Kennisclip 1 - Mensbeelden in de sociale wetenschappen
Mensbeelden liggen vaak ten grondslag aan allerlei theorieën binnen de sociale wetenschappen. Zo
gaan de theorieën uit de economie van een homo economicus uit. Ook economisch-geografen uit de
jaren 50, 60 & 70 hebben met de homo economicus gewerkt. De homo economicus is een
mensbeeld waarin de mens eerst en vooral een economisch wezen is. Gericht op bevrediging van
zijn behoeften op efficiënte en rationele (logische) wijze – maximalisatie van het verwachte nut of
vooruitzicht. Hier volgen minder bekende mensbeelden.
Zoals een theorie bedacht door Thomas Hobbes, een Engelse filosoof uit de 17 e eeuw. Hij probeerde
met zijn theorie te verklaren waarom er ooit staten, overheden zijn ontstaan en ook blijven
voortbestaan. Zijn mensbeeld was eigenlijk heel negatief. Volgens hem waren mensen van nature
asociaal, egoïstisch, altijd uit op eigen belang en zij zullen proberen, desnoods via geweld, dat eigen
belang te kunnen behartigen. ‘De mens is voor andere mensen een wolf’. Er is een permanente oorlog
van iedereen tegen iedereen. Je kan straffeloos geweld uitvoeren zolang er geen overheid bestaat,
maar dit betekent ook dat je zelf constant slachtoffer kan worden (land inpikken). Hierdoor hebben
mensen op den duur een deel van hun vrijheid/autonomie afgestaan aan een monarch/
heerser/staat in ruil voor veiligheid. Zij staan een deel van hun vrijheid af, want de overheid heeft
een geweldsmonopolie. Zij kunnen via wetten ervoor zorgen dat die permanente oorlog van
iedereen tegen iedereen niet plaatsvindt.
Iemand die daartegenin ging was Jean-Jacques Rousseau, een Franse filosoof (18 e eeuw) die een heel
ander mensbeeld had. Volgens hem wordt de mens van nature als goed geboren, maar komt hij
tijdens zijn opvoeding in contact met de samenleving. In die samenleving zit veel slechts, waardoor
de mens zelf ook slecht wordt. Maar van nature uit is de mens goed. Duidelijk anders dan Hobbes.
Dit waren 2 mensbeelden van de filosofie. In de sociale wetenschappen heb je ook mensbeelden die
soms benadrukken dat een mens een vaardige actor is, die in hoge mate zelf zijn gedrag en handelen
kan bepalen. De nadruk ligt op Human Agency. De samenleving is dan ook het product van allemaal
met elkaar handelende mensen. Het accent bij human agency ligt op de vrijheid. Deze is niet totaal,
want er zijn bijv. wetten van de overheid. Dit betekent ook dat gedrag en de samenleving eigenlijk
gebaseerd is op deze vrijheid, vrij handelende individuen voluntarisme. Je kan hierdoor ook
eigenlijk niet voorspellen hoe een samenleving (geschiedenis) zich ontwikkelt contingentie.
Vrijheid, toevalligheid, andere individuen = andere samenleving en andere geschiedenis. De
geschiedenis is een product van toevalligheid, van toevallig aanwezige actoren. Human Agency:
- Vrijheid
- Voluntarisme
- Contingentie
Hiertegenover staat een andere bron van de wetenschappelijke literatuurvorming. Zij leggen veel
meer de nadruk op de structuurkant. De Social Structure. Zij veronderstellen dat individuen niet vrij
zijn. Ze zijn afhankelijk van de maatschappij, ze zijn hier een product van. Zij geven aan:
- Vrijheid afhankelijkheid
- Voluntarisme mensen zijn gevangenen in structuren = structuralisme
- Contingentie de mens is gedetermineerd = determinisme
Een voorbeeld hiervan is het 3 keizersjaar in Duitsland (1888), heel beroemd jaar. In dit jaar zijn er 3
keizers in het Duitse keizerrijk: Wilhelm I (voormalig koning Pruisen), Friedrich Wilhelm (zoon, ging
snel dood), dan komt Wilhelm II, tot na het verliezen van WOI. Hij vlucht naar NL en het Weimar
Republiek ontstaat. In 1988 was er een debat over de vraag wat er met de Duitse en Europese
, geschiedenis was gebeurt als die Friedrich langer had geleefd. Friedrich was een heel ander persoon
namelijk dan zijn vader en zoon. Beide Wilhelms geloofden sterk in militaire oplossingen, waren sterk
Duits nationalistisch en waren uitgesproken autocraten. Wilhelm II vond de Rijksdag in Berlijn dan
ook maar niks (een hok voor varkens). Uit Friedrichs dagboeken bleek dat hij meer een diplomaat
was, hij geloofde meer in diplomatieke in plaats van militaire oplossingen. Hij was niet Duits
nationalistisch, maar kon op Europees niveau nadenken en hij had wel een zekere sympathie voor
een parlementaire democratie. Als hij 25 jaar keizer geweest, hadden we dan bijv. WOI wel gehad?
