HOORCOLLEGE AANTEKENINGEN SANCTIERECHT 2020-2021
Opmerking vooraf: alle vragenuurtjes zijn zoveel mogelijk verwerkt in de aantekeningen van de
betreffende colleges en anders staan de aantekeningen van het vragenuurtje apart.
College 1: Het sanctiestelsel - hoofdlijnen en achtergronden
Begrippen:
- Sanctiestelsel = het geheel aan strafrechtelijke sancties, de wettelijke regeling daarvan en hun
onderlinge verhouding.
- Sanctierecht of Penitentiair recht = rechtsgebied dat de toepassing en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties regelt.
- Detentierecht = gedeelte van het sanctierecht dat de tenuitvoerlegging van
vrijheidsbenemende sancties betreft.
- Penologie = (multidisciplinaire) leer van het straffen, studie van grondslagen, doelen en
effecten van reacties op crimineel gedrag.
Als je nu in het Wetboek kijkt naar het Sanctiestelsel, dan moet je kijken vanaf art. 9 Sr t/m art. 39 Sr.
Maar dit zijn geen 30 artikelen zoals het misschien wel lijkt, het zijn er veel meer. Aan al die
verschillende artikelen (art. 38a, art. 38zz, etc.) kan je zien hoe ontzettend dat sanctiestelsel zich
ontwikkeld heeft sinds het zich geconcipieerd heeft in 1886. Hoe verhouden die sancties zich tot
elkaar, is er nog een systematiek te ontdekken? Daar gaan we het over hebben.
Soms wordt er ook wel gesproken van detentierecht: detentie is opsluiting. Je bespreekt dan dus
sancties als taakstraffen, geldboetes, etc niet. Eigenlijk alle sancties die vrijheidsbeperkend zijn, ipv
vrijheidsontnemend. Veel voorwaardelijke sancties zullen dan ook niet besproken worden. Je hebt
ook sancties die de vrijheid helemaal niet raken maar het vermogen raken. Denk hierbij aan de
geldboete, maar ook ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel, schadevergoeding.
Je hebt het ook wel over penitentiair recht: ook hier is het eigenlijk weer gekoppeld aan detentie.
Omdat er een aantal rechtspositieregelingen zijn, de Penitentiaire Beginselenwet → bevat de regels
die gelden als je in de gevangenis zit of het huis van bewaring. Je hebt ook de Beginselenwet
Verpleging ter beschikking gestelden als je ter beschikking gesteld bent. En je hebt de Beginselenwet
Justitiële Jeugdinrichtingen, als je via het jeugdstrafrecht in een justitiële jeugdinrichting terecht
bent gekomen. Dat zijn dus allemaal beginselen/regelingen die gelden als je van je vrijheid bent
beroofd. Dat bij elkaar is een beetje het Penitentiaire recht.
Penologie: is de meer multidisciplinaire leer. Dus ook criminologisch, maar ook strafrecht filosofisch
of theoretisch kijk op straffen. Dan gaat het eigenlijk om de vraag: waarom straffen we? Het vak
Sanctierecht is redelijk positief rechtelijk, we kijken wat er in de wet staat ten aanzien van bepaalde
sancties. Wat voor combinaties zijn er te maken, wanneer kun je de straffen opleggen. We kijken ook
wel voor een deel naar de interne rechtspositie (wat kun je nog doen om je recht te halen als je
gevangen bent). Maar je kan eigenlijk niet nadenken over sanctioneren als je niet nadenkt over
waarom we straffen en waarom mogen we straffen en met doel straffen we. En zijn de effecten wel
degene die je ook beoogt (gekoppeld aan het doel). Daar zitten allerlei criminologische vragen bij. Die
gaan we niet allemaal beantwoorden. Stel dat je beoogt dat iemand het niet meer doet, doet die sanctie
dat dan ook? Lukt dat goed? Recidivevermindering is een beoogd effect van een aantal sancties. Je
1
,hebt natuurlijk ook nog de niet-beoogde effecten van sancties (denk hierbij aan het niet meer kunnen
verkrijgen van een VOG).
