LITERATUUR Pedagogische Praktijkontwikkeling, Onderzoek en Beleid
In dit document is alle verplichte literatuur (tentamenstof) van het vak Pedagogische Praktijk-
ontwikkeling, Onderzoek en Beleid samengevat. Dit vak wordt gegeven aan de Universiteit
Utrecht, Pedagogische Wetenschappen, jaar 2, blok 4.
INHOUD
Hoorcollege 1 ............................................................................................................................ 2
Brug et al. (2017): Hoofdstuk 1: Planmatige bevordering van gezond gedrag (pp. 15-32). . 2
Hausman, A. J. (2002). Implications of evidence based practice for community health.
American Journal of Community Psychology, 30, 453-467. .................................................. 4
Van Yperen, T. A., & Veerman, J. W. (2008). Zicht op effectiviteit: Handboek voor
praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. Eburon: Delft. (Hoofdstuk 1 en hoofdstuk
19). .......................................................................................................................................... 5
Van Yperen, T., Veerman, J. W., & Bijl, B. (2017). Naar meer effect: Resultaatgerichte
ontwikkeling van interventies. In: T. Van Yperen (Red.), Zicht op effectiviteit: Handboek
voor resultaatgerichte ontwikkeling van interventies in de jeugdsector (pp. 17-49).
Lemniscaat.............................................................................................................................. 8
Hoorcollege 3 ...........................................................................................................................11
Brug et al. (2017): Hoofdstuk 4 Determinanten van gedrag (pp. 83-123). ...........................11
Brug et al. (2017): Hoofdstuk 5 Interventieontwikkeling (pp.125-144). ................................17
Brug et al. (2017): Hoofdstuk 6 Theorieën en methodieken van verandering (pp.145-183).
...............................................................................................................................................20
Daamen, W. (2015). Wat werkt bij het implementeren van jeugdinterventies? Nederlands
Jeugdinstituut. ........................................................................................................................23
Hoorcollege 4 ...........................................................................................................................26
Baar, P., Wubbels, T., & Vermande, M. (2007). Algemeen methodische voorwaarden voor
effectiviteit en de effectiviteitspotentie van Nederlandstalige antipestprogramma’s voor het
primair onderwijs. Pedagogiek, 27, 71-90. ............................................................................26
Brug et al. (2017): Hoofdstuk 9 Evaluatie van interventies ter bevordering van gezond
gedrag (pp. 247-276). ............................................................................................................30
Kloek, G. C. et al. (2006). Stages of change for moderate-intensity physical activity in
deprived neighborhoods. Preventive Medicine, (43), 325-331. ............................................33
NJI, NCJ, RIVM, Kenniscentrum Sport, Movisie, Vilans, Trimbos-instituut (2018).
Erkenning van interventies en criteria voor gezamenlijke kwaliteitsbeoordeling 2019-2022.
Verkregen via: https://www.loketgezondleven.nl/documenten/notitie-erkenning-van-
interventies-2019-2022 ..........................................................................................................34
Hoorcollege 9 ...........................................................................................................................35
Baerveldt, C. (2017). Naar zinvolle evaluatiemethoden voor communityprojecten.
Pedagogiek, 37, 173-185. .....................................................................................................35
,Hoorcollege 1
Brug et al. (2017): Hoofdstuk 1: Planmatige bevordering van gezond gedrag (pp. 15-32).
- Gezondheidsvoorlichting = de combinatie van leerervaringen ontwikkeld en ontworpen
om mensen en gemeenschappen te helpen om hun gezondheid te bevorderen. Interven-
ties ter bevordering van gezond gedrag.
- Gezondheidsbevordering = een combinatie van voorlichting en omgevingsveranderin-
gen die gezond gedrag en gezonde leefomstandigheden stimuleren.
Doelen van gezondheidsbevordering: preventie van ziekten. 3 aanknopingspunten:
1. Primaire preventie = het voorkomen van een gezondheidsprobleem of categorie van aan-
doeningen door het wegnemen van oorzaken of risicofactoren voor aandoeningen. Voor-
beeld: vaccinatie.
2. Secundaire preventie / vroege opsporing = mensen met een voorstadium of vroeg sta-
dium van een aandoening identificeren zodat gerichte vroegbehandeling mogelijk is om
erger te voorkomen. Voorbeeld: borstkankerbevolkingsonderzoek.
