lOMoARcPSD|383 406 3
Week 1
Wat is rechtsociologie?
= De sociaalwetenschappelijke bestudering van de wisselwerking tussen recht en samenleving.
Ontwikkelingen in het recht kunnen vragen opleveren waar d.m.v. onderzoek een antwoord
op wordt geprobeerd te vinden -> interdisciplinaire studie.
Deze omvat verder onder andere:
– rechtsgeschiedenis, rechtseconomie en rechtspsychologie.
Rechtssociologen zijn op zoek naar het Recht der werkelijkheid.
– Rechtssociologen doen empirisch onderzoek naar law in action.
Law in action and law in the books
*Law in the Books gaat over ‘hoe het hoort’:
– het formele juridische beeld van het officiële ‘positieve’ recht (= wettenbundel, jurisprudentie, etc.)
– Ofwel: de verzameling van door of vanwege de overheid uitgevaardigde normen.
– LitB wordt vooral bestudeerd door juristen.
*Law in action gaat over ‘hoe het gaat’:
– het wetenschappelijk onderzochte beeld van wat mensen – waaronder ambtenaren -
daadwerkelijk doen.
– de verzameling gedrags-‘regels’ die blijken uit de praktijken van mensen.
– LiA wordt vooral bestudeerd door rechtssociologen.
Voorbeeld van open vraag
Leg uit wat (volgens rechtssociologen) de verschillen zijn tussen law in the books en law in action.
Illustreer je antwoord met een verhelderend eigen voorbeeld.
Enkele kernbegrippen en thema’s
*Law in the books & law in action
*Sociale productie en sociale werking van recht
*Sociale ongelijkheid en rechtsgelijkheid
– Bijv. one shotters vs repeat players
*Modernisering en sociale verandering
– Bijv. globalisering, risicomaatschappij en erosie van traditioneel
gezag *Harmonie- en conflictperspectief: macht en gezag
*Sociaal constructivisme: naming, blaming & claiming
*Rationalisering
Nederland na 1968
De maatschappelijke context is sterk veranderd
*Zij die jullie voorgingen als student:
– De Maagdenhuisbezetting: ‘1968’ als intellectueel en links ‘revolutiejaar’.
– 2015: bijna halve eeuw later herhaling van zetten.
Intellectuele elite dagen bestaand gezag uit.
– NB Opstanden zijn van alle tijden; revoluties niet.
1
, lOMoARcPSD|383 406 3
Nederland 2015
De maatschappelijke context is sterk veranderd
*Neoliberaal individualisme is steeds meer dominant (= het idee dat alles aan jezelf ligt in plaats
van de samenleving):
– De ‘linkse elite’ die in ‘1968’ de macht greep, wordt nu bestreden, is zelf gematigder geworden
en langzamerhand wel met pensioen
* Solidariteit was toen het politiek ideologische kernwoord; nu is dat veiligheid:
Het voor jezelf zorgen is dus belangrijker doordat het idee dat alles aan de samenleving ligt
is afgenomen.
* Gezag van notabelen werd in ‘1968’ door de intellectuele voorhoede ter discussie gesteld; nu is
dat gezag alom sterk afgenomen.
* In deze cursus zullen we dat nader bezien t.a.v. juridische professionals zoals advocaten
en rechters.
De wereld anno 2015
De maatschappelijke context is sterk veranderd -> redenen hiervoor zijn:
* Burgers zijn hoger opgeleid en mondiger geworden.
* De welvaart is enorm toegenomen.
*Dit is zo in heel de wereld!
*Het proces van globalisering zien we overal: internet, sociale media, film en muziek.
* Het gaat ook gepaard met verplaatsingen van enorme aantallen
mensen. *De ‘multiculturele samenleving’ is de nieuwe norm.
*Is er nog wel een Nederlandse identiteit?
Focus op juridische professionals
Wij gaan het onder andere hebben over …
–Wetgevingspraktijken en de lastige positie van wetgevingsjuristen.
– Advocaten en de veranderingen in hun beroep(sorganisatie).
– Rechters en de veranderingen in hun beroep(sorganisatie).
Sociale productie van recht
De wisselwerking tussen samenleving en recht gaat twee kanten op. De eerste kant is dat men
vanuit de samenleving probeert via de wetgever rechtspraak te behartigen. Men probeert dus
wetten tot stand te laten komen, dan wel via de rechter binnen de bestaande wet gelijk te krijgen.
Dit is sociale productie van recht (=inspanningen vanuit de samenleving zijn er op gericht om nieuwe
wetgeving, nieuwe rechtspraak en nieuw beleid te genereren).
De eerste rechtssociologische hoofdvraag is: “Welke maatschappelijke (f)actoren hebben invloed
op de ontwikkeling van nieuw recht?”
1. De politiek:
– Politieke partijen in volksvertegenwoordiging en regering willen hun programma uitvoeren, hun
beloftes waarmaken en hun zetelaantal vergroten (zie verder A&R Deel II) = profileren van partij,
maar ook de politicus wil zich graag profileren -> het werken aan wetten: nieuwe wetgeving
2. Economisch-technologische vernieuwing:
– Nieuwe producten vragen om nieuwe regels, want regulering van economische markten
is maatschappelijk noodzakelijk. Denk aan flitshandel, vliegverkeer, drones, etc.
2
, lOMoARcPSD|383 406 3
3. Juridische professionals, (maar ook andere professionals, zoals economen):
– Jurisprudentie = door rechters geproduceerd recht.
– Vanuit de dagelijkse praktijk ontwikkelen juristen ervaringskennis over de imperfecte werking
van het recht;
– Mede vanuit juridische idealen zoals rechtsgelijkheid, -zekerheid of toegang tot de rechter
streven juristen naar verbetering van het recht.
