Boek: Werken met ontwikkelingsleeftijden
Afstemmen op mensen met een verstandelijke beperking
Inleiding
Visie op de zorg aan mensen met een verstandelijke beperking:
- individuele cliënt staat centraal
- Iedere cliënt is uniek
- Persoons afgestemd ondersteuningsaanbod
- Wensen en mogelijkheden van cliënt
- Maximale eigen regie ervaren over eigen leven
Te snel dingen overnemen ontneemt mensen een kans te leren en zich te ontwikkelen.
Bij het ondersteunen van mensen met een verstandelijke beperking doe je bewust een stapje
terug, zodat ze mensen zelf de kans krijgen om tot een oplossing te komen.
- Het aanvoelen/inschatten of je stapje vooruit/achteruit moet maken = maatwerk.
Als je een taak uitvoert die veel moeite kost is dit een overwinning en stijgt je zelfvertrouwen
maar het werkt ook andersom als een taak uitvoert die veel moeite kost voel je je onzeker en
breekt dat je zelfvertrouwen af.
Als professional gebruik je niet alleen intuïtie en algemene mensen kennis maar ook
theoretische vakkennis en instrumenten. Een van de denkkaders die daar veel bij gebruikt
wordt is het uitdrukken van de mate van de verstandelijke beperking in
ontwikkelingsleeftijden, ook wel het niveau denken genoemd.
Bijvoorbeeld: Anne heeft een IQ van 55 dat komt overeen met een verstandelijke leeftijd van
7 jaar. Het IQ zegt mensen vaak nog niet veel, maar als je weet welke ontwikkelingsleeftijd
daarbij hoort kunnen we ons al veel meer een voorstelling maken van iemands
belevingswereld en manier van denken.
Kwaliteit van leven wordt volgens prof. Dr. Robers Schalock van alle mensen beïnvloed door
persoonlijke en omgevingsfactoren en de wisselwerking daartussen. Hij omschrijft 8
domeinen die gezamenlijk ons welzijn bepalen:
1. Emotioneel welbevinden
2. Interpersoonlijke relaties
3. Persoonlijke ontplooiing
4. Lichamelijk welbevinden
5. Zelfbepaling
6. Sociale inclusie
7. Materieel welbevinden
8. Rechten
Spelregels van het niveaudenken
1. Niveaudenken is één instrument uit een volle koffer
2. Niveaudenken is een middel om een doel te bereiken, geen doel op zichzelf
3. Gebruik je kennis van de ontwikkelingspsychologie niet om zelf een inschatting t
maken van het ontwikkelingsniveau van de cliënt, maar juist om je handelen verder af
te stemmen op de beeldvorming zoals die er al ligt.
4. Spreek mensen altijd aan op ene volwaardige, volwassen toon
5. Niveaudenken is bedoeld om mensen in staat te stellen het beste uit zichzelf te
halen, niet om ze ‘klein’ te houden
Hoofdstuk 1 ontwikkelingsbenadering
Niveaudenken biedt een praktisch denkkader voor iedereen.
- Het helpt om dichter bij de cliënt komen
- Afstemmen van mogelijkheden en onmogelijkheden van de persoon
, 1.1 ontwikkeling
Ontwikkeling systematisch en blijvende veranderingen in het individu, biologische
processen die gepaard gaan met ouder worden en het leren.
(tijdelijke stemming valt niet onder ontwikkeling)
1.2 verstandelijke ontwikkeling
Verstandelijke ontwikkeling ontwikkeling van het ‘denken’. Daarbij zijn processen
betrokken als waarnemen, geheugen, aandacht, begripsvorming, taal en abstractie.
Een van de belangrijkste ontwikkelingstheorieën is die van Jean Piaget, hij ging ervan uit
dat kinderen hun cognitieve ontwikkeling allemaal dezelfde universele stadia doorlopen:
1. Sensori-motorische periode (0-2 jaar) motorische reacties op zintuigelijke
(sensorische) prikkels die centraal staan, denken en doen staan nog gelijk.
Reflexmatige activiteiten, grijpen = begrijpen.
2. De pre-operationele periode (2-7 jaar) statisch denken, het kind kan het
probleem maar vanuit 1 invalshoek bekijken. Kenmerkend is het egocentrisme
(denken vanuit eigen perspectief)
3. De concreet-operationele periode (7-11 jaar) logisch denken, op basis daarvan
voorspellen wat er in een situatie gebeurt en mogelijkheid in te zien dat de situatie
anders had kunnen lopen als je anders had gehandeld(reversibiliteit)
4. De formeel-operationele periode (11 jaar en ouder) abstract logisch denken, er
kan belangstelling ontstaan voor filosofische, sociale of morele problemen.