3. Tertiaire preventie = mensen met een aandoening zo goed mogelijk te leren leven met
en het beheersen van de aandoening om een verdergaande invalidering te voorkomen, de
kwaliteit van leven te behouden of te vergroten.
Doelgroepen van preventie:
- Populatiebenadering = de hele bevolking of een grote deelgroep daaruit benaderen. Bij
problemen met een laag risico en hoge prevalentie.
- Hoogrisicobenadering = de risicogroep identificeren. Bij problemen met een hoog risico
en lage prevalentie.
- Universele preventie = preventie gericht op de totale bevolking of grote groepen daarbin-
nen. Doel: gezondheid van alle mensen verbeteren en de kans op ziekten verminderen
(primaire preventie en populatiebenadering).
- Selectieve preventie = preventie gericht op bevolkingsgroepen met een verhoogd risico.
Doel: gezondheid van specifieke risicogroepen verbeteren (secundaire preventie en hoog-
risicobenadering).
- Geïndiceerde preventie = preventie gericht op individuen die nog geen gediagnosticeerde
ziekte hebben, maar wel beginnende klachten of symptomen. Doel: ontstaan van ziekte of
gezondheidsschade voorkomen (secundaire preventie en hoogrisicobenadering).
- Zorggerelateerde preventie = preventie gericht op individuen met een ziekte. Doel: ziek-
telast reduceren en complicaties voorkomen (tertiaire preventie).
Hoe kun je planmatige gedragsverandering bereiken?
- Gezondheidsvoorlichting: mensen motiveren tot, trainen in en helpen bij gezond gedrag.
- Voorzieningen: gezond gedrag makkelijker maken, bijv. riolering (hygiëne bevorderen).
- Regelgeving, controle en sancties: gezond gedrag afdwingen bij mensen (rookverbod).
De combinatie van voorlichting, voorzieningen en regelgeving lijken essentieel voor effectieve
gezondheidsbevordering.
Ecologische benadering van voorlichting: het betrekken van de omgeving in het bevorderen
van gezond gedrag. De omgeving bestaat uit de fysieke, sociaal-culturele, politieke en econo-
mische omgeving. Vijf niveaus in personen die invloed hebben op gedragsverandering:
1. Individueel niveau; de personen die risico lopen of al patiënt zijn.
2. Interpersoonlijk / groepsniveau: directe omgeving.
3. Organisatieniveau: directeuren van scholen of bedrijven.
4. Lokaal niveau: opinieleiders in wijken of dorpen, redacteuren van de lokale krant.
5. Samenlevingsniveau: landelijke politici.
,Het gaat om de eerste groep, maar de andere groepen kunnen invloed uitoefenen op de indi-
viduele gezondheid van die groep.
GVO = gezondheidsvoorlichting en opvoeding. Veel beroepsgroepen doen aan GVO. Deze
personen worden gezondheidsbevorderaar (GB’er) genoemd.
Als gezondheidsvoorlichting stapsgewijs en planmatig wordt ontwikkeld, geïmplementeerd en
geëvalueerd is de kans op succes groter. Een protocol dat hierbij gebruikt kan worden is het
Model voor Planmatige Gezondheidsvoorlichting en Gedragsverandering:
1. Wat zijn de belangrijkste gezondheidsproblemen waarmee een doelgroep wordt gecon-
fronteerd?
2. Wat zijn mogelijke gedragsoorzaken van gezondheidsproblemen en gedragsoplossingen
om die problemen het hoofd te bieden?
3. Wat zijn determinanten (beïnvloedbare factoren) van het gedrag? Onderscheid tussen per-
soonlijke determinanten en omgevingsdeterminanten.
4. Ontwikkeling van een interventie om de determinanten van gedrag en het gedrag zelf te
veranderen. Doel: verbetering van gezondheid en kwaliteit van leven.
5. Implementatie = uitvoering van de interventie zoals bedoeld.
Disseminatie = planmatige verspreiding of invoering van de interventie.
6. Effectevaluatie = heeft de interventie de gewenste resultaten?
Procesevaluatie = is de interventie uitgevoerd zoals gepland?
Valkuilen bij gezondheidsvoorlichting die voorkomen worden door bovenstaand model:
- Er wordt een interventie ontwikkeld voor een niet/nauwelijks bestaand probleem.
- Er wordt een interventie ontwikkeld gericht op gedrag waarvan de relatie met het probleem
onbekend of onzeker is.
- Er wordt een interventie ontwikkeld die zich richt op determinanten die voor de doelgroep
niet relevant zijn.
