Forensische Victimologie overzicht hoorcolleges en Q&A’s (2020 – 2021) 1
Week 1 – Emancipatie en juridische kaders
Geschiedenis van slachtofferwetgeving (allerlei regelingen rondom schadevergoeding, hoe
gekomen? Waarom relevant voor deze cursus?) en daarna over de regelgeving/het recht zelf die
relevant is voor deze cursus.
1. Slachtofferemancipatie: een korte geschiedenis
2. Overzicht relevante wet- en regelgeving (cases)
3. Schadevergoedingsrecht → tentamen! Opdracht voor volgende week voorbereiden; een
vraag over schadevergoeding a.d.h.v. een casus wordt op het tentamen gesteld!
4. Q&A
Slachtofferemancipatie: een korte geschiedenis
Verschillende factoren (Groenhuijsen, 2008) die hebben bijgedragen aan emancipatie
Emancipatie = slachtoffers hebben rol/positie in het recht gekregen (eind jaren ’80), daarvoor
‘vergeten partij’.
1) Toegenomen mondigheid burgers in jaren ’60 en ’70 – burgers kwamen op voor zichzelf,
ook op moment dat zij slachtoffer van criminaliteit werden.
2) Terroristische acties in jaren ’70 vorige eeuw – ‘aanslagen’; gepleegd door Molukse strijders
die streden voor onafhankelijke staat, terroristische aanslagen in NL (treinkaping).
3) Vrouwenbeweging – vooral emancipatie van vrouwelijke slachtoffers van seksueel geweld.
4) Toename criminaliteit (open deur, klopt historisch niet helemaal?) – vanaf jaren ’60
toename (gerapporteerde) criminaliteit, ook in crime surveys, maar als dit waar is zou je
verwachten dat als criminaliteit weer afneemt, dat de emancipatie stokt, maar dat is niet
het geval!
Groenhuijsen vergeet: niet alleen historische factoren rol bij emancipatie! Ook toeval belangrijke
factor. Wetenschappers vaak neiging verklaringen te zoeken voor bepaalde gebeurtenissen, soms
echter ook toeval.
Succesvolle slachtofferbeweging
Boekje Canadese auteur ‘The tipping point’ → beschrijft hoe bepaalde commerciële producten
ineens een rage kunnen worden, doordat bepaalde personen ervoor zorgen dat zo’n product door
heel veel mensen gekocht/gebruikt wordt. Geldt ook voor emancipatie slachtoffers → er moet
iemand/bepaalde groep zijn die het slachtoffergeluid weten te uiten (‘tipping point’).
Kenmerken succesvolle slachtofferbeweging:
- Geschikte aanleiding – toeval: er moet iets gebeuren op grond waarvan er actie wordt
ondernomen (denk aan toeslagenaffaire; gedupeerden zijn slachtoffers en die affaire is
aangegrepen om dit onderwerp op de kaart te zetten en geleid tot schadevergoedingen
etc.).
- Vertolker(s) met aanzien (“law of the few”) – ‘iemand’ of groepje mensen die in staat is
om geluid van de slachtoffers te laten horen. Moeten mensen zijn met aanzien. Een paar
krachtige personen die geluid kunnen laten horen, niet zozeer om het aantal.
- Wetenschappelijke onderbouwing – om het geluid te verstevigen wordt wetenschappelijk
onderzoek aangehaald / misbruikt, om het nog sterker naar voren te brengen. Voorbeeld:
onderzoek door Commissie Deetman na seksueel misbruik in de Rooms Katholieke Kerk.
Recent boek geschreven over iemand die slachtoffer is geweest (‘De Deetman Files’).
- Juiste timing en politiek klimaat – decennia lang slachtoffers van misbruik geen gehoor
gekregen binnen politiek; op gegeven moment toch gelukt. Maakt dan uit welke politieke
partij aan het hoofd staat en soms individuen die lid zijn van deze partij.
- Media-aandacht – ben je in staat om ook media aandacht te genereren?
,Forensische Victimologie overzicht hoorcolleges en Q&A’s (2020 – 2021) 2
Voor emancipatie slachtoffer geldt: moet bepaalde groep van personen zijn met bepaald aanzien
die hier gehoor voor weten te krijgen (‘tipping point’) → niet wetenschappelijk bewezen, is
moeilijk, maar kan wel verklaren.
Leessuggesties: The Tipping Point, de Deetman Files.
→ Het proefschrift “Trauma en beschaving” geeft een uitgebreid overzicht van de geschiedenis
van slachtofferzorg. In het boek “The tipping point” wordt onder meer beschreven hoe individuen
een enorme impact op bepaalde trends en andere maatschappelijke ontwikkelingen kunnen
hebben (“law of the few”). Het boek gaat niet over de slachtofferlobby, maar is zeer de moeite
waard om te lezen. De ideëen van Gladwell kunnen ook worden toegepast op de slachtofferlobby.
Ten slotte is ook het boek “Solidariteit en slachtofferschap” aanbevelenswaardig. Dit boek is meer
filosofisch getint, maar bevat enkele hoofdstukken die ook gaan over de geschiedenis van de
opkomst van het slachtoffer in Nederland. En voor wie een smeuiig verhaal wil verwijzen, verwijs
ik naar het recent verschenen “De Deetman Files”, over het onderzoek naar seksueel misbruik in
de RKK en al het (politieke) gekonkel dat daarbij plaatsvond.
