Deze samenvatting van Menselijke biologie is voor de eerste bachelor psychologie studenten aan de VUB of de KUL in 2024 (of later). Het is een combo van het boek (Human Biology), de PowerPoint en mijn notities uit de lessen van Rudi. Het zijn enkel de hoofdstukken die de studenten van de VUB moeten...
,HOOFDSTUK 1: DE CHEMIE VAN HET LEVEN................................................................................... 6
1.3. HET LEVEN IS AFHANKELIJK VAN WATER ............................................................................................ 6
1.4. HET BELANG VAN WATERSTOFIONEN (H+) ........................................................................................ 7
1.5. ORGANISCHE MOLECULEN VAN LEVENDE ORGANISMEN ........................................................................ 8
1.6. KOOLHYDRATEN: ENERGIE + STRUCTUUR ......................................................................................... 9
1.7. LIPIDEN: ONOPLOSBAAR IN WATER ................................................................................................ 10
1.8. EIWITTEN: COMPLEXE STRUCTUREN, OPGEBOUWD UIT AMINOZUREN ....................................................... 11
1.9. NUCLEÏNEZUREN SLAAN GENETISCH MATERIAAL OP ............................................................................ 13
1.10. ATP IS DE ENERGIEDRAGER....................................................................................................... 13
HOOFDSTUK 2: DE STRUCTUUR EN FUNCTIE VAN CELLEN ............................................................. 14
2.1. CELLEN WORDEN GECLASSIFICEERD VOLGENS HUN INTERNE ORGANISATIE................................................ 14
2.2. CELSTRUCTUUR WEERSPIEGELT DE CELFUNCTIE................................................................................ 15
2.3. INTERNE STRUCTUREN VOEREN SPECIFIEKE FUNCTIES UIT ..................................................................... 16
2.4. STRUCTUREN VOOR ONDERSTEUNING EN BEWEGING .......................................................................... 18
2.5. PLASMAMEMBRAAN ROND DE CEL ................................................................................................. 19
2.6. MOLECULEN PASSEREN HET PLASMAMEMBRAAN OP VERSCHILLENDE MANIEREN .......................................... 20
2.7. CELLEN GEBRUIKEN EN TRANSFORMEREN MATERIE EN ENERGIE .............................................................. 24
HOOFDSTUK 3: VAN CELLEN TOT ORGAANSYSTEMEN ................................................................... 27
3.1. WEEFSELS: GROEPEN CELLEN MET GEMEENSCHAPPELIJKE FUNCTIE ........................................................ 27
3.2. EPITHEELWEEFSELS: BEDEKKEN LICHAAMSOPPERVLAKKEN EN HOLTES ..................................................... 27
3.3. BINDWEEFSEL: ONDERSTEUNT EN VERBINDT LICHAAMSDELEN ............................................................... 29
3.4. SPIERWEEFSELS: TREKKEN SAMEN OM BEWEGING TE PRODUCEREN ......................................................... 33
3.5. ZENUWWEEFSEL GEEFT IMPULSEN DOOR ........................................................................................ 33
3.6. ORGANEN EN ORGAANSYSTEMEN VOEREN COMPLEXE FUNCTIES UIT ........................................................ 34
3.7. DE HUID ALS EEN ORGAANSYSTEEM ............................................................................................... 35
HOOFDSTUK 4: HET SKELETSYSTEEM ........................................................................................... 38
4.1. HET SKELETSYSTEEM BESTAAT UIT BINDWEEFSEL ............................................................................... 38
4.2. BOTTEN ONTWIKKELEN ZICH UIT KRAAKBEEN .................................................................................... 40
4.3. VOLWASSEN BOT ONDERGAAT REMODELLERING EN HERSTEL ................................................................. 41
4.4. BOTTEN PASSEN IN ELKAAR OM HET SKELET TE VORMEN ....................................................................... 43
4.5. GEWRICHTEN VORMEN VERBINDINGEN TUSSEN BOTTEN ...................................................................... 47
