5 | De tijd van Ontdekkers en Hervormers | 1500 – 1800
Vrede van Münster -> Een verdrag uit 1648 dat een einde maakte aan de Tachtigjarige oorlog tussen
Spanje en de opstandelingen in de Republiek.
Beeldenstorm -> De vernielingen op grote schaal van beelden en plunderingen van katholieke kerken
en kloosters door de Calvinisten in de Nederlanden in 1566.
Calvinisten -> Volgelingen van Calvijn.
Centralisatiepolitiek -> Politiek waarbij wordt geprobeerd om zoveel mogelijk vanuit één gebied te
besturen.
Geocentrisch wereldbeeld -> Het model van het zonnestelsel waar de aarde het middelpunt is en
andere hemellichamen omheen draaien.
Heliocentrisch wereldbeeld -> Het model van het zonnestelsel waar de zon het middelpunt is en
andere hemellichamen omheen draaien.
Humanisme -> Een levensbeschouwing die de menselijke waardigheid, de vrijheid en het individu
centraal stelt.
Individualisme -> Maatschappelijke stroming waarbij het individu centraal staat.
Kolonisatie -> Het verschijnsel dat een land een ander land in bezit neemt en dit land dan als deel
van zichzelf gaat beschouwen.
Lutheranen -> Volgelingen van Luther.
Ontdekkingsreizen -> Reizen waarmee onbekende gebieden worden verkend.
Plakkaat van Verlatinghe -> Plakkaat waarmee een aantal gewesten van de Nederlanden in 1581 zich
onafhankelijk verklaarden en Filips II werd afgezet als hun heerser.
Protestants -> Stroming in het christelijke geloof die is ontstaan na een breuk met de rooms-
katholieke kerk.
Reformatie -> Kerkhervorming die tot doel had om de misstanden binnen de rooms-katholieke kerk
op te lossen en die de grondslag vormde voor het protestantisme.
Renaissance -> Période in de 15e en 16e eeuw die wordt gekenmerkt door een vernieuwende
levensstijl en een heropleving van kunst en wetenschap, geïnspireerd op de klassieke oudheid.
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden -> De naam die de zeven Nederlandse gewesten
zichzelf in 1588 gaven nadat ze zich hadden losgemaakt van Spanje en geen koning meer hadden.
Rooms-Katholiek -> Het deel van het christendom dat gehoorzaam is aan de paus in Rome.
Vrede van Augsburg -> Vredesovereenkomst gesloten in 1555, waarin werd bepaald dat iedere vorst
het geloof van zijn onderdanen zelf mocht bepalen.
Wetenschappelijk denken -> Manier van denken waarbij nieuwe kennis voortkomt uit studie en
onderzoek.
5.1 De Renaissance
In de late Middeleeuwen waren Italiaanse handelaren en bankiers rijk geworden van de handel. In
deze tijd ontstonden een nieuw mensbeeld en een nieuw wereldbeeld. De handelaren kregen
,belangstelling voor het klassieke erfgoed. Ze gingen de middeleeuwen zien als een donkere
tussenperiode, die hun eigen tijd scheidde van een glorieuze oudheid. De herleving van de waarden
en schoonheidsidealen van de oudheid kreeg de naam renaissance. De renaissance begon in de 15e
eeuw in Italië en verspreidde zich vanaf 1500 over de rest van Europa. Daarmee begon
de vroegmoderne tijd.
Het humanisme speelde een belangrijke rol bij de herontdekking van de klassieke oudheid.
Humanistische wilden de denkwereld van klassieke auteurs begrijpen zoals die echt was geweest, los
van het christendom. Ze probeerden de teksten in de originele staat te herstellen en voorzagen ze
van uitleg. De Turkse verovering van Constantinopel in 1453 zorgde ervoor dat geleerden met kennis
van de Griekse oudheid naar Europa vluchtten. Het humanisme werd ook populair onder de hogere
burgerij. De ideale mens was een uomo universalis. Dat was iemand die zich op veel verschillende
terreinen had ontwikkeld. Een belangrijke humanist buiten Italië was Erasmus van Rotterdam. De
leergierigheid en kritische instelling in deze tijd van ontdekkers en hervormers stimuleerden ook het
natuurwetenschappelijk denken. Een van de belangrijkste natuurwetenschappers in de 16e eeuw
was Copernicus. Zijn theorie over het zonnestelsel was een aanloop naar de wetenschappelijke
revolutie van de 17e eeuw, die het wereldbeeld verder zou veranderen.
