Samenvatting Fysiologie en Endocrinologie: colleges en aantekeningen
INTRODUCTIE
Fysiologie = bestuderen en beschrijven van normale processen in ons lichaam.
Endocrinologie = bestuderen en beschrijven van de aanmaak en werking van hormonen in ons lichaam.
- Hormoon = een signaalstof die ergens in het lichaam gemaakt wordt en via het bloed wordt vervoerd
naar een doelorgaan waar het een effect uitoefent.
- Feedback-mechanisme is het basisprincipe (positieve of negatieve feedback).
o Positieve feedback: onder invloed van een bepaald hormoon wordt een ander hormoon meer
aangemaakt.
o Negatieve feedback: onder invloed van een bepaald hormoon wordt een ander hormoon
minder aangemaakt.
MAN
PRIMAIRE EN SECUNDAIRE GESLACHTSKENMERKEN, PUBERTEIT EN VOORTPLANTINGSORGANEN
Lichamelijke veranderingen, psychische veranderingen en ontwikkelen van seksualiteit van vruchtbaarheid.
- Door hormonale veranderingen in het lichaam.
Primaire geslachtskenmerken zijn bij de geboorte aanwezig: teelballen (testis), balzak (scrotum), penis.
Secundaire geslachtskenmerken ontwikkelen zich tijdens de puberteit: beharing (gelaat, borstkas, genitale
regio), adamsappel en stemverandering, brede schouders en spierontwikkeling, groei van penis, toename
teelballen, verschijnen van schaamhaar (pubarche).
Virilisatie: ontwikkeling van de secundaire genitale geslachtskenmerken.
II: balzak en teelballen worden groter, beginnende beharing.
III: penis wordt langer, teelballen groeien verder.
IV: penis wordt langer en breder, ontwikkeling eikel, teelballen nemen verder toe in volume.
- Orchidometer: meetinstrument om teelballen te meten. Kijken of de ontwikkeling normaal verloopt.
Groeispurt begint bij jongens (13-15 jaar) later dan bij meisjes (begint rond 10 jaar). Groeischijven zijn in deze
tijd te zien op foto’s; na de puberteit niet meer, want dan zijn die groeischijven gesloten. Ook op deze manier
kun je ook de mate van ontwikkeling op foto’s zien.
- Groei klinisch beoordelen door maximale lengte in te schatten op basis van de lengte van de ouders
(‘midparental height’). Voor jongens: (lengte moeder + lengte vader)/2 +7. Dit blijft natuurlijk een
inschatting.
Spermarche: ontwikkelen van vruchtbaarheid.
Pubertas praecox: vroegtijdige puberteit
- Groei van schaamhaar voor de leeftijd van 9 jaar.
o Vroegtijdige ontwikkeling van testosteron en androgenen.
Pubertas tarda: lattijdige puberteit
- Testisvolume (<4mL) en penis zijn kleiner en/of uitblijven virilisatie op leeftijd vanaf 14 jaar.
Teelbal: testis (testikel), balzak (scrotum).
Functies:
- Aanmaak van zaadcellen (spermatozoa)
o Spermatogenese duurt tussen de 66-72 dagen. Dus als je de zaadcelaanmaak wil verbeteren,
zal dat resultaat pas na 2-3 maanden worden gezien.
o In de zaadbuisjes (tubili seminiferi contorti): tussen 30-80 cm lang, zo’n 300-500 per teelbal.
- Aanmaak van hormonen
o Steroidogenese
o In de Leydigcellen: vooral steroïdhormonen.
Cholesterol speelt een eerste rol in de hormoonaanmaak van testosteron en andere
geslachtshormonen. Er zitten veel stappen tussen.
,Samenvatting Fysiologie en Endocrinologie: colleges en aantekeningen
Prenatale ontwikkeling van de testis. De testis ontstaan in de buurt van de nieren en daalt af naar de teelbal. Ze
migreren naar het lieskanaal onder invloed van insulin-like peptide 3 (INSL3 wordt gemaakt door de Leydigcel).
Voor de geboorte gaat de teelbal al actief hormonen aanmaken om die indaling van de teelbal in gang te
zetten. Ze komen via het lieskanaal in het scrotum terecht onder invloed van testosteron; dat wordt voor de
geboorte al door de teelbal zelf aangemaakt (ook in Leydigcel). Al voor de geboorte is er dus hormoonaanmaak
nodig in de teelbal om tot een normale ontwikkeling en positie van de teelbal te komen, zodat die in de balzak
terecht komt. Bij de geboorte zit de teelbal in de balzak bij 97% van de jongens.
- Cryptorchidie: niet-ingedaalde teelbal
o Risico op verminderde vruchtbaarheid
o Risico op teelbalkanker
Temperatuur in de balzak is 2-4 graden C lager dan de lichaamstemperatuur, wat belangrijk is voor
spermatogenese. Die lagere temperatuur is nodig voor een normale zaadcelaanmaak. Testosteronaanmaak is
vaak niet verstoord door deze aandoening. De teelbal kan op verschillende plaatsen achterblijven. Bij de
meeste mannen wordt dit gezien in de eerste levensjaren en worden ze geopereerd om de teelballen op de
normale positie in de balzak te krijgen.