4.6. ZIEKTEN EN AANDOENINGEN VAN HET SKELET .................................................................................. 48
HOOFDSTUK 5: HET SPIERSTELSEL ............................................................................................... 49
5.1. SPIEREN PRODUCEREN BEWEGING OF GENEREREN SPANNING .............................................................. 49
5.2. INDIVIDUELE SPIERCELLEN TREKKEN SAMEN EN ONTSPANNEN ............................................................... 51
5.3. SPIEREN VARIËREN IN BEWEGING, KRACHT EN UITHOUDINGSVERMOGEN .................................................. 55
5.4. HARTSPIEREN EN GLADDE SPIEREN HEBBEN SPECIALE KENMERKEN ......................................................... 58
5.5. ZIEKTEN EN AANDOENINGEN IN SPIERSTELSEL .................................................................................. 59
HOOFDSTUK 6: BLOED ................................................................................................................. 61
6.1. DE SAMENSTELLING EN FUNCTIES VAN BLOED .................................................................................. 61
6.2. HEMOSTASE: BLOEDVERLIES STOPPEN ........................................................................................... 66
6.3. MENSELIJKE BLOEDGROEPEN ..................................................................................................... 67
6.4. BLOEDVERVANGERS ................................................................................................................ 70
6.5. BLOEDAANDOENINGEN ............................................................................................................ 70
HOOFDSTUK 7: HART EN BLOEDVATEN ......................................................................................... 72
7.1. BLOEDVATEN TRANSPORTEREN BLOED ........................................................................................... 72
7.2. HET HART POMPT BLOED DOOR DE BLOEDVATEN............................................................................... 76
3
, 7.3. BLOED OEFENT DRUK UIT TEGEN VAATWANDEN ................................................................................. 82
7.4. HOE HET CARDIOVASCULAIRE WORDT GEREGELD.............................................................................. 83
7.5. HART- EN VAATZIEKTEN: EEN BELANGRIJK GEZONDHEIDSPROBLEEM........................................................ 85
7.6. EEN FALEND HART VERVANGEN ................................................................................................... 87
7.7. RISICO OP HART - EN VAATZIEKTEN VERMINDEREN .............................................................................. 87
HOOFDSTUK 8: HET IMMUUNSYSTEEM EN AFWEERMECHANISMEN............................................... 88
8.1. PATHOGENEN VEROORZAKEN ZIEKTE ............................................................................................. 88
8.2. HET LYMFESTELSEL VERDEDIGT HET LICHAAM .................................................................................. 90
8.3. PATHOGENEN BUITEN HOUDEN: DE EERSTE VERDEDIGINGSLINIE ............................................................ 93
8.4. NIET-SPECIFIEKE VERDEDIGING: TWEEDE VERDEDIGINGSLINIE .............................................................. 94
8.5. SPECIFIEKE AFWEERMECHANISMEN: DE DERDE VERDEDIGINGSLINIE ....................................................... 97
8.6. IMMUUN GEHEUGEN CREËERT IMMUNITEIT .................................................................................... 101
8.7. MEDISCHE HULP IN DE OORLOG TEGEN PATHOGENEN ...................................................................... 102
8.8. WEEFSELAFSTOTING: EEN MEDISCHE UITDAGING ............................................................................ 103
8.9. ONGEPASTE ACTIVITEIT VAN HET IMMUUNSYSTEEM VEROORZAAKT PROBLEMEN ......................................... 103
8.10. IMMUUNDEFICIËNTIE: HET SPECIALE GEVAL VAN AIDS .................................................................... 104
HOOFDSTUK 9: HET ADEMHALINGSSYSTEEM: UITWISSELING VAN GASSEN ................................. 107