- Het soort interventie is niet geschikt voor het onderliggende probleem en determinanten.
- Er is te weinig aandacht voor een juiste uitvoering van de ontwikkelde interventie.
- Het evaluatieniveau past niet bij de evaluatie van de interventie.
De belangrijkste gereedschappen voor de ontwikkeling van planmatige gezondheidsvoor-
lichting en gedragsverandering zijn literatuur, theorieën over gedrag en gedragsverandering
en aanvullend onderzoek. Dit wordt gedaan met de volgende procedure:
1. Definieer zorgvuldig de vraagstelling.
2. Inventariseer de beschikbare kennis en brainstorm over mogelijk voorlopige antwoorden.
3. Zoek literatuur, statistieken of documentatie die (in)direct de vraag kan beantwoorden.
Hierbij kan gebruik gemaakt worden van meta-analyses en systematische reviews (over-
zicht van alle wetenschappelijke literatuur over een onderwerp).
, 4. Zoek empirisch ondersteunende theorieën die (in)direct de vraag kunnen beantwoorden.
5. Doe aanvullend onderzoek, bijv. in de praktijk.
6. Leid antwoorden af en pas deze toe in de interventie.
Ethiek van gezondheidsvoorlichting: mag een GB’er mensen wel lastigvallen over gezond
gedrag wanneer ze daar helemaal niet om vragen?
- Ethiek = het systematisch denken over normen en waarden met betrekking tot menselijk
handelen. Je moet al je handelen kunnen verantwoorden.
Hier moet over nagedacht worden omdat gezondheidsvoorlichting negatieve neveneffecten
kan hebben, namelijk gevoelens van schuld en angst, stigmatisering en het vergroten van
gezondheidsverschillen.
Gezondheidsvoorlichting is gericht op het stimuleren van vrijwillige gedragsverandering. Hierin
zijn twee modellen te onderscheiden:
- Paternalistische gezondheidsvoorlichting / het medische model = gezondheidsinter-
venties worden eerst streng getoetst en alleen als ze effectief zijn in termen van gedrags-
beïnvloeding toegepast op grotere schaal.
- Hoger-onderwijsmodel van gezondheidsvoorlichting = model waarin gezondheids-
voorlichting gericht moet zijn op het stimuleren van optimaal geïnformeerde autonome keu-
zen over gezond en ongezond gedrag.
o Autonomie = de individuele vrijheid van mensen om te leven zoals men dat wil.
Paternalisme wordt het meest acceptabel gevonden als:
- het ingrijpen in de autonomie van het individu juist in het belang is van dat individu.
- het gedrag van de een de gezondheid van de ander schaadt of kan schaden.
Dus: het eigenlijke doel van gezondheidsvoorlichting is het proberen mensen hun eigen ver-
antwoordelijkheid te laten nemen en hierin te motiveren tot gezondere keuzen.
De wettelijke richtlijnen rondom onderzoek en ethiek waar een GB’er aan moet voldoen:
- Nieuw ontwikkelde interventies die getest moeten worden moeten goedgekeurd worden
door een (medisch) ethische toetsingscommissie.
- De GB’er moet zich houden aan enkele wetten:
o Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO): rechtsbescherming
van zieke en gezonde proefpersonen in wetenschappelijk onderzoek.
o Wet bescherming persoonsgegevens (WBP): persoonsgegevens moeten volgens
richtlijnen verzameld, verwerkt en beveiligt worden.
o Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening: zorgvuldigheid, betrouwbaar-
heid, controleerbaarheid, onpartijdigheid en onafhankelijkheid van onderzoek.
Hausman, A. J. (2002). Implications of evidence based practice for community health. Ameri-
can Journal of Community Psychology, 30, 453-467.
Belemmeringen voor het verzamelen en gebruiken van bewijsmateriaal voor besluitvorming
op het gebied van volksgezondheid.
Evidence-based practice komt oorspronkelijk uit Amerika en werd gebruikt om de genees-
kunde te verbeteren. Voordelen van evidence-based werken:
- Besluitvorming over maatregelen is makkelijker, omdat er veel betrouwbare informatie be-
schikbaar is over interventies.
- De kans op verbetering van gezondheidsresultaten wordt vergroot op de lange termijn als
er programma’s geselecteerd worden die werken.
- Er zullen meer kosteneffectieve praktijken worden ondersteund als de niet-effectieve inter-
venties niet meer onderzocht worden.