Regeling temperatuur testis. Netwerk van bloedvaten/aders (plexus pampiniformis): warmteafvoer. Een
slagader gaat naar de teelbal vanaf het hart. Het netwerk van afvoerende bloedvaten zit rond de slagader en
koelt op die manier de slagader al af, zodat de temperatuur in de teelbal al lager is dan de temperatuur in het
lichaam. Daarnaast heeft de balzak een dunne huid weinig isolatie. Tunica dartos: spierlaag die zorgt voor
rimpeling van scrotale huid (rugae), zorgt ook voor regeling van temperatuur.
- Ontspannen: meer warmteverlies
- Gespannen: minder warmteverlies
- Ligt net onder de huid.
Musculus cremaster is een spier die de teelbal bij kou dichter tegen het lichaam trekt. Deze ligt dichter bij de
teelbal dan de tunica dartos.
Varicocoele: spatader in de teelbal. De bloedvaten zijn verbreed. Er blijft meer bloed hangen dan dat er wordt
afgevoerd. Er wordt dan dus ook minder warmte afgevoerd, waardoor de temperatuur in de teelbal iets hoger
wordt en de sperma-aanmaak wordt verstoord.
Bijbal: epididymis, ligt op de teelbal.
Functies:
- Uitrijping van de zaadcellen
o Meer beweeglijkheid krijgen
o Mogelijkheid tot bevruchting van de eicel wordt groter door meer beweeglijkheid
- Opslag van zaadcellen totdat er een zaadlozing optreedt
Zaadtransport door zaadleiders (vas deferens = ductus deferens) en verbindt de bijbal met de prostaat. Zodat
het zaad kan worden toegevoegd aan het zaadvocht voor de ejaculatie. Ejaculatieleider (ductus ejaculatorius) is
het stukje zaadleider dat in de prostaat ligt en bevindt zich tussen de zaadleider en de urinebuis.
Structuren die bijdragen aan het zaadvocht.
Zaadblaasjes (vesiculae seminales) liggen tegenaan de prostaat, en monden uit in de zaadleiders. Ze brengen
het belangrijkste deel van zaadvocht:
- Fructose: brandstof.
- Alkalische pH overleving van de zaadcellen in zuur milieu van de vagina. Zaadvocht gaat ervoor
zorgen dat de omgeving minder zuur is en geneutraliseerd wordt.
- Geur en smaak spermavocht.
Prostaat bevat enzymen:
- Sperma vloeibaarder maken
- Beweeglijkheid van zaadcellen in de vagina verbeteren
- Zaadcellen kunnen door het cervixslijm dringen
Zaadtransport door urinebuis (urethra).
- Klier van Cowper (onder prostaat en komt uit in urinebuis): draagt bij aan voorvocht. Voor een
zaadlozing wordt de urinebuis vochtiger gemaakt neutraliseert resten van urine in urinebuis, zodat
de zaadcellen niet door een omgeving van urine moeten gaan.
,Samenvatting Fysiologie en Endocrinologie: colleges en aantekeningen
Penis: basis, lichaam (zwellichamen), eikel (glans penis) en voorhuid.
- Zwellichamen: corpora cavernosa, corpus spongiosum (bevat urinebuis).
- Eikel: uiteinde corpus spongiosum
- Voorhuidsbandje: frenulum of toompje verbinding tussen eikel en voorhuid
- Corona glandis: basis van de glans
Hypospadie: probleem bij ontwikkeling van de urinebuis als het uiteinde van de urinebuis niet (helemaal)
uitkomt in de eikel. Het komt steeds meer voor dat jongens worden geboren met deze aandoening. Er bestaan
verschillende types en gradaties van ernst. Soms wordt het geopereerd, het kan problemen geven bij plassen
en zaadlozing.
Penislengte wordt gemeten door de penis uitgerekt op te meten; deze lengte komt overeen met de penis in
erectie. Voor bevruchting heb je geen lange penis nodig. Mediaan 9 cm in rust, 13 cm wanneer stretched.
Omtrek in rust iets meer dan 9 cm, in erectie iets minder dan 12 cm. Penislengte lijkt wat toe te nemen in de
loop der jaren, maar het is geen grote toename. Het hangt heel erg af van hoe de penis wordt opgemeten.
Bepaalde continenten rapporteerden een langere penis (maar het onderzoek hangt van veel factoren af).