Een veelgehoorde uitspraak in de samenleving is dat wanneer iemand vrijkomt dat iemand zijn straf
heeft uitgezeten, hij heeft zijn schuld aan de samenleving ingelost. Je begint weer op 0. Maar dat is
natuurlijk niet zo, je begint op -33. Het is vervolgens heel lastig om weer dezelfde kansen te krijgen
als die je had voordat je met het strafrecht in aanraking kwam. Het is wel belangrijk om bij
Sanctierecht al die dingen erbij te weten. Dit is ook belangrijk voor degene die de sancties opleggen.
Dit is over het algemeen de rechter, maar je kent ook nog de strafbeschikking van het OM en je kent
ook nog het bestuursstrafrecht. Maar daar gaat dit vak niet over.
Er zit ook een voordeel aan het strafrecht ten opzichte van sancties van andere rechtsgebieden.
Namelijk dat je een best wel goede rechtspositie hebt als verdachte. Dat is ook wel terecht. Want in
het strafrecht komt de staatsmacht, de staat die ook het geweldsmonopolie heeft in volle omvang (en
glorie eventueel) op jou neer als individu. Daarvan heeft het EHRM ook al gezegd dat een verdachte
per definitie kwetsbaar is (klein en nietig). Daar staat tegenover dat je een behoorlijke positie hebt, er
behoorlijk wat regels zijn die jouw rechten ondertussen proberen te beschermen tegen die staatsmacht.
Wat in ieder geval een doel is van het hebben van strafwetten is het beteugelen van de staatsmacht,
zorgen dat dat aan banden wordt gelegd en niet de spuigaten uitloopt. Dit zie je zeker in het Wetboek
van Strafvordering, maar ook in het Sanctierecht. Het is niet zo dat de rechter maar iedereen de
doodstraf kan geven, we leggen die macht aan banden. Het Sanctierecht (dat valt onder het materiële
strafrecht, Wetboek van Strafrecht) dat zijn procedurele normen, want het richt zich tot wat een
rechter kan doen en wat betrokken partijen kunnen doen. Terwijl de rest van het materiële strafrecht
zich richt tot de burgers en wat normovertredend gedrag is wat je dus niet mag doen. Dus in die zin
lijkt het Sanctierecht dus wat meer op het procesrecht.
Inhoud vak Sanctierecht:
Een belangrijk onderscheid in het Sanctierecht is dat tussen externe rechtspositie en interne
rechtspositie ooit door professor Kelk (Utrecht) bedacht in zijn proefschrift. Het was heel behulpzaam
om hierover na te denken, want externe rechtspositie (het gaat vooral over vrijheidsbeneming) gaat
over het kader de randen van de vrijheidsbeneming. Hoe kom je erin? Hoe kom je eruit? Hoe kan je er
eventueel tussendoor uit? Hoe lang kan het duren? Hoe lang kan het eventueel (zoals bij TBS)
verlengd worden? Dus kader en duur, dat is externe rechtspositie. Interne rechtspositie dat gaat over
alle regels die gelden als je tussen die vier muren zit. Maar we hebben tegenwoordig wel een beetje
een probleem. Er worden namelijk steeds meer sancties buiten de gevangenis ten uitvoer gelegd.
Bijvoorbeeld een taakstraf of andere vrijheidsbeperkende sancties, die nemen allemaal toe in
mogelijkheden. Waarom neemt dit allemaal toe? Komt dit door het milde strafklimaat? Vroeger was
capaciteit misschien de reden (te weinig plek in de gevangenis en daarom op zoek naar alternatieven).
Maar nu is er leegstand, dus capaciteit is geen reden meer. Waarom neemt het dan alsnog toe?