Ook architecten en kunstenaars bestudeerden het werk van de Grieken en Romeinen. De
renaissancearchitecten brachten de klassieke zuilen terug. Beeldende kunstenaars wilden de
werkelijkheid zo echt mogelijk weergeven. De onderwerpskeuze van schilders werd ook breder dan
alleen Bijbelse voorstellingen. De kerk bleef wel een belangrijke opdrachtgever en de Bijbel bleef een
grote inspiratiebron. Maar de positie van de kunstenaar veranderde. De anonieme middeleeuwse
meesterschilder maakte plaats voor de zelfbewuste kunstenaar die zijn kunstwerk signeerde.
Kenmerkende aspecten:
5b. Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe
wetenschappelijke belangstelling
Door de welvaart veranderde het mens- en wereldbeeld van burgers in Italië vanaf omstreeks 1350.
Geïnspireerd door de oudheid ontstond een nieuw levensgevoel met meer oog voor de plezierige
kanten van het leven, meer belangstelling voor de wereld en een kritische instelling in het
natuurwetenschappelijk denken. Vanaf omstreeks 1500 werden de ideeën van de renaissance over
Europa verspreid.
5c. De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid
De herboren interesse voor de Grieks-Romeinse cultuur uitte zich in een meer wereldlijke en
realistische schilder- en beeldhouwkunst, de toepassing van de klassieke vormentaal in de
bouwkunst en de bestudering van klassieke teksten dor humanisten.
5.2 De Europese expansie
In de 15e eeuw was het grootste deel van de aarde onbekend gebied voor Europeanen. Oosterse
producten waren bekend en zeer gewild maar peperduur. Toen Constantinopel in 1453 werd
ingenomen door de Turken, stopte de handel in Oosterse producten. Omdat er veel geld te
verdienen was met deze handel gingen Europanen zelf een route over zee zoeken.
De Portugezen waren door hun goede kaarten de eersten die ver buiten Europa voeren. Aan de
westkust van Afrika stichtten ze handelsposten waar ze textiel en ijzerwaren ruilden tegen slaven en
goud. Diaz voer in 1488 rond Kaap de Goede Hoop. Tien jaar later stak Vasco da Gama de Indische
Oceaan over naar India, Indonesië en de Molukken. Daar groeiden de zeer gewilde specerijen
kruidnagel, nootmuskaat en foelie.
In 1492 dacht Columbus dat hij een westelijke route naar Indië had gevonden. Eigenlijk had hij een
,nieuw continent, Amerika, ontdekt. Direct na de ontdekking volgden in Midden-Amerika de Spaanse
veroveraars. Ze veroverden het rijk van de Azteken, de Inca’s en vernietigden wreed de indiaanse
samenlevingen. De Spanjaarden begonnen onmiddellijk met het winnen van de rijke goud- en
zilvervoorraden. Doordat de indianen geen weerstand hadden tegen uit Europa meegebrachte
ziektes als pokken en mazelen, stierven ze binnen een eeuw grotendeels uit. De concurrentie op zee
van de Engelsen, Fransen en Nederlanders leidde eind 16e eeuw tot nieuwe ontdekkingsreizen.
Kenmerkende aspecten:
5a. Het begin van de Europese overzeese expansie
In de 15e eeuw maakten de Turks-Osmaanse veroveringen een einde aan de Europese handel in het
oostelijk Middellandse Zeegebied. Op zoek naar goud en om specerijen uit Oost-Azië te halen
verkenden Portugezen en Spanjaarden als eersten de kusten van Afrika, Azië en Amerika.