GESLACHTSHORMONEN
Twee verschillende hormonen:
Gonadotropinen (eiwithormonen): peptide hormonen (opgebouwd uit kleine stukjes aminozuren)
Androgenen: steroiden (opgebouwd uit cholesterol)
PEPTIDE HORMOON – GONADOTROPINEN STEROID HORMOON – ANDROGENEN
Groot en wateroplosbaar Klein en vetoplosbaar
Circuleren vrij in het bloed In het bloed aan eiwitten gebonden
Opgebouwd uit aminozuren Afgeleid van cholesterol
Worden na aanmaak opgeslagen in vesikels en Worden aangemaakt wanneer nodig
vrijgezet zo nodig
Binden aan receptor op het celoppervlak Binden aan receptor in de celkern
- Activeren processen in de cel - Zorgen voor DNA transcriptie
- Snel - Traag
Worden snel afgebroken Worden traag afgebroken
GONADOTROPINEN
Zijn hormonen die de gonaden stimuleren. Bij de vrouw stimuleren ze de eierstokken, bij de man de teelballen.
Belangrijk voor de regeling van onze vruchtbaarheid en onze geslachtshormonen. Er zijn twee gonadotropinen:
- LH: luteiniserend hormoon
- FSH: follikelstimulerend hormoon
De gonadotropinen worden gemaakt in de hypofyse; gonadotrope cellen in de hypofysevoorkwab
(adenohypofyse). De hypofyse maakt ook veel andere hormonen naast LH en FSH. De gonadotropinen worden
gemaakt door signalen vanuit de hypothalamus: GNRH – gonadotropine releasing hormoon. Dus GnRH
(neuron) stuurt hypofyse aan om gonadotropinen te maken. Poortader: bloedvatverbinding tussen
hypothalamus en hypofyse connectie tussen neuronen die GnRH maken, wordt doorgegeven naar het
bloedvat naar de hypofyse. Hierdoor weet de hypofyse dat hij LH en FSH moet aanmaken. In de teelbal heet LH
invloed op de Leydigcellen die testosteron aanmaken. Ook FSH komt in de teelbal terecht en dat gaat inwerken
op de Stertolicellen, die spermatogenese ondersteunen. Sertolicellen maken zelf geen zaadcellen; het zijn
ondersteunende cellen die rond kiemcellen zitten om de zaadcelaanmaak te stimuleren. Als de
spermatogenese normaal verloopt, produceert de man naast zaadcellen een ander hormoon: Inhibine B, een
bijproduct. Hierdoor komt er een signaal naar boven.
- Er is een negatieve feedback van testosteron op GnRH-neuronen (via Kisspeptine) en op gonadotrope
cellen (LH). Als het testosteron niveau daalt, wordt dat opgemerkt, waardoor er weer meer
testosteron aangemaakt zal worden.
- Het signaal van Inhibine B geeft negatieve feedback op gonadotrope cellen (FSH).
Kisspeptine regelt hoeveel er van GnRH gemaakt wordt.
, Samenvatting Fysiologie en Endocrinologie: colleges en aantekeningen
ANDROGENEN
Hormonen die zorgen voor ‘mannelijke’ eigenschappen. Ook vrouwen hebben androgenen, en ook mannen
hebben oestrogenen. Stimulus van testosteron is vooral LH. Androgenen worden gemaakt in de:
- Bijnier: kunnen cholesterol omzetten naar testosteron.
- Teelbal: Leydigcellen.
- Perifere weefsels (bijvoorbeeld prostaat of huid). Er wordt dan lokaal testosteron aangemaakt.
Er bestaan 5 androgenen: 3 zwakke androgenen, en twee sterke
androgenen. De sterke androgenen zijn vooral verantwoordelijk voor de
(werking van) androgenen en hun effect in ons lichaam. De zwakke
androgenen hebben weinig effect en kun je beschouwen als laatste
voorloper hormonen waaruit je T en DHT kunt halen.
- Testosteron (T)
- Dihydrotestosteron (DHT)
Hormonen binden aan bepaalde eiwitten, omdat ze zelf vetoplosbaar zijn. Ze worden vervoerd via het bloed.
Omdat bloed een waterige oplossing is en vet moeilijk oplost in water, binden hormonen aan bepaalde eiwitten
zodat ze makkelijker vervoerd kunnen worden via het bloed. Sterke androgenen kunnen binden aan het
specifieke eiwit SHBG (seks hormoon bindend globuline). De rest wordt vervoerd via albumine (net zoals alle
andere hormonen en stoffen – ‘het openbaar vervoer van ons bloed’). SHBG vervoert alleen de eind-
geslachtshormonen (‘de taxi van ons bloed’).
Totaal testosteron = SHBG-gebonden hormoon + niet-SHBG-gebonden hormoon (albumine + vrij hormoon).
Het vrije deeltje is biologisch actief. Gebonden hormoon kan niet de cellen binnen dringen, maar vrij hormoon
kan dat wel, zodat die kan binden aan een androgeenreceptor.
Testosteron wordt ook omgezet naar andere hormonen. Ook bij mannen wordt het omgezet naar oestradiol
(via aromatase), wat ook in de man belangrijke functies uitoefent. Oestradiol bindt zich niet aan een
androgeen-receptor, maar aan een oestrogeenreceptor. Het is belangrijk voor bepaalde functies in de
hersenen, zoals de feedback functie in de hypofyse, en draagt bij aan de ondersteuning van het bot. Botten
staan dus sterk onder invloed van geslachtshormonen.