4. Rechtsopvattingen van burgers:
* Vooral in georganiseerd verband doen burgers hun best om het overheidsbeleid te beïnvloeden.
– Zie verder Deel II van A&R.
– Niet-Gouvernementele Organisaties [NGOs] doen hun best om invloed uit te oefenen op het
beleid van de overheid en het bedrijfsleven.
– Zo probeerde Greenpeace het visserijbeleid te beïnvloeden met het filmpje “Broodje Bleeker” .
Dit is een actie waarin een viskraam geen vis meer verkoopt, maar slechts een broodje met augurk.
Bleeker was op dat moment de staatssecretaris. Ook gooide Greenpeace keien in de zee, om vissers
te belemmeren. Dit was echter gevaarlijk, omdat het vissersnet achter deze keien kan blijven haken
en het schip mogelijk kapseist . Hiertegen kwam een vissersvrouw in actie en Greenpeace maakte
geen goede indruk toen bij de burgers. Hierdoor verloor het gezag en vertrouwen bij burgers.
Voorbeelden zijn Vissersvrouw vs Greenpeace bij Pauw en BAM! Nederland knuppelt Greenpeace
aan gort bij GeenStijl. Ook de Elsevier zegt: “Anja Keuter, de vissersvrouw, gaat aangifte doen tegen
Greenpeace en heeft volgens hoogleraar internationaal strafrecht Geert Jan Knoops een goede kans
om te winnen, omdat de organisatie bewust het leven van de vissers in gevaar brengt. Nog mooier
zou het zijn – zoals mevrouw Keuter hoopt – als de bevolking druk uitoefent op de Postcodeloterij
om te stoppen met de steun aan Greenpeace.” Dit voorbeeld duidt er op dat de opvattingen van
burgers het recht beïnvloeden en ook nog eens druk op derden kunnen uitoefenen, zoals hier de
Postcodeloterij.
Er zijn dus vier factoren die maken dat de overheid in actie komt om wetten te maken, besluiten
te nemen of vonnissen te wijzen.
Sociale werking van recht
Het recht werkt nooit 1 op 1 naar een burger, want een burger verkeert niet in een
maatschappelijk vacuüm, maar is onderdeel van een organisatie of sociaal systeem.
De andere kant is dat wat voor invloed law in the books heeft op law in action.
De tweede rechtssociologische hoofdvraag is dus: “Welke invloed heeft het recht op
de samenleving?”
* De invloed van het recht op burgers verloopt vrijwel altijd ‘via’ de ‘bemiddelende werking’
van semiautonome sociale velden (SASV).
*SASV zijn “groepen mensen die regels opstellen en deze ook handhaven (= normatieve
orde)”. (A&R: 68) Bijv. eigen afspraken op de werkvloer tussen collega’s. Kenmerken van deze
groepen: –Ze hebben zelfregulerend vermogen, maar
– staan ook onder invloed van externe factoren,
– waaronder de overheid (en het recht).
– Sally Falk Moore heeft dit begrip ontwikkeld; zie haar artikel onder ‘overige bronnen’.
* NB Houd oog voor andere externe factoren, zoals bijv. concurrentiepositie!
3
, lOMoARcPSD|383 406 3
Semi-autonoom sociaal veld (sasv)
*VRAAG:
Bedenk zelf een voorbeeld van een SASV en de ‘invloed van het recht’ daarop.
-> studentenvereniging en haar mores
-> sportclub en haar aanvoerder en trainer
-> motorclubs en haar regels en leiders
* Hoe autonomer het SASV en hoe hechter de onderlinge banden, hoe minder inschakeling van
het recht!
Bemiddelende werking van SASV
*NB Alle SASV streven naar zoveel mogelijk autonomie. Dit verklaart de kloof tussen wet en
werkelijkheid, want als ‘het recht’ niet strookt met eigen doelen probeert men het onschadelijk
te maken of zoveel mogelijk aan de eigen waarden, normen en praktijken aan te passen -> in lijn
met het recht.
* Maar bedenk wel …
– SASV zijn meestal geen harmonieuze, homogene eenheden!
Eigen doelen kunnen ervoor zorgen dat er intern andere doelen zijn, denk bijv. aan het verschil in
belang tussen arbeiders en aandeelhouders. Binnen een SASV bestaan dus verschillende partijen
met andere belangen.
Sociale werking → Effectiviteit
* Rechtssociologisch onderzoek naar sociale werking is bottom up:
– Centraal staan de waarden, normen en praktijken binnen het onderzochte SASV;
– Wat verandert daaraan o.i.v. het recht en waarom en hoe vindt die verandering plaats?
– Aandacht voor andere externe invloeden.
* Effectiviteitsonderzoek vanuit het perspectief van de wetgever, bestuurder (en vaak ook de jurist)
is top down:
– In welke mate is het gedrag van burgers (in SASV) in overeenstemming met het recht?
– Mate van overeenstemming wordt gezien als effectiviteit van recht (i.c. wet of beleid)!
– d.w.z. een smalle i.p.v. een brede onderzoeksbelangstelling
Samenhang van sociale productie en sociale werking
Men loopt tegen problemen aan in een SASV en gaat dan naar
de wetgever om hier een wet van te laten maken, zodat het
probleem kan worden opgelost d.m.v. recht. Dan is het een
sociale werkingsvraag of het nieuwe recht ook echt iets
betekent op de plekken waar het probleem ontstond. Werkt het
officiële recht dus wel door in de SASV? Zo niet, dan zullen
dezelfde mensen, die vroegen om de wet, naar de rechter
kunnen gaan en dan komt er een vonnis. Dit vonnis kan worden
verwezenlijkt in een SASV.
4