Ondertussen is gebleken is al dat soort sancties veel effectiever zijn voor het behalen van de beoogde
doelen, met name voor vermindering van recidive. Bijna alles werkt beter dan iemand heel lang
opsluiten. Daar wordt iemand kennelijk niet veel beter van, sterker nog hij krijgt allerlei
detentieschade. Hij verliest zijn baan omdat hij niet kan komen, hij verliest zijn huis omdat hij zijn
huur niet meer kan betalen. Vandaar dus kijken hoe we iemand wel kunnen verbeteren met
alternatieve sancties.
Maar welke rechtspositie heeft iemand bij deze alternatieve sancties nog. Want de interne
rechtspositie ziet op de gevangenis en al deze alternatieve sancties vinden helemaal niet intern (ergens
2
,binnen) plaats. De Penitentiaire Beginselenwet geldt niet voor iemand met een taakstraf, welke regels
gelden er dan voor die groep.
- Externe rechtspositie:
- De voorwaarden voor de oplegging van sancties.
- De duur/het kader van tenuitvoerlegging.
- Interne rechtspositie:
- De rechtspositie van de veroordeelde tijdens de tenuitvoerlegging.
- Van externe- en interne rechtspositie naar? Deze termen moeten dus veranderd worden, want
dit past niet meer in deze tijd. Van der Wolf heeft een voorstel: titulaire en regimaire
rechtspositie. Maar hier zijn ook wel opmerkingen bij want het klinkt natuurlijk niet heel
mooi.
- Voor alles wat beter is: titulaire en regimaire rechtspositie? De titel is het kader, de
taakstraf is de titel en dan heb je vervolgens welke regels er gelden als je de taakstraf
hebt. Vb. je loopt met de kerel van de reclassering door het park. Jij moet dat park
schoonmaken, maar deze kerel doet lelijk tegen je. Mag zo’n kerel van de
reclassering dat zomaar maken. Dat is dan niet je interne rechtspositie want je loopt
daar in het park. Is dat dan niet het regime dat geldt? Regimair?
- Buiten beschouwing in dit vak: o.a. jeugdstrafrecht, penologie.
Rechters over straf:
Er is geen eenduidige visie over straf. In ieder geval omdat nergens in de wet staat wat het doel is
van straffen in het algemeen en van sommige sancties specifiek. Bij de gevangenisstraf staat niet bij
de oplegging een doel daarvan gegeven. In sommige andere landen is dit iets meer geëxpliciteerd
(Engeland bijvoorbeeld → u kunt straffen met het oog op vergelding, speciale preventie, generale
preventie). Dus dat kan wel dat het wel bepaalt is, maar je kan een beetje ‘cherry picking’ doen als
rechter wat jij belangrijk vindt.
Voorkeuren mogen er gewoon zijn. Een nadeel van deze vrijheid voor de rechters maakt natuurlijk
dat je een beetje een gevoel van willekeur krijgt, dat je het gevoel krijgt dat de persoonlijke voorkeur
van iemand (van Rinus Otten bijvoorbeeld, zie voorbeeld college) de doorslag kan geven in een
bepaald vonnis. Hij is voorstander van vergelding als doel voor straffen. Van der Wolf vindt zelf het
voordeel dat je in een bepaalde casus tegen een bepaalde verdachte ook een ander doel kan hebben
met je sanctieoplegging dan bij een andere verdachte. ‘De omstandigheden van het geval’ → je kan
recht doen aan de specifieke omstandigheden. Al die omstandigheden van het geval bepalen soms
heel erg sterk wat je er als rechter ook normatief van vindt. Dan ben je heel erg blij dat je bij de ene
verdachte recht kan doen aan die situatie, bijvoorbeeld daar vergelden, zorgen dat het niet meer
gebeurd, de maatschappij een signaal geven.
Creatieve straffen?
Kan je ook creatieve straffen kiezen? Kan een rechter een straf verzinnen? Het staat niet in de wet dat
het kan. Dat is een natuurlijk het sanctierecht, er zijn grenzen aan wat er kan. Dat heeft natuurlijk ook
te maken met het legaliteitsbeginsel, je kan alleen die straf krijgen die in de wet staan. In Nederland
kennen we de bijzondere voorwaarden. Daarbij zit altijd een voorwaarde die vrij algemeen
omschreven is ‘andere aanwijzingen betreffen het gedrag’. Daardoor is er dus maatwerk mogelijk.