Hierin zijn die 2 groepen. Volgens de Human Agency: je bent keizer en machtig, je kan zelf de
geschiedenis maken, contingentie per geschiedenis. De andere groep, Social Structure zegt dat
hoewel je Duits keizer bent, je alsnog gevangen zit in de structuren, die je beperkingen oplegt. In de
19e eeuw is het nationalisme super sterk in Europa. Volgens hen MOET dit wel een keer lijden tot een
oorlog, daar heb je als keizer geen invloed op. Hier ligt de nadruk meer op het determinisme.
Wie er gelijk heeft kan je nooit bepalen, omdat je niet terug in de tijd kan. Er zijn dus verschillende
mensbeelden, waarbij je niet empirisch kan toetsen wie er gelijk heeft. Het zijn overtuigingen over de
aard van de mens. Vrij of bepaald door de structuur?
Kennisclip 2 – Mensbeelden in de (sociale) geografi e
Hier kijken we naar mensenbeelden in de geschiedenis van de (sociale) geografie. Bij mensenbeelden
in de (sociale) geografie gaat het altijd om de relatie tussen de mens en de natuur. Geografie is de
wetenschap van de mens als bewoner van de aarde en de aarde als woonplaats voor de mens (M-N).
Hier je zie een sterk ecologisch denken hoe is die verhouding tussen de mens en natuur?
Eeuwenlang is gezegd, dat de mens superieur is aan de natuur, hij is daaraan dominant. Dit werd
gelegitimeerd door te verwijzen naar de Bijbel: hierin staat dat de mens mag heersen over de aarde
en zich mag vermenigvuldigen in de basis. De mens hoeft heeft alleen verantwoording voor zijn
daden aan God. De mens is dus ook superieur aan de dieren. Hieruit ontstaat het idee dat de mens
kapitein is op Spaceship Earth en de mens bepaald waar dit ‘ruimteschip aarde’ naar toe gaat.
Het 2e mensbeeld is dat de mens gewoon een onderdeel is van het dierenrijk. Dit idee kreeg vooral
aanhang in de 19e eeuw door Darwin. De mens is ondergeschikt aan de natuur en moet zich dan ook
steeds aanpassen aan de fysieke omgeving. De mens is niet de kapitein op het Spaceship, hooguit
een passagier die geen enkele invloed kan uitoefenen. Ze zijn afhankelijk van de aarde
Beide mensbeelden vind je terug in de sociale geografie. Zoals bij Ratzel, hij hoorde bij de 1 e
generatie hoogleraren geografie in Duitsland. Zij (hoogleraren geografie 1 e generatie, eind 19e eeuw)
konden zelf geen geografie studeren, maar moesten zelf nog een ander vakgebied studeren aan de
universiteit. Ratzel (1844-1904) had biologie gestudeerd en hij is dan ook sterk beïnvloed door de
evolutietheorie van Darwin. Volgens hem hield geografie zich bezig met hoe mensen zich steeds,
noodzakelijkerwijs aanpast aan de natuur. De natuur determineert de mens dit staat dan ook
bekend als het fysisch-determinisme of geo-determinisme. Je ziet duidelijk de invloed van de
evolutietheorie: willen dieren overleven, moeten zij zich aanpassen survival of the fittest, the
struggle for life. Wie zich niet aanpast is gedoemd ten onder te gaan.
Hoewel Darwin niet zoveel over de mens sprak, ging het Ratzel er meteen om hoe de mens continu
door de natuur wordt gedicteerd wat te doen. Wil je de mens begrijpen, zijn geschiedenis, zijn
handelen, dan moet je naar de natuur kijken waarin die geschiedenis, die ontwikkeling, dat handelen
van de menselijke groep plaatsvindt. Dat betekende dat hij ook onderzoek deed naar hoe bijv. reliëf
dwingende invloed uitoefende op migratiestromen. Zijn bergketens een barrière geweest in de