Spanjaarden en Portugezen veroverden grote delen van Amerika waar ze kolonies stichtten. De
indiaanse bevolking kwam grotendeels om. Aan het einde van de 16e eeuw reisden ook
Nederlanders, Engelsen en Fransen naar Oost-Azië. Langs de Afrikaanse en Aziatische kusten
stichtten Europeanen versterkte handelsposten. Tussen de vier werelddelen kwam een uitwisseling
van personen, goederen en culturen op gang.
5.3 De Reformatie
Erasmus maakte in 1516 een nieuwe vertaling van de Bijbel. In zijn boek Lof der Zotheid dreef
Erasmus de spot met de kerk die zich slechts om geld en macht bekommerden. Erasmus pleitte voor
een terugkeer naar het zuivere geloof. Met zijn kritiek op de kerk werd Erasmus een wegbereider van
de Reformatie of Hervorming.
Erasmus’ kritiek was niet nieuw. In de middeleeuwen werden hoge kerkelijke ambten verkocht of
weggegeven aan adellijke zonen. Ook lapten priesters het celibaat aan hun laars doordat ze vrouwen
hadden. De kerk kon in de middeleeuwen alle kritiek onderdrukken, maar dat lukte niet met deze
hervormingsbeweging. Deze Reformatie scheurde het christendom in West-Europa uiteen in twee
vijandige kampen: de protestanten die met de kerk van Rome braken en de rooms-katholieken die
trouw bleven aan de paus.
Het begon met de 95 stellingen van Luther in 1517, waarin hij de handel in aflaten hekelde. Luther
wilde een hervorming binnen de kerk op gang brengen, maar de paus beschuldigde hem van ketterij.
Door de uitvinding van de boekdrukkunst konden zijn ideeën razendsnel worden verspreid. De kern
van zijn leer was dat niet aflaten maar alleen het geloof en oprecht berouw mensen van hun zonden
kon verlossen. De Bijbel was hierbij de leidraad, geestelijken waren overbodig. In 1521 werd Luther
uit de kerk gezet. Maar in het Duitse rijk had hij veel aanhangers en machtige beschermheren. Luther
werd gered door de vorst van Saksen, waarna hij de Bijbel in het Duits vertaalde, zodat iedere
gelovige hem zelf kon lezen.
Na Luther kwamen er meer hervormers. Veruit de belangrijkste was de Fransman Johannes Calvijn.
Calvijn wees heiligenverering nog strenger af dan Luther en hij stelde nadrukkelijker dat de mens
zondig en slecht is. Voor Calvijn stond op voorhand vast wie er naar de hemel ging. Er was nog een
belangrijk verschil tussen Luther en Calvijn. Luther stond helemaal aan de kant van de vorsten.
Volgens hem moesten zij het geloof van hun onderdanen bepalen. Ook Calvijn vond dat de overheid
moest worden gehoorzaamd. Maar die overheid moest volgens Calvijn naar de Bijbel handelen en de
‘ware godsdienst’ bevorderen. Genève was de plek van waaruit het calvinisme werd verspreid. In
1536 kwam daar een calvinistisch stadsbestuur aan de macht.
In Duitsland kwam er kwam pas in 1555 een einde aan de godsdienstoorlogen met de
Godsdienstvrede van Augsburg. Vanaf nu mocht elke vorst bepalen welke religie in zijn gebied was
toegestaan. In Frankrijk woedden vanaf 1562 bloedige godsdienstoorlogen tussen katholieken
, en hugenoten. Het Edict van Nantes (1598), dat bepaalde dat Frankrijk katholiek is, maar hugenoten
ook rechten hadden, maakte daar een einde aan. In Engeland leidde de Reformatie in 1534 tot het
ontstaan van de Anglicaanse kerk.