9.1. ADEMHALING VINDT PLAATS DOORHEEN HEEL HET LICHAAM ............................................................... 107
9.2. HET ADEMHALINGSSYSTEEM BESTAAT UIT BOVENSTE EN ONDERSTE LUCHTWEGEN ..................................... 107
9.3. HET ADEMHALINGSPROCES GAAT GEPAARD MET EEN DRUKGRADIËNT ..................................................... 110
9.4. GASUITWISSELING EN TRANSPORT VINDEN PASSIEF PLAATS ................................................................ 111
9.5. HET ZENUWSTELSEL REGELT ADEMHALING .................................................................................... 113
9.6. AANDOENINGEN VAN HET ADEMHALINGSSTELSEL............................................................................ 114
SYSTEEM................................................................................................................................... 114
HOOFDSTUK 10: HET ENDOCRIEN SYSTEEM ............................................................................... 116
10.1. HET ENDOCRIEN SYSTEEM PRODUCEERT HORMONEN ..................................................................... 116
10.2. HORMONEN WORDEN GECLASSIFICEERD ALS STEROÏDE OF NIET -STEROÏDE ........................................... 116
10.3. DE HYPOTHALAMUS EN DE HYPOFYSE ........................................................................................ 118
10.4. DE PANCREAS SCHEIDT GLUCAGON, INSULINE EN SOMATOSTATINE AF .................................................. 120
10.5. DE ADRENAL GLANDS BESTAAN UIT DE CORTEX EN MEDULLA ............................................................. 120
10.6. SCHILDKLIER EN BIJSCHILDKLIER (THYROID & PARATHYROID GLANDS) ................................................. 121
10.7. TESTIKELS EN EIERSTOKKEN PRODUCEREN GESLACHTSHORMONEN ..................................................... 123
10.8. ANDERE KLIEREN EN ORGANEN SCHEIDEN OOK HORMONEN AF .......................................................... 124
10.9. ANDERE CHEMISCHE BOODSCHAPPERS ..................................................................................... 124
10.10. AANDOENINGEN VAN HET ENDOCRIENE SYSTEEM ......................................................................... 125
11.1. HET SPIJSVERTERINGSSTELSEL BRENGT VOEDINGSSTOFFEN IN HET LICHAAM .......................................... 127
HOOFDSTUK 11: HET SPIJSVERTERINGSSTELSEL EN VOEDING .................................................... 127
11.2. DE MOND VERWERKT VOEDSEL OM DOOR TE SLIKKEN ..................................................................... 128
11.3. DE PHARYNX (KEELHOLTE) EN SLOKDARM BRENGEN VOEDSEL NAAR DE MAAG ......................................... 130
11.4. DE MAAG SLAAT VOEDSEL OP, VERTEERT EIWITTEN EN REGULEERT DE LEVERING ....................................... 130
11.5. DE DUNNE DARM VERTEERT VOEDSEL EN ABSORBEERT VOEDINGSSTOFFEN EN WATER ............................... 131
11.6. BIJKOMENDE ORGANEN HELPEN BIJ DE SPIJSVERTERING EN ABSORPTIE ................................................. 132
11.7. DE DIKKE DARM NEEMT VOEDINGSSTOFFEN OP EN ELIMINEERT AFVALSTOFFEN ........................................ 132
11.8. HOE VOEDINGSSTOFFEN WORDEN OPGENOMEN ........................................................................... 133
11.9. ZENUWEN EN HORMONEN REGULEREN DE SPIJSVERTERING .............................................................. 134
11.10. VOEDING: JE BENT WAT JE EET ................................................................................................ 134
11.12. ENERGIE BALANS ............................................................................................................... 136
11.13. EETSTOORNISSEN ............................................................................................................. 137
11.14. AANDOENINGEN VAN HET SPIJSVERTERINGSKANAAL ..................................................................... 137
4
,HOOFDSTUK 12: URINAIR SYSTEEM ............................................................................................ 138
12.1. HET URINAIR SYSTEEM REGELT LICHAAMSVLOEISTOFFEN .................................................................. 138