1.3 verstandelijke ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking
Mensen met een verstandelijke beperking doorlopen dezelfde fasen in hun ontwikkeling. De
fase duren echter langer en de ontwikkeling stopt eerder.
De fase kan gekoppeld worden aan bepaalde ontwikkelingsleeftijden
Mate van verstandelijke IQ Ontwikkelingsleeftijd Cognitieve fase
beperking volgens Piaget
Diep/zeer ernstig Lager dan 20/25 Lager dan 1.6 à 2 Sensori-motorische
jaar
Ernstig 20/25 tot 35/40 1.6 à 2 tot 4 jaar pre-operationele
periode
Matig 35/40 tot 50/55 4-7 jaar pre-operationele
periode (pre-logisch)
Licht 50-70 7-12 jaar concreet-
operationele periode
Mensen met een verstandelijke beperking bereiken in principe dus nooit de formeel-
operationele periode. Dit komt omdat de IQ-testen zijn gemaakt voor normaal begaafde
kinderen. Om een IQ te bereiken moet je dan hun prestaties vergelijken met die normgroep
van kinderen en dat geeft een vertekend beeld omdat deze verstandelijk beperkte mensen
volwassen zijn. Daarom worden hun resultaten weergeven in ontwikkelingsleeftijden.
1.4 sociaal-emotionele ontwikkeling
Verstandelijk functioneren zegt iets over het kunnen van een persoon.
Sociaal-emotioneel functioneren gaat over het aankunnen.
- Sociaal interactie omgeving
- Emotioneel beleving van individu
Een van de meest toonaangevende modellen van de sociaal-emotionele ontwikkeling werd
ontwikkeld door Došen
, 1. Adaptiefase (0-6 maanden) Adaptie betekent aanpassen. In deze fase is de baby
voornamelijk bezig zich fysiek aan te passen aan zijn nieuwe omgeving (buiten de
baarmoeder)
2. Socialisatiefase (6-18 maanden) hechtingsproces tussen kind en verzorgers en
het opbouwen van basale emotionele veiligheid staat centraal.
3. Individufase (18-36 maanden) kind neemt meer afstand van lichamelijk contact,
het wordt mobieler. Communiceren gaat op enige afstand door het ontwikkelen van
de gesproken taal.
4. Identificatiefase (3-7 jaar) i.p.v. eigen naam gaat het kind het woordje ‘ik’
gebruiken, er is sprake van ego-vorming, kind gaat zich identificeren met de ouder
van de eigen sekse.
5. Realiteit bewustwording (7-12 jaar) kind gaat logisch denken, inzicht in oorzaak-
gevolgrelaties.
Het niveau van sociaal-emotioneel functioneren van iemand is moeilijker te meten dan het
aspect intelligentie. Het wordt vaak beschreven in termen als mijlpalen die iemand bereikt
heeft in zijn ontwikkeling of in termen van fasen die iemand doorlopen heeft aan de hand
daarvan wordt een inschatting gemaakt van de ontwikkelingsleeftijd die daarbij hoort.
1.5 sociaal-emotionele ontwikkeling bij mensen met een beperking
Mensen met een verstandelijke beperking zijn naast hun verstandelijke ontwikkeling ook
kwetsbaar op sociaal-emotioneel gebied.
- Het komt vaak voor dat de sociaal-emotionele ontwikkeling achterblijft bij
verstandelijke mogelijkheden, met name bij mensen met bijkomende psychiatrische
problematiek of gedragsproblemen
- Hogere sociaal-emotionele ontwikkeling wordt niet gezien (discrepantie). Dit kan
ertoe leiden dat begeleiders/ondersteuners niet goed kunnen aansluiten bij de
behoeften van de cliënt en hem daardoor over-of ondervragen
Hoofdstuk 2 0 tot 12 maanden
2.1 de ontwikkeling van 0 tot 12 maanden
Beleving van kind voornamelijk bepaald door wat het voelt, proeft, ruikt, ziet en hoort. Het
eigen lichaam is het centrum van de ervaring, denken, voelen en doen gaan nog samen. Een
baby heeft pijn of honger en geen besef van ‘straks’.
Een baby is volledig afhankelijk van de zorg van anderen. Om te kunnen overleven is het
van groot belang dat er goed voor hem gezorgd wordt en zo snel mogelijk een band wordt
opgebouwd tussen de baby en verzorgers. Om dat voor elkaar te krijgen heeft moeder
natuur een aantal hulpmiddelen meegegeven:
- Kindje heeft uiterlijke kenmerken die bij volwassenen gevoelens van vertedering en
zorgzaamheid oproepen (zoals een groot hoofd en grote ogen)
- In de geur van de baby zitten bepaalde stofjes als feromonen die de
aantrekkingskracht van de ouders nog verder vergroten
- Kindje is erop toegerust de ander aan zich te binden, naast huilen, grijpen en zuigen
kan het kindje naar ongeveer 6 weken lachen
- Bij de moeder wordt haar lichaam een aangeboren instincten ondersteund in het
zorgen voor de baby (bijv. als de baby huilt wordt bij moeder het stofje oxytocine
aangemaakt, die de tepels zwellen en melk toeschieten)
Dit soort mechanisme zorgt ervoor dat ouder en kind volledig op elkaar afgestemd raken, ze
vormen een eenheid symbiose.