Zes cases (die relevant zijn voor de cursus)
1) WOII
2) Vietnam – belangrijk geweest voor emancipatie PTSS
3) De Molukse acties
4) De vrouwenbeweging
5) Fysieke kindermishandeling
6) Sekstoerisme en vrouwenhandel
→ Bij de emancipatie van deze verschillende categorieën slachtoffers spelen telkens, in meerdere
of mindere mate, één of meer kenmerken van een succesvolle slachtofferbeweging een rol. Al deze
cases zijn, zoals we zullen zien, relevant voor de cursus Forensische Victimologie.
WOII
Vlak na de oorlog: slachtoffermarginalisatie
Neurenberg trials: eind jaren ’40 gehouden door de geallieerden, waarin een aantal prominente
nazileiders centraal stonden/berecht werden.
Wat valt op aan de foto? →
Slachtoffers waren niet aanwezig! Als ze al
aanwezig waren, alleen om te getuigen, maar
geen aandacht voor slachtoffers zelf.
Uitzonderingen in NL en andere Europese landen:
verzetsstrijders → slachtoffers want hebben
zichzelf zo gepresenteerd; als mensen die hadden
gevochten voor de belangen van het vaderland
en daardoor allerlei verschrikkingen hebben
meegemaakt.
Met uitzondering van verzetsstrijders weinig
aandacht voor slachtoffers.
→ Foto: Neurenbergprocesses. Tijdens de Neurenbergprocessen waren geen slachtoffers (van de
Holocaust) als toehoorders aanwezig. Wel werden enkele overlevenden van de
vernietigingskampen als getuigen ondervraagd tijdens de zittingsdagen.
, Forensische Victimologie overzicht hoorcolleges en Q&A’s (2020 – 2021) 3
Uitzondering verzetsstrijders
Al vóór het einde van de Tweede Wereldoorlog bundelden
verschillende verzetsorganisaties de krachten om na de oorlog
erkenning te krijgen. Dit deden zij, zoals je op de foto kunt lezen,
onder de naam “Stichting 1940-1944”. Op de foto zie je een
plaquette op het pand aan de Keizersgracht in Amsterdam,
waar de stichting gehuisvest was. Verzetsstrijders vormden de
eerste groep slachtoffers waarvoor de overheid
compensatieregelingen in het leven riep.
Emancipatie slachtoffers WOII pas vanaf begin jaren ’70:
De drie van Breda (eerst de vier, maar eentje overleden):
oorlogsmisdadigers die tijdens oorlog in NL de nazi’s
vertegenwoordigden. Na oorlog in koepelgevangenis in
Breda gevangengezet → minister voornemen om deze
drie heren gratie te verlenen. Dat leidde ertoe (=
aanleiding) dat allerlei slachtoffers die last hadden gehad
van de nazi’s tijdens bezetting en in kampen, massaal naar
het Binnenhof gingen om te protesteren tegen het voornemen van gratie. Om kracht bij te zetten
schakelden ze Jan Bastiaans (niet voor tentamen) in (oud-hoogleraar psychiatrie, die zelf speciale
GZ instelling in Oegstgeest (Centrum 45) had opgericht, speciaal voor behandeling van slachtoffers
van WOII die met traumaklachten kampten). Volgens hem was het zo, ook onderzoek gedaan, dat
slachtoffers vele decennia daarna nog steeds met die psychische, traumatische klachten kampten.
Hij ging dus ook mee naar het protest, met zijn onderzoeksbevindingen (wetenschappelijke
onderbouwing). Eigenlijk hier alle kenmerken van succesvolle slachtofferbeweging.
→ Foto boven: De Drie van Breda
→ Foto linksonder: Protesten op het Binnenhof naar aanleiding van het voornemen van minister
Van Agt van Justitie om de Drie van Breda gratie te verlenen.
→ Foto rechtsonder: Jan Bastiaans (voormalig hoogleraar psychiatrie UL en voorvechter van de
erkenning van het KZ-syndroom).
→ Door het voornemen van Van Acht werden (onbedoeld) allerlei onverwerkte trauma’s bij
slachtoffers – die zich tot dat moment relatief stil hadden gehouden in het publieke debat – naar
boven gebracht. Slachtoffers gingen zich alsnog roeren, kregen aandacht in de media en vonden in
Jan Bastiaans, psychiater en hoogleraar in Leiden, een medestander met gezag, die bovendien
bereid was voor hun belangen op te komen. Dit wordt uitgebreid beschreven in het proefschrift
van Bram Enning en het boek “Erkenning” van Jolande Withuis. De rol van Bastiaans is een goed
voorbeeld van “the law of the few”. Om zijn beweringen over het slachtofferleed kracht bij te
zetten beriep hij zich bovendien op de resultaten van zijn eigen wetenschappelijke onderzoek,
waarover hij onder andere rapporteerde in zijn proefschrift Psychosomatische gevolgen van
onderdrukking en verzet (dat, naar de standaarden van nu, van dubieuze kwaliteit was).
Resultaten slachtofferbeweging (I)
Hulpverlening slachtoffers WOII
Tot jaren ’70:
- Hulpverlening gericht op praktische (huisvesting, kleding, voedsel) en medische zorg. Geen
compensatie! M.u.v. verzetsstrijders. Dus wel wat aandacht, maar beperkt tot praktische
zaken (m.u.v. verzetsstrijders!).
Begin jaren ’70:
- Lobby Bastiaans: opkomst psychosociale hulpverlening (bijv. oprichting Stichting Centrum
Post-concentratiekamp Syndroom, de voorloper van de Stichting Centrum ’45).