12.2. ORGANEN VAN HET URINAIR SYSTEEM ........................................................................................ 139
12.3. DE INTERNE STRUCTUUR VAN DE NIER ........................................................................................ 140
12.4. DE VORMING VAN URINE: FILTRATIE, REABSORPTIE EN SECRETIE ......................................................... 141
12.5. VERDUNDE OF GECONCENTREERDE URINE PRODUCEREN ................................................................ 144
12.6. URINEREN IS AFHANKELIJK VAN EEN REFLEX ................................................................................. 145
12.7. NIEREN HANDHAVEN DE HOMEOSTASE OP VELE MANIEREN ............................................................... 146
12.8. AANDOENINGEN VAN URINAIR SYSTEEM ...................................................................................... 148
13.1. MANNELIJK VOORTPLANTINGSSYSTEEM LEVERT SPERMA .................................................................. 151
HOOFDSTUK 13: VOORTPLANTINGSSYSTEEM ............................................................................. 151
13.2. HET VROUWELIJKE VOORTPLANTINGSSYSTEEM SYSTEEM PRODUCEERT EICELLEN EN ................................. 153
ONDERSTEUNT ZWANGERSCHAP ...................................................................................................... 153
13.3. DE MENSTRUATIECYCLUS BESTAAT UIT EIERSTOK- EN BAARMOEDERCYCLI .............................................. 154
13.4. MENSELIJKE SEKSUELE REACTIE, GESLACHTSGEMEENSCHAP EN BEVRUCHTING ....................................... 157
13.5. ANTICONCEPTIEMETHODEN .................................................................................................... 157
13.6. INFERTILITEIT...................................................................................................................... 159
13.7. SEKSUELE OVERDRAAGBARE AANDOENINGEN ............................................................................... 160
HOOFDSTUK 15: KANKER ........................................................................................................... 162
15.1. TUMOREN KUNNEN GOEDAARDIG OF KANKERACHTIG ZIJN ................................................................ 162
15.2. KANKERCELLEN VERLIEZEN DE CONTROLE OVER HUN FUNCTIES EN STRUCTUUR ...................................... 163
15.3. FACTOREN DIE BIJDRAGEN AAN DE ONTWIKKELING VAN KANKER ......................................................... 164
15.4. VOORUITGANG IN DIAGNOSE: VROEGE OPSPORING ........................................................................ 167
15.5. KANKERBEHANDELINGEN ...................................................................................................... 168
15.6. DE 10 DODELIJKSTE KANKERS ................................................................................................. 169
15.7. ANDERE OPMERKELIJKE VORMEN VAN KANKER .............................................................................. 171
15.8. MEESTE KANKERS KUNNEN VERMEDEN WORDEN ........................................................................... 172
HOOFDSTUK 16: GENETICA EN ERFELIJKHEID ............................................................................. 173
16.1. JE GENOTYPE IS DE GENETISCHE BASIS VAN JE FENOTYPE .................................................................. 173
16.2. GENETISCHE OVERERVING VOLGT BEPAALDE PATRONEN .................................................................. 174
16.3. ONVOLLEDIGE DOMINANTIE EN CODOMINANTIE ............................................................................ 175
16.4. ANDERE FACTOREN DIE INVLOED HEBBEN OP OVERERVINGSPATRONEN EN FENOTYPE ................................ 176
16.5. GESLACHTSGEBONDEN OVERERVING ........................................................................................ 177
16.6. VERANDERINGEN IN CHROMOSOOM AANTAL OF STRUCTUUR............................................................. 179
16.7. ERFELIJKE AANDOENINGEN BETREFFENDE RECESSIEVE ALLELEN ......................................................... 181