2.2 wat betekent dit voor de ondersteuning aan mensen met een verstandelijke
beperking?
De kennis over de normale ontwikkeling vertalen naar de belevingswereld van volwassenen
met een verstandelijke beperking, zijn er verschillende handvatten in de ondersteuning. In
, elke fase van ontwikkeling komen andere behoefte op de voorgrond te staan. Elke fase biedt
een ander aanknopingspunt om bij te dragen aan de kwaliteit van leven van de cliënten.
2.2.1 emotioneel welbevinden
Personen die functioneren op het niveau van 0-1 jaar wordt het emotioneel welbevinden voor
een groot deel bepaald door het lichamelijk welbevinden.
- Pijn, honger of dorst zijn allesoverheersende gevoelens die zorgen voor een
negatieve beleving (als wij een ontstoken vinger hebben kunnen we ons afleiden door
een boek te gaan lezen. Ook zijn wij instaat om onszelf moed in te spreken als we
bijvoorbeeld nodig moeten plassen, nog even volhouden bijna thuis). Iemand die op
het niveau van 0-1 jaar functioneert heeft dit niet, het lichaam blijft het centrum van
de belevingswereld.
- Aan ondersteuners de taak rekening te houden dat het lichamelijk welbevinden het
algehele welbevinden bepaalt.
- Klein kijken signalen zoals mimiek, lichaamshouding, spierspanning, geluiden, etc.
Betrek hier team en ouders bij, dan is de kans groot dat je het bij het rechte eind hebt
(foto’s, film of geluidsopnamen kunnen handige hulpmiddelen zijn)
- Het is wetenschappelijk bewezen dat de mate van stabiliteit en continuïteit in de
personele bezetting het emotionele welbevinden van cliënten ingrijpend beïnvloedt
- Cliënten op dit niveau niet (volledig) als afzonderlijk persoon ervaren, ze voelen zich
(symbiose) nog één met hun omgeving en daarmee dus ook met jou als begeleider.
Ze bewegen vaak mee met de stemming die er heerst, ben jij onrustig is de cliënt dat
ook.
2.2.2 interpersoonlijke relaties
Ieder mens heeft behoefte aan intimiteit en genegenheid.
- Mensen met een belevingsniveau van en baby hebben ook die behoefte. Er is alleen
een minder breed scala om dat de ervaren/tot stand te brengen.
- De natuurlijke reactie die een baby bij mensen oproept, is er lichamelijke en fysieke
nabijheid. Veel mensen hebben deze natuurlijke reactie niet met iemand met ene
verstandelijke beperking. Ezelsbruggetje: ‘de luisterafstand in meters is gelijk aan de
leeftijd in jaren. Dit gaat tot een ontwikkelingsleeftijd van 4 jaar’. 1 jaar = 1 meter enz.
- Boos worden/straffen heeft geen zin omdat ze geen link leggen tussen het eigen
gedrag en het gevolg.
2.2.3 persoonlijke ontplooiing
Wanneer je aan het wachten bent lijkt de tijd langer te duren dan wanneer je lekker bezig
bent. Tijdens het wachten dromen we vaak even weg en denken aan leuke dingen. Als je
denken, voelen en doen één zijn en je lichaam het centrum is van je beleving dan ervaar je
op dat moment wat je aan den lijve ondervindt. Mensen met een belevingsniveau vullen deze
leegte zelf op:
- Rumineren, het doorgeslikt eten opnieuw ophalen
- Stereotype bewegingen maken
2.2.4 lichamelijk welbevinden
Bij mensen bij wie de hersenbeschadiging zo fors is dat zij functioneren op en
ontwikkelingsleeftijd van 0-1 jaar is vaak meer aan de hand dan alleen maar een
verstandelijke beperking zoals ernstig beperking gezichtsvermogen, slecht horend, epilepsie
en beperking in motoriek.
- Belevingswereld wordt bepaald door lichamelijke sensaties
- Effect op het welbevinden van je cliënt is cruciaal en om dit te bereiken is
samenwerking tussen multidisciplinaire teams (arts, gedragsdeskundige, fysio etc.)
- Uiterlijke verzorging wordt al snel afgedaan als niet belangrijk, maar als we aandacht
besteden aan onze verzorging voelen we ons fris en schoon en lekker in ons vel voor