Kenmerkende aspecten:
5d. De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had
In de tijd van steden en staten had de rooms-katholieke kerk haar macht vergroot met nieuwe
denkbeelden en gebruiken. Omstreeks 1500 groeide de kritiek hierop. Hervormers bepleitten een
terugkeer naar het zuivere geloof, gebaseerd op de Bijbel. Door het kritisch optreden van Luther in
1517 en zijn uitzetting uit de kerk door de paus begon de Reformatie. Er ontstond een splitsing
tussen katholieken die bij de roomse kerk bleven en protestanten die eigen kerken stichtten. De
hervormer Calvijn kreeg veel aanhang in Nederland.
5.4 De Nederlandse opstand
Toen Karel V in 1515 het bestuur over de Nederlanden overnam, vielen veel Nederlandse gewesten
onder één landsheer. Deze landsheer benoemde in veel gewesten een stadhouder, die namens hem
onder meer overleg voerde met de Staten. De staten vormden geen eenheid. Karel slaagde erin het
centrale bestuur in Brussel te versterken. Karel maakte voor zijn centrale bestuur veel gebruik van
juristen uit de burgerij, zodat hij minder afhankelijk werd van de hoge adel. Ook centraliseerde hij de
godsdienstpolitiek. Om het katholieke geloof te beschermen stelde Karel een keizerlijke inquisitie in,
die protestanten moest vervolgen.
Karels opvolger Filips II wees in 1559 zijn halfzus Margaretha van Parma aan als landvoogdes.
Doordat Filips sleutelposities gaf aan zijn vertrouwelingen, voelde de edelen zich buitenspel gezet.
Ook groeide bij edelen en burgers afkeer van zijn harde optreden tegen de protestanten. Stadhouder
Willem van Oranje pleitte in 1564 voor godsdienstvrijheid, maar Filips gaf juist bevel nog harder op te
treden. In 1566 vroegen 400 lagere edelen om de vervolgingen te stoppen. Daardoor durfden
calvinisten in de zomer van 1566 in de openlucht bijeen te komen. Door deze ‘hagenpreken’ raasde
die zomer de Beeldenstorm door Vlaanderen, Brabant en Holland.
Als reactie hierop stuurde Filips de hertog van Alva om orde op zaken te stellen. ‘De ijzeren hertog’
stelde een rechtbank in. Naast duizend doodvonnissen vluchtten veel mensen naar het buitenland,
waaronder Willem van Oranje. In 1568 viel hij de Nederlanden binnen. Dit was de start van
de Nederlandse opstand. De aanval mislukte maar Alva werd steeds minder populair door
belastingen die hij invoerde.
Calvinistische ballingen, geuzen genaamd, voegden zich bij Oranje. De overwinning op Den Briel (1
april 1572) was een ommekeer; bijna alle steden liepen over naar Oranje. Na vele belegeringen
wonnen uiteindelijk de aanhangers van Willem van Oranje. Door de vele Spaanse oorlogen kwam
Filips in geldnood. In 1576 gingen de Spaanse soldaten, die al maanden geen soldij kregen, muiten.
Als reactie op de ‘Spaanse furie’ sloten de zuidelijke gewesten in Gent vrede met Holland en Zeeland.
Ze eisten het vertrek van de Spanjaarden en een eind aan de geloofsvervolgingen. Filips weigerde dit
en stelde de hertog van Parma in als langvoogd. Parma sloot een verdrag met de zuidelijke gewesten
en als reactie sloten de noordelijke gewesten de Vrede van Utrecht (1579). Hierin wilde Oranje
aanvankelijk geloofsvrijheid in opnemen, maar de gewesten wilden het katholicisme verbieden. De
gewesten van de Unie van Utrecht zwoeren Filips af als landsheer met de
onafhankelijkheidsverklaring, het Plakkaat van Verlatinghe. Parma veroverde vanaf 1581 de ene stad
na de andere in Vlaanderen en Brabant. De Opstand kwam in een diepe crisis toen Willem van Oranje
werd vermoord en Parma in 1585 ook nog Antwerpen innam.
Juist toen de Opstand verloren leek, werd het gered doordat Spanje een oorlogsvloot verloor tegen
Engeland. De opstandige Nederlandse gewesten besloten verder te gaan zonder landsheer. Zo
