordt ondergeschikt gemaakt aan de gestructureerde taalsystemen die binnen
de gemeenschap gelden.
Tekst als teken
De post-structuralistische tekstsemiotiek richt zich op het bestuderen van teksten als tekens. Deze
benadering onderzoekt niet alleen de semiotische objecten zelf, maar ook de bredere semiotische
activiteiten die plaatsvinden. Hoewel dit oorspronkelijk ontstond binnen de roman als een
focusgebied, strekt deze benadering zich nu uit naar allerlei vormen van alledaagse
massacommunicatie, zoals reclame en winkelen. Op deze manier kan men stellen dat het leven van
een individu bestaat als een reeks semiotische objecten die samen een tekst vormen, waarbij
communicatie en interactie fungeren als de elementen die deze tekst structureren en vormgeven.