Straftoemeting: rechtsgelijkheid v. maatwerk?
3
, Rechtsgelijkheid: gelijke monniken, gelijke kappen. Versus maatwerk: de ene verkrachter is de andere
niet. De ene snelheidsovertreder is de andere niet. Voorbeeld: Finse miljonair krijgt een
snelheidsboete van €111.888,- omdat hij 82 km/h reed waar 60 was toegestaan. Ze stemmen de boete
dus af op de draagkracht van de dader, het betreft hier namelijk een miljonair. Dat is in Nederland
soms ook wel gebeurd. Vrijheid is vrijheid, dat is voor iedereen hetzelfde. Maar een boete is voor de
ene persoon erger dan de andere. Iemand die rijk is voelt het minder.
→ Dit heeft met strafrechtstheorie te maken. Hoe denken we over straffen? Wat is vergelden nou?
Is dat nou inderdaad iemand gelijkelijk raken? Moeten we dan in die zin niet rekening houden met
maatwerk? Persoonlijke omstandigheden moet je altijd uitvragen als rechter, dat is super belangrijk
in de praktijk voor de hoogte van de straf, welke straf en welke voorwaarden.
Wat is (de grondslag van) straf?
- Objectief kwaad dat normaliter als leed zal worden ervaren.
- Bewust toegebracht (‘opzettelijke leedtoevoeging’). Dit is een beetje primitief, beetje dierlijk.
- Ter vergelding van schuld aan een gepleegd strafbaar feit.
- Het moet wel proportioneel zijn. Vergelding is van alle strafdoelen het meest
proportioneel, want het kijkt terug. Het kijkt terug naar het gepleegde feit.
Vergelding gaat over de ernst van het delict en de mate van schuld daaraan. Op
basis van die ratio wordt vergolden. Wil je ook vooruitkijken met je straf, wil je
voorkomen dat iemand het niet nog een keer doet → daar is eigenlijk een hele lange
behandeling voor nodig bijvoorbeeld en dus heel lang opsluiten zodat hij het niet
nog een keer doet → dit is dan disproportioneel. Maatregelen (zoals TBS) worden
vaak als disproportioneel ervaren.
- Niet het doel van straf.
- Elke straf is a priori vergeldend van aard. Dat wil niet zeggen dat vergelden ook het
doel van de straf is. Het kan ook het doel van de straf zijn, maar de straf kan ook weer
andere doelen nastreven terwijl hij a priori vergeldend is.
Wat beogen we met straf?
- Met welk doel dienen de straffen en maatregelen te worden toegepast?
- In het Wetboek van Strafrecht geen ‘lijstje of indeling’ van die doelen per straf of maatregel.
- Sommige sancties hebben wel hele specifieke doelen. Plaatsing in een inrichting voor
stelselmatige daders bijvoorbeeld. Dat beoogd echt een patroon van stelselmatige
delicten plegen te doorbreken door iemand disproportioneel lang voor het weinig
ernstige feit dat hij gepleegd heeft op te sluiten, maar om hem ondertussen ook te
kunnen behandelen zodat als hij eruit komt dat niet nog een keer gaat doen. Hier staat
expliciet in de wet wat het doel is van die sanctie.
- Bij TBS en de gevangenisstraf staat niet expliciet in de wet wat het doel is en dit is bij
een heleboel andere sancties ook niet het geval.
- Per delinquent individu verschillend? Per delict verschillend? Per tijdsperiode? Per rechter?
- De sanctie mag verschillen. Per delict, per geval, per rechter. Per tijdsperiode ook →
maar dat is meer algemeen, we hadden vroeger een mild strafklimaat maar
tegenwoordig behoren we weer bij de koplopers in Europa als het gaat om streng
straffen.
Recht, grondslag, doel:
4