16.8. GENEN CODEREN VOOR EIWITTEN, NIET VOOR SPECIFIEK GEDRAG ...................................................... 182
17.1. BEVRUCHTING BEGINT WANNEER SPERMA EN EICEL ZICH VERENIGEN .................................................. 183
HOOFDSTUK 17: ONTWIKKELING, RIJPE, VEROUDERING EN DOOD ............................................. 183
17.2. ONTWIKKELINGSPROCESSEN .................................................................................................. 184
17.3. PRE-EMBRYONALE ONTWIKKELING: EERSTE TWEE WEKEN ................................................................. 185
17.4. EMBRYONALE ONTWIKKELING WEEK 3-8 .................................................................................... 186
17.5. GENDER ONTWIKKELING ....................................................................................................... 189
17.6. FOETALE ONTWIKKELING 9 WEKEN - GEBOORTE ............................................................................ 189
17.7. GEBOORTE EN DE VROEGE POSTNATALE PERIODE .......................................................................... 190
17.8. MATURATIE: GEBOORTE TOT VOLWASSENHEID .............................................................................. 191
17.9. VEROUDERING ................................................................................................................... 192
17.10. DE DOOD ....................................................................................................................... 195
5
, HOOFDSTUK 1: DE CHEMIE VAN HET LEVEN
(1.1 & 1.2 niet te kennen)
1.3. Het leven is afhankelijk van water
Belangrijkste aspecten van water:
1) Een uitstekend oplosmiddel
2) Vloeibaar bij lichaamstemperatuur
→ Diffusie is gebaseerd op continue beweging van molecule!! Moet hiervoor
vloeibaar zijn
3) Kan warmte-energie opnemen en vasthouden
4) Bij het verdampen van water wordt warmte-energie verbruikt
5) Water neemt deel aan essentiële chemische reacties
1. Water is een biologisch oplosmiddel
- Water is een polaire molecule → hierdoor zo’n
goed oplosmiddel
→ Geen goed oplosmiddel met apolaire moleculen
(bv vet)
- Hoe? → het negatieve uiteinde van de molecule
worden aangetrokken door positieve ionen, en het
positieve deel door negatieve ionen → water trekt de
ionen weg en voorkomt dat ze terug bij elkaar
kunnen komen (zie fig 1.8)
- Hydrofiele moleculen = moleculen die zich aangetrokken voelen tot water en
er goed in oplossen
- Hydrofobe moleculen = niet-polaire en neutrale moleculen die niet oplossen
in water
2. Water is vloeibaar bij lichaamstemperatuur
Vloeistof bij temperatuur < 0 graden >100 graden
tussen 0 en 100 graden watermoleculen alle waterstofbruggen
→ genoeg warmte- oriënteren zich in een tussen aangrenzende
energie in water om stabiele, watermoleculen zijn
er tijdelijk een deel onveranderlijke, volledig gebroken
van zwakke stijve roosterstructuur → en watermoleculen
waterstofbruggen af ontsnappen in de
te breken atmosfeer als gas
6
, Doordat water bij lichaamstemperatuur vloeibaar is, is het perfect voor de
transport van opgeloste stoffen door ons lichaam → voornaamste functie
van bloed (dat vooral uit water bestaat)
3. Water helpt de lichaamstemperatuur te reguleren
Water:
- absorbeert warmte
- voorkomt grote stijgingen in lichaamstemperatuur wanneer er te veel warmte
wordt geproduceerd
- houdt de warmte goed vast wanneer er een mogelijkheid is tot warmteverlies
(bv als het buiten koud is)
- genereert warmte tijdens de stofwisseling → meer dan we nodig hebben
4. Water neemt deel aan essentiële chemische reacties
- Water wordt tijdens deze reacties oftewel gebruikt oftewel gemaakt
- Voorbeelden zie je wel in alle volgende hoofdstukken:)
1.4. Het belang van waterstofionen (H+)
Zuren staan H+ af, basen nemen ze op
- Covalente bindingen zijn zeer sterk (binding waterstof en zuurstof)
- MAAR kunnen breken
→ De elektron van waterstof gaat naar de zuurstof
→ Watermolecule breekt af in H + en OH-
- Een zuur
→ kan H+ afstaan
→ wanneer toegevoegd aan water: acidic solution (hogere H+ concentratie
dan puur water)
- Een base
→ kan H+ opnemen
→ wanneer toegevoegd aan water: alkaline solution (lagere H+
concentratie dan water)
- Zuren en basen neutraliseren elkaar (door het omgekeerde effect op de H+
concentratie)
7
, De pH-schaal geeft de waterstofionenconcentratie weer
- PH-waarde = concentratie positief geladen
waterstofionen
- pH 7 = neutraal (water)
- pH <7 = zuur
- pH >7 = basisch (alkalisch)
- pH van bloed is 7.4 (beetje alkalischer dan
water)
- elk geheel getal dat de pH verandert, is een
10-voudige verandering in de H+ concentratie
(zie afbeelding) → bv: pH 6 bevat dus 100x
meer waterstofionen dan pH 8
Buffers
→ minimaliseren veranderingen in de pH
→ helpt om een stabiele pH-waarde in lichaamsvochten te behouden
Koolzuur en bicarbonaat zijn een van de belangrijkste bufferparen van het lichaam
- bufferparen hebben het tegenovergestelde effect
→ een zuur dat een H+ ion kan afgeven en een base dat een H+ ion kan
opnemen
- H2CO3 = koolzuur
- HCO3- = bicarbonaat
- Chemisch evenwicht wanneer snelheden van de twee reacties hetzelfde
Wanneer bloed te zuur
Wanneer bloed te basisch
1.5. Organische moleculen van levende organismen
Organische moleculen = moleculen die koolstof (en andere elementen bij elkaar
gehouden door covalente bindingen) bevatten
Koolstof als meest voorkomende bouwsteen van organische moleculen
- In pure vorm eerder uitzonderlijk
- Organismen accumuleren het wel actief
- Belangrijke bouwsteen door de vele mogelijke manieren waarop het sterke
covalente bindingen kan vormen met andere atomen
- Neiging om 4 covalente bindingen te vormen met andere moleculen
8
,Macromoleculen zijn gesynthetiseerd en afgebroken in de cel
1. Dehydratatie synthese
- Verwijdert het equivalent van een watermolecule om moleculaire
eenheden met elkaar te verbinden (covalente binding)
- Vereist energie (groeiende kinderen eten veel omdat ze deze energie
nodig hebben om nieuwe membranen, spiervezels,.. aan te maken)
- Bouwt macromoleculen op uit kleinere sub-eenheden
2. Hydrolyse
- Voegt het equivalent van een watermolecuul toe om macromoleculen af
te breken
- Geeft energie vrij
- Voedsel afbreken tijdens vertering, stoffen die we niet meer nodig
hebben,…
→ Zijn het tegenovergestelde van elkaar
→ Gebeuren beiden niet spontaan!
1.6. Koolhydraten: energie + structuur
Formule: Cn(H2O)n
Monosachariden zijn eenvoudige suikers
- Koolstof, waterstof en zuurstof in een 1-2-1 verhouding
- Meest voorkomende
Glucose
Fructose
Galactose
Ribose
Deoxyribose
Oligosachariden: meer dan 1 monosacharide met elkaar verbonden
- Met elkaar verbonden door dehydratatie synthese
- Oligo = een paar
- Dissacharide: wanneer het er 2 zijn
Sucrose: glucose + fructose (suiker)
Maltose: glucose + glucose
Lactose: glucose + galactose (melk)
Polysachariden bewaren energie
- Duizenden monosachariden zijn verbonden in lineaire en/of vertakte ketens
- Handige manier voor cellen om extra energie op te slaan
- Voorbeelden
Zetmeel: gemaakt in planten; slaat energie op
Glycogeen: gemaakt in dieren; slaat energie op
9
, Cellulose: onverteerbaar (voor ons) polysacharide gemaakt in planten (in
celwanden) voor structurele ondersteuning
→ Koe kan dit bv wel afbreken (gras) omdat die micro organismen in
maag heeft die dit wel kunnen
1.7. Lipiden: onoplosbaar in water
3 klassen in lipiden
- Triglyceriden
→ Energieopslagmoleculen
- Fosfolipiden
→ Celmembraanstructuur
- Steroïden
→ Op koolstof gebaseerde ringstructuren
→ Nut in celmembraan + als boodschapper
Triglyceriden
- vetten en oliën
- Samengesteld uit glycerol en drie vetzuren
- Vetzuren
Verzadigd (in vetten) → allemaal enkelvoudige bindingen tussen
koolstofatomen
Onverzadigd (in oliën) → bevat enkele dubbele bindingen tussen
koolstofatomen
- Opgeslagen in vetweefsel
- Energie opslaan
Triglyceriden (neutrale Triglyceriden met Triglyceriden met
vetten) verzadigd vetzuren onverzadigde vetzuren
gesynthetiseerd uit rechte staarten, Zuren
glycerol en drie vetzuren waardoor dicht bij geknikte staarten,
door dehydratatie elkaar, goed nemen meer plek in
stapelbaar vloeibaar
vast
10
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
√ Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, Bancontact of creditcard voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper hannelore1875. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €7,46. Je zit daarna nergens aan vast.
